Όσα ακολουθούν, δεν αποβλέπουν στην ανάξεση πληγών, αλλά στη διατήρηση της αλγεινής μνήμης, αφού είναι αποδεδειγμένο ιστορικά ότι, όταν αυτή ξεθωριάζει, τότε ακολουθούν οδυνηρές περιπέτειες.

Από αυτήν την οπτική γωνία ξεκινώντας, θα θέλαμε να τονίσουμε ότι τον Σεπτέμβριο και Οκτώβριο του 1941 μέρος του δραμινού λαού δεν επιτέλεσε συνειδητό κίνημα κατά του κατακτητή για την απόκτηση της θεόδοτης ελευθερίας,
αλλά έπεσε τραγικό θύμα μιας απάνθρωπης προβοκατόρικης κίνησης καθώς και ενός παραληρηματικού ενθουσιασμού. 

Είναι λυπηρό να τονίζεται από κάποιους διαστρεβλωτικούς της ιστορικής αλήθειας κονδυλοφόρους ότι ο δραμινός λαός συνειδητά ήγειρε τα όπλα κατά τον κατακτητή.



Και απόδειξη ότι ελάχιστος υπήρξε ο χρόνος από τη στιγμή που η χώρα μας είχε βυθισθεί στο βαθύ έρεβος της τριπλής δουλείας.

Τα κινήματα και οι επαναστάσεις απαιτούν χρόνο.

Είναι δυνατόν, κατά την κρίση και των πλέον παρορμητικών κονδυλοφόρων, να ετοιμασθεί επανάσταση μέσα σε ελάχιστους μήνες από ανθρώπους, όσο ανίατοι εραστές της ελευθερίας κι αν είναι αυτοί, οι οποίοι επιστρέψανε μέσα από τη φωτιά και το σίδερο ακρωτηριασμένοι, ρακένδυτοι, ημιθανείς και ψυχικά ράκη με οικογένειες διαλυμένες ψυχικά και οικονομικά;

Τα κινήματα, αλλά και οι επαναστάσεις απαιτούν χρόνο για σώφρονα ετοιμασία.
Απαιτούν οικονομική ευμάρεια , απαιτούν ψυχραιμία, απαιτούν τέλος σοβαρή στήριξη από ισχυρούς προστάτες.

Αλλιώτικα δεν είναι τίποτε άλλο παρά επιπόλαιη αυτοκτονία.

Ήταν ο Σεπτέμβρης του 1941 μια απάνθρωπη και oδυνηρή παγίδα για τον φιλήσυχο δραμινό λαό, τον πρόμαχο της ελευθερίας.

Ήταν ο μήνας εφαρμογής της τρίτης σχεδιασμένης προσπάθειας των άκαπνων βορείων γειτόνων για εξόντωση και αφελληνισμό της περιοχής μάς.

 Ήταν μια προσπάθεια υλοποίησης του προαιώνιου πόθου τους για έξοδο στο Αιγαίο.

Και η προσπάθειά τους αυτή διαφαίνεται ολοκάθαρα από τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρθηκαν.

Με λυσσώδη μανία για ολοκλήρωση της ανήκουστης στην ανθρώπινη ιστορίαγενοκτονίας μετήλθαν κάθε απάνθρωπο μέσο.

Τρομοκράτησαν, λήστεψαν, εξόρισαν, βασάνισαν, φίμωσαν και ως αποκορύφωμα αφαιρέσανε χιλιάδες ψυχές, πάρα πολλές από τις οποίες ήταν παντελώς αμέτοχες στο παράτολμο κίνημα.

Ποιο ήταν το φταίξιμο των βρεφών, ώστε να μη χαρούν το φως της ζωής;

Ποιο ήταν το φταίξιμο των φιλήσυχων γυναικών, ώστε να βιάζονται παρά τους θείους και ανθρώπινους κανόνες;

Ντύσανε στα μαύρα χιλιάδες Δραμινούς, τραυμάτισαν ανεξίτηλα ψυχές, οδήγησαν στην ορφάνια βρέφη και έφηβους αθώους.

 Για ποια επανάσταση λοιπόν μιλάμε;

Δεν κυριαρχούμεθα από μανία εκδίκησης.

Δεν συγχωρούμε όμως.

Έχουμε χρέος να ενθυμούμεθα.

Και η αρετή της μνήμης είναι στολίδι για κάθε άνθρωπο, που σέβεται τον εαυτό του.

 Καλόν είναι λοιπόν στις επαιτείους να αποφεύγουμε τους βερμπαλισμούς και τους φρυγανώδεις λόγους.

Η αλήθεια αντάμα με την σεμνότητα είναι χρυσός.

Τοιχογραφία με την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη. Βεργίνα, Τάφος Φιλίππου Β'.

Ο Εθνομάρτυς Μακεδονομάχος Άρμεν Κούπσιος εκ Βώλακος Δράμας

 7 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ: ΗΜΕΡΑ ΜΝΗΜΗΣ ΑΡΜΕΝ ΚΟΥΠΤΣΙΟΥ

Ο Ήρωας Άρμεν Κούπσιος εκ Βώλακος Δράμας.

Ο Μακεδονικός Αγώνας αρχίζει την 27η Φεβρουάριου 1870 με την έκδοση του φιρμανιού του Μεγάλου Βεζίρη Αλί Μωχάμεντ Εμίν Πασά, μετά από πίεση της Ρωσίας δια του πρεσβευτού της στην Κωνσταντινούπολη Ιγνάτιεφ, με το οποίο ιδρύεται «Αυτοκέφαλη Βουλγαρική Εξαρχία» στην Κωνσταντινούπολη, το λεγόμενο «Σχίσμα».

 Σε αυτήν θα υπαγόταν όχι μόνο οι Βουλγαρικές πόλεις αλλά και οι πόλεις και τα χωριά που τα 2/3 του πληθυσμού ζητούσαν τέτοια υπαγωγή.

Έτσι δόθηκε η ευκαιρία στους Βουλγάρους κομιτατζήδες να εξαπολύσουν οργανωμένη βία, πειθαναγκασμό και σφαγές με σκοπό να παρουσιάσουν τους εξαρχικούς ως Βουλγάρους και κατά συνέπεια τις περιοχές ως Βουλγαρικές και όχι Ελληνικές.

 Από τότε άρχισε λυσσαλέος και αδυσώπητος αγώνας μεταξύ Βουλγάρων και Μακεδόνων υπό την ανοχή του Τούρκου κατακτητή που εφήρμοζε την αρχή «διαιρεί και βασίλευε».

Η τσαρική Ρωσία προχωρεί με πολύ γρήγορους ρυθμούς.

Την 3η Μαρτίου 1878 με τη συνθήκη του Αγ. Στεφάνου δημιουργεί τη μεγάλη Βουλγαρία.

Ευτυχώς, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα ανετράπη η συνθήκη αυτή και υπεγράφητην 15η Ιουλίου 1878 η συνθήκη του Βερολίνου με την οποία δημιουργείται η ηγεμονία της Βουλγαρίας σε πολύ περιορισμένο χώρο, και η αυτόνομη Ανατολική Ρωμυλία (Θράκη).

Η δε Μακεδονία παρέμεινε υπό τον Τουρκικό ζυγό.

Μετά 7 χρόνια, το 1885, η Βουλγαρία κάνει βίαιη προσάρτηση της Αν. Ρωμυλίας και ρίχνει το νέο σύνθημα «Η Μακεδονία για τους Μακεδόνες», προκειμένου να αυτονομηθεί και να την προσαρτήσει όπως την Αν. Ρωμυλία.

Οι Μακεδόνες δεν πείθονται εύκολα, αντιστέκονται και πολεμούν, αλλά και οι Βούλγαροι συνεχίζουν με αμείωτη ένταση την τρομοκρατία προκειμένου να επιτύχουν το καταχθόνιο σκοπό τους.

Την 20η Ιουλίου 1903 (μετο παλαιό ημερολόγιο) πραγματοποιούν τη λεγομένη «ψευδοεπανάσταση» τουΊλιν-Ντεν,που οδήγησε στην επέμβαση του Τουρκικού Στρατού και την εξολόθρευση του Ελληνικού στοιχείου στις πόλεις Κρουσόβου, Κλεισούρας, Νυμφαίου, Στρώμνιτσας κ.α.

Τότε, το 1903, ξύπνησε η επίσημη Ελλάδα.
Νωρίτερα, το Πατριαρχείο στέλνει επίλεκτά του στελέχη ως Μητροπολίτες, όπως το Χρυσόστομο Καλαφάτη στη Δράμα, το Γερμανό Καραβαγγέλη στη Καστοριά, το Φώτιο στην Κορυτσά κ.α. σημαντικούς μητροπολίτες σε άλλες πόλεις της Μακεδονίας.

 Στο διάστημα αυτό εμφανίζονται τα πρώτα σώματα Μακεδονομάχων στο βουνό με επικεφαλής τον καπετάν-Κώττα, τον καπετάν-Βαγγέλη κ.α.

Έλληνες πατριώτες όπως ο Στέφανος Δραγούμης, ο Δημήτριος Καλαποθάκης, ο Κωνσταντίνος Μαζαράκης ή Αινιάν, ομάδες αξιωματικών, Κρήτες οπλαρχηγοί και πλήθος εθελοντών από όλη την Ελλάδα εγείρονται και έρχονται στη Μακεδονία.

Τα κέντρα του Μακεδονικού αγώνα αποτελούν το προξενείο Θεσσαλονίκης με τον πρέσβη Λάμπρο Κορομηλά και το προξενείο Μοναστηριού με τον Πρέσβη Ίωνα Δραγούμη.

Η θυσία του εθνικού ήρωα, του Παύλου Μελά, που ήταν γαμπρός του πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη, ήταν ο σπινθήρας που άναψε τη μεγάλη φλόγα που απλώθηκε σε όλη τη Μακεδονία και έκανε το θαύμα της με την επικράτηση των Ελληνικών ανταρτικών σωμάτων, με την καθολική συμμετοχή των ντόπιων κατοίκων της Μακεδονίας, τους αποκαλούσαν γκραικομάνους. Ήταν όμως τίτλος τιμής για αυτούς.

Ηρωικός, επιτυχημένος και πανεθνικός ο Μακεδονικός Αγώνας και παράλληλα πολύ δύσκολος αφού είχε να αντιμετωπίσει και τον Βούλγαρο εισβολέα εκτός από τον Τούρκο κατακτητή.

Χάρη στο Μακεδονικό Αγώνα, η σημαία που κυματίζει σήμερα, μέσα και έξω από κάθε Μακεδονικό κτίριο, έχει τα αθάνατα και ανεξίτηλα γαλανόλευκα χρώματα.

Αυτά τα χώματα της Μακεδονίας που πατάμε εμείς και είναι Ελληνικά έχουν αποκτηθεί με τη σεβάσμια σφραγίδα της λευτεριάς που χρειάστηκα πάντα και παντού προσφορά αίματος για να αποτυπωθεί.


Ορόσημο για τον Μακεδονικό αγώνα στη Δράμα αποτελεί η 22α Ιουλίου 1902, μέρα χαρμόσυνη και ιστορική που ο λαός της Δράμας, της πόλης και των περιχώρων, υποδέχεται πανηγυρικά το νέο Μητροπολίτη της Χρυσόστομο.

Ο Χρυσόστομος, γεννημένος θρησκευτικός και εθνικός ηγέτης, ήταν ο σπινθήρας που άναψε τη φλόγα στις ελληνικές ψυχές του Νομού Δράμας και της περιοχής της μητροπόλεώς του.

Άφοβος, ατρόμητος περιοδεύει στα χωριό της επαρχίας του και καλεί τους ορθόδοξους χριστιανούς όχι μόνο σε συναγερμό και σε αυτοάμυνα αλλά και σε αντεπίθεση.

Βροντοφωνάζει παντού «Πωλησάτω έκαστος το ιμάτιον αυτού και αγωρασάτω μάχαιραν» (ας πουλήσει ο καθένας τα ρούχα του και ας αγοράσει μαχαίρι). Αναπτερώνει το ηθικό και εθνικό φρόνημα των καταπιεζομένων Ελλήνων της Δράμας.

Στις 2 Οκιωβρίου 1902 βρίσκεται στην ευχάριστη θέση να στείλει στον Οικουμενικό Πατριάρχη, Ιωακείμ Γ΄ το πρώτο χαρμόσυνο μήνυμα«το χωριό Βώλακας ξαναγυρίζει στην Ορθοδοξία».

Ο Βώλακας είχε τότε 187 οικογένειες και από αυτές οι 120 είχαν γίνει σχισματικές.

Θα ήθελα στο σημείο αυτό να εξιστορήσω με ποιο ύπουλο τρόπο.

Ο Βούλγαρος αρχικομιτατζής Βοϊβόδας Ντάεφ από τη Φλώρινα και οι άνδρες του, εγκαταστάθηκαν στο Βώλακα και έμειναν στο σπίτι του Γιανάκεβ.

Διέδωσαν σκόπιμα ότι δήθεν ο Γιανάκιεβ ψυχορραγούσε και καλούσε όλους τους κατοίκους να περάσουν υποχρεωτικά από το σπίτι του για την τελευταία συγχώρεση.

Οι προσερχόμενοι Βωλακιώτες τότε αναγκαζόταν από τον Ντάεφ και τους άντρες του και με το όπλο στον κρόταφο να προσχωρούν στην εξαρχική εκκλησία.

Για το Μητροπολίτη Χρυσόστομο 4 ημέρες παραμονής ήταν αρκετές για να επαναφέρει τους κατοίκους του Βώλακα στην Ορθοδοξία. Οι κάτοικοι του παρέδωσαν τα σλαβονικά εκκλησιαστικά βιβλία, το κερί, τα αφιερώματα και του έδωσαν τη μεγάλη υπόσχεση να μείνουν πιστοί στο Πατριαρχείο, πράγμα το οποίο και τήρησαν.

Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος τοποθετεί άξιους δασκάλους στο χωριό, προσλαμβάνει σωματοφύλακά τούτον πρόκριτο Νικόλαο Καβάζη του Αντωνίουκαι συγκροτεί ένοπλη ομάδα αποτελούμενη από τους:

και ως αγγελιοφόρους και κομιστές της αλληλογραφίας του όρισετον ιερέα Δημήτριο Μπόσκου και τον ιεροψάλτη Σίντο Κωνσταντίνο.

Φονευθέντες Μακεδονομάχοι από το Βώλακα ήσαν
τα αδέλφια Κωνσταντίνος και Γεώργιος Παπαμαρίνος (1903), 
Γεώργιος Μάντζιος (παππούς της μητέρας μου),
 Κυριάκος Πανταζής (1906), 
Πασχάλης Ζήργας, 
Μποσκοψίου Προκοπής,
 Μποσκοψίου Πέτρος και
 Κάκαρας Αντώνης (1907).

Από την άλλη πλευρά η συσταθείσα ομάδα κρούσεως του Βώλακα δεν έμεινε με δεμένα τα χέρια.

Οι Αρμεν Κούπτσιος, Αγγελος Μίχος και Δημήτριος Στάικος εκτέλεσαν μια ομάδα Βουλγάρων κοντά στο Γρανίτη και ανέκοψαν τη κάθοδο των Βουλγάρων στη Δράμα.

 Εννέα σχισματικοί που συνέβαλλαν στη δολοφονία ανυποψίαστων Ελλήνων κατοίκων του Βώλακα πληρώθηκαν μετο ίδιο νόμισμα.

Ο ¨Αρμεν Κούπτσιος του σύγχρονου Αγιογράφου Κ. Κουγιουμτζή

Ήρθε τώρα η στιγμή να αναφερθώ λεπτομερώς στον ήρωα-μάρτυρα Αρμεν Κούπτσιο που γεννήθηκε στο Βώλακα το 1887.

Γνωρίστηκε με τον Μακεδονομάχο καπετάν-Νταή, δάσκαλο στη Προσοτσάνη και σε αυτόν απεκάλυψε ότι είναι έτοιμος να αγωνιστεί για την πατρίδα.

Ο αρχιδιάκονος του Μητροπολίτη Δράμας Χρυσοστόμου, Θεμιστοκλής Χατζησταύρου, ο μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος ο Β’, όρκισε στη Δράμα τον Αρμεν όπως και άλλους Μακεδονομάχους και έισι αναβιώνει στη Δράμα η δεύτερη φιλική εταιρεία.

Ο Αρμεν έγινε ένας από τους πιο έμπιστους ανθρώπους του Χρυσοστόμου.

Ήταν σε συνεχή επαφή με τον αφανή ηγέτη του Μακεδονικού Αγώνα στη Δράμα, τον προστάτη του χειμαζόμενου μαρτυρικού λαού, το Χρυσόστομο και έδινε καθημερινά αγώνα ζωής και θα
νάτου με τους τυράννους.
 Οι επίβουλοι εχθροί της Δραμινής ελευθερίας αφανίζοντα: από το τουφέκι του και τη μάχαιρα του.

Ο Αρμεν Κούπτσιος γίνεται το φόβητρο των Σλαβικών συμμοριών.

 Στο ενεργητικό του συγκαταλέγονται 33 φόνοι κομιτατζήδων και για αυτό ονομάστηκε και Βουλγαροφάγος. 

Το Ιούνιο του 1907 ο Κούπτσιος παίρνει εντολή από το Ελληνικό κομιτάτο να εξαφανίσει το Βούλγαρο αρχικομιτατζή Πλάτσεφ, ο θάνατός του θα έσωνε τη ζωή πολλών Ελλήνων.

Ο Αρμεν με τον Νάκο Βογιατζή και τον Πέτρο Μάντζα του έστησαν ενέδρα κοντά στο Μυλοπόταμο.

Ο Πλάτσερ έπεσε στην παγίδα και ο Αρμεν του ζήτησε να αφήσει το όπλο του και να παραδοθεί. Εκείνος, όμως, τον πυροβόλησε χωρίς επιτυχία.

Φοβερός και ταχύτατος σκοπευτής ο Αρμεν, πυροβολεί και τον σκοτώνει.

Ήταν το 33ο θύμα του. Στους πυροβολισμούς έσπευσαν έφιπποι Τούρκοι αστυνομικοί και ο Τουρκαλβανός επιστάτης από τον Καλό Αγρό.

 Ο Αρμεν φρόντισε πυροβολώντας να αποσπάσει την προσοχή των Τούρκων ώστε να μπορέσουν να ξεφύγουν οι σύντροφοί του και το επέτυχε.
Εδώ βλέπουμε την παλικαριά και το μεγαλείο του παιδιού που προτίμησε να θυσιαστεί και να σωθούν οι σύντροφοί του.

Ο Αρμεν θα μπορούσε να συγκρουστεί με τους Τούρκους που τον καταδίωκαν.

Δεν πυροβόλησε κανέναν από αυτούς για να μη δημιουργηθεί πρόβλημα στον Μητροπολίτη Χρυσόστομο τον οποίον οι Τούρκοι θα τον θεωρούσαν υπεύθυνο.

Από αγάπη προς το μητροπολίτη και τον αγώνα άφησε τους Τούρκους αμαχητί να τον συλλάβουν και να οδηγηθεί στις φυλακές.

Μεταφέρεται σιδεροδέσμιος στη Θεσσαλονίκη για να δικαστεί.
Το ειδικό Τουρκικό στρατοδικείο τον καταδίκασε σε θάνατο δια απαγχονισμού. Στις φυλακές βασανίστηκε απάνθρωπα από Τούρκους και Βουλγάρους για να αποκαλύψει πρόσωπα και πράγματα.
Δεν είπε τίποτα για κανένα.
Διαισθανόμενοι οι Τούρκοι ότι οι Έλληνες, έστω και με δωροδοκία, θα κατόρθωναν να τον φυγαδεύσουν, αποφασίζουν να τον επαναφέρουν στη Δράμα.

Η αλήθεια είναι ότι έγιναν τεράστιες προσπάθειες τόσο στη Θεσσαλονίκη όσο και στη Δράμα για την απελευθέρωσή του αλλά κατέστη αδύνατο.

Υστάτη προσπάθεια ήταν να οργανώσουν ένα σχέδιο αποδράσεως υφαρπαγής του κατά την ημέρα του απαγχονισμού του, αλλά δυστυχώς και τότε βρέθηκε ο Εφιάλτης που πρόδωσε το σχέδιο στους Τούρκους οι οποίοι άλλαξαν δρομολόγιο και ώρα εκτελέσεως.

 Την 14η Σεπτεμβρίου 1907 ο Αρμεν Κούπτσιος, ατρόμητος και αλύγιστος, οδηγείται στον πλάτανο της πλατείας της Δράμας.

Εκεί στο γέρικο πλάτανο το μόλις 20 ετών παιδί κρεμάστηκε και άφησε την τελευταία του πνοή για του Χριστού την πίστη την Αγία και της Ελληνικωτάτης Μακεδονίας την Ελευθερία.

Ο πατέρας του Αρμεν με πόνο ψυχής έμαθε τα άσχημα μαντάτα, βρήκε παρηγοριά στο Μητροπολίτη Χρυσόστομο.

 Και εκεί ο ηρωικός αυτός πατέρας βρήκε τη δύναμη να δώσει συλλυπητήρια λέγοντας στο Δεσπότη:

«δεν κλαίω που έχασα το παιδί μου, κλαίω που εσύ έχασες το πρωτοπαλίκαρό σου».

Ο ποιητής λαός σμίλεψε στίχους λιτούς εκφραστικά, όμως βαθυστόχαστους όπως οι ακόλουθοι:
«ο Αρμεν και αν κρεμάστηκε στην άτιμη θηλειά το αίμα του χαλάλι για την ελευθερίά» 
αλλά και δόκιμοι Δραμινοί ποιητές θα σμιλέψουν στίχους-ύμνους όπως:
«Ρωμιοί μη το ξεχάσετε του Αρμεν το σχοινί γιατί σε αυτόν οφείλουμε τη λεύτερη ζωή» 
και ένας άλλος ποιητής θα συνθέσει τους ακόλουθους στίχους:
«σπόρο μεστό και γόνιμο για την ελευθερία έσπειρες Αρμεν μόνιμο
εις rnv Μακεδονία την πότισες με το αγνό το αίμα της καρδιάς σου και έγινε σήμερα τρανό πρότυπο η λεβεντιά σου»


Βαθυτάτη πράγματι με διακατέχει συγκίνηση αλλά και θαυμασμός και υπερηφάνεια γιατί μου έγινε η τιμή να αναφερθώ σε μορφές ηρωικές, σε πατριώτες ακραιφνείς που έταξαν ως υπέρτατο χρέος τους να φυλάττουν τις Θερμοπύλες της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού, να αναφερθώ στον εθνομάρτυρα Αγιο Μητροπολίτη Χρυσόστομο για την τεράστια εθνική, κοινωνική και πνευματική προσφορά του στα άγια χώματα της μαρτυρικής Δράμας αλλά και στον ήρωα μάρτυρα Αρμεν Κούπτσιο, καμάρι του χωρίου μας, της Δράμας και της μαρτυρικής Μακεδονίας μας.

Τιμώντας τον Αρμεν Κούπσιο τιμάμε ταυτόχρονα και όλους τους κατοίκους του Βώλακα που τόσο στον Μακεδονικό Αγώνα όσο και στους πρόσφατους αγώνες του Έθνους μας , ο καθένας τους αγωνίσθηκε με τον τρόπο του και μεγάλος αριθμός μέχρι αυτοθυσίας για την Ελλάδα.

Οφείλουμε, όμως, να αποτίσουμε φόρο τιμής προς όλους εκείνους τους αφανείς ήρωες που έδωσαν τη ζωή τους για την Ελλάδα.

Όλους εκείνους τους αγράμματους χωρικούς που στήριξαν το Μακεδονικό Αγώνα και τροφοδότησαν τα ανταρτικά μας σώματα με πληροφορίες και τρόφιμα, όλους εκείνους τους Μακεδόνες που άνοιξαν τη πόρτα του σπιτιού τους στους αγωνιστές αυτούς μέσα στα χιόνια και με την αγάπη τους τους ζέσταναν μοιράζοντας μαζί τους τη φτωχική τους στέγη και το ψωμί τους.

Οι ηρωικότερες σελίδες γράφτηκαν στα χωρία που μιλούσαν το ντόπιο σλαβικό ιδίωμα μα που ήσαν πιστοί στο Πατριαρχείο και στον Ελληνισμό. 

Λαμπροί Έλληνες σαν τα ηρωικά βλαστάρια του καπετάν-Κώττα, του Αρμεν Κούπτσιου και τόσων άλλων οπλαρχηγών.

 Όλοι οι προαναφερθέντες Μακεδονομάχοι αποτέλεσαν τη ραχοκοκαλιά των ένοπλων ανταρτικών σωμάτων και την εμπροσθοφυλακή του αγώνα.
Υπήρξαν και παραμένουν το δόρυ του γένους.
Σε αυτούς εμείς, ελεύθεροι πια τώρα, τους χρωστάμε μεγάλη ευγνωμοσύνη αλλά και δεν πρέπει να τους λησμονούμε ποτέ.

Είναι δυστυχώς μεγάλο άδικο που η ολοκληρωμένη ιστορία του Μακεδονικού Αγώνα παραμένει μέχρι σήμερα καλυμμένη από την ομιχλώδη αχλύ της άγνοιας, του θρύλου και της ελλιπούς πληροφόρησης του Ελληνικού λαού.

Πολύ ορθά θέτει πολλά ερωτήματα και ο Μητροπολίτης μας στο ημερολόγιο της Μητροπόλεως του 2007 που είναι αφιερωμένο στον Αρμεν Κούπτσιο, και με την ευκαιρία αυτή, εκ μέρους όλων των Βωλακιωτών, παρακαλούμε να δεχτεί για μια ακόμη φορά τις θερμές ευχαριστίες μας για την έκδοση αυτή.

Τα ερωτήματα που θέτει ο Σεβασμιότατος είναι εάν ποτέ έμαθαν οι Δραμινοί στα σχολεία για τον Αρμεν Κούπτσιο, τις θυσίες των Μακεδονομάχων και των οικογενειών των και για όλους εκείνους που προτίμησαν να πεινάσουν αυτοί και τα παιδιά τους από του να πάρουν λίρες προδοσίας στα χέρια τους από τους Τούρκους και Βουλγάρους.

 Αυτή η σιάση προς την ιστορία δεν είναι εθνικισμός, ούτε πατριδοκαπηλία. Οφείλουμε να εμβαθύνουμε στις ρίζες μας και έχουμε μεγίστη ευθύνη για να μη καταγραφούμε ως η γενεά που αφάνισε τον πολιτισμό 3.000 ετών.

Ας μην ξεχνούμε, όμως, όσο οι άλλοι σχεδιάζουν και στις σημερινές ημέρες επιβουλές για το Μακεδονικό, ο Μακεδονικός αγώνας θα συνεχίζεται. 

Eίναι μια περιοχή που τα χώματα της είναι Μακεδονικά αλλά τα συστατικά της γνήσια Ελληνικά.

Μόνο η εθνική συνείδηση και η συσπείρωση που διατήρησε ακραιφνή ο Μακεδονικός Ελληνισμός παρά τις τότε πιέσεις, τρομοκρατία και σφαγές, οδήγησαν τελικά στην ένοπλη αντίδραση και απελευθέρωση της Μακεδονίας.

 Η πίεση για τη Μακεδονία σε συνδυασμό με τις γνωστές διεκδικήσεις των ανατολικών γειτόνων μας κάνουν επιτακτική την ανάγκη της διατήρηση σε ύψιστο βαθμό της εθνικής μας συνείδησης και στις μέρες μας.

Η Ελληνική φυλή πρέπει να πιστεύει χωρίς ελάχιστη αμφιβολία ότι ο ιερός Μακεδονικός χώρος της επικράτειάς μας είναι καθαρά Ελληνικός και να βεβαιώσουμε οποιοδήποτε επίδοξο σχεδιαστή επιβουλών ότι θα υπερασπιστούμε μέχρι τελευταίο ρανίδα του αίματός μας τα εδάφη αυτά που ήδη πότισε το αίμα των αθανάτων Μακεδονομάχων μας.

Ας προσευχόμαστε να αναπαύει εσαεί ο Μεγαλοδύναμος τις ψυχές των Μακεδονομάχων, εν κόλποις Αβρααμ.

 Ας είναι αιωνία η μνήμη τους.

(Σημ. Yauna. Μια διόρθωση: Ο Βούλγαρος αρχικομιτατζής Βοϊβόδας Ντάεφ, Daev, Михаил Даев, καταγόταν από το Балчик, България, Βάλτζικ της Βουλγαρίας κοντά στην Βάρνα. Πάντως ήταν ένας αιμοσταγής κομιτατζής που με τον υπαρχηγό του Πανίτσα ήταν ο φόβος και ο τρόμος των χωριών της Δράμας).

Άρμεν Κούπτσιος δια χειρός Κ. Κουγιουμτζή

Για την ζωή και τους αγώνες του Άρμεν Κούπσιου μίλησε ο Γιάννης Δεϊρμεντζόγλου, ο οποίος με την γλαφυρότητα του λόγου  του κατόρθωσε να ακουμπήσει τις ψυχές των παρισταμένων προκαλώντας όχι μόνο συγκίνηση αλλά και εθνική υπερηφάνεια για τους προγόνους μας Μακεδονομάχους που έδωσαν την ζωή τους   για να ζούμε εμείς σήμερα ελεύθεροι.

«Δέος με κατέχει τούτη την ώρα που κλήθηκα να ψελλίσω τους θνητούς μου λόγους, εδώ που φωνάζουν τα ηρωικά κατορθώματα ενός εικοσάχρονου νέου, του Άρμεν Κούπτσιου.

Και βίασα τον εαυτό μου να μην φύγω από το μέτρο.

Άρμεν Κούπτσιος

Μη πω κάτι λιγότερο, να μην υπερβάλω, μα να καταθέσω την αλήθεια και μόνον την αλήθεια, ως όρκο τιμής προς τον ήρωα Αρμεν.


Και ό,τι θα πω είναι λιγότερο λόγος και περισσότερο προσευχή.

Στοχάζομαι την ώρα εκείνη τού θανάτου τού ήρωα.
Προσπαθώ να διεισδύσω στην ψυχή του, που τόσα απλά και άνετα και φυσικά, διάλεξε τον δρόμο του χρέους και της θυσίας, διότι αυτός οδηγεί στην ελευθερία.
Ξεκίνησε με τα ίδια ιδανικά, με την ίδια πίστη, με την ίδια ορμή.
Συμπορεύτηκαν – όπως πάντα – ο Ελληνισμός και η Ορθοδοξία. 
Η αληθινή ανδρεία με την γνήσια αγάπη στην Εκκλησία.

Και ήταν – τολμώ να πω τηρουμένων των αναλογιών – εφάμιλλος με την Μάχη του Μαραθώνος. Εκεί αναδείχτηκαν οι «Μαραθωνομάχοι» και ύστερα από 1.490 χρόνια περίπου αναδείχθηκαν εδώ οι σύγχρονοι «Μακεδονομάχοι».

Αναπολώντας τις μορφές και τα ιδανικά του «Μακεδονικού αγώνα» βεβαιώνεται ο καθένας πως η ίδια πίστη, που φωτίζει ανέκαθεν με το ιλαρό, γλυκύτατο και ζωογόνο φως την ελληνική ψυχή, άστραψε και στην περίοδο τού Μακεδονικού αγώνα.

Καταπληκτική η ατμόσφαιρα: Ορμή της νιότης, πίστη αλλά και αυτή η περίεργη ανάσα τού Ελληνικού λαού που ξαφνικά γνωρίζει τον εαυτό του και σύσσωμος ρίχνεται σε αγώνα τιτάνιο για την λευτεριά.

Λευτεριά (Φοβερή λέξη)! Σπάνια έννοια, γεμάτη φλόγα και φως.

Ας μεταφερθούμε σ’ εκείνη την ατμόσφαιρα.

Κάτω από την πίεση και την βία των Βουλγάρων, που άρχισε το 1860 και φούντωσε με την εμφάνιση του βουλγαρικού σχίσματος (1870-1872) πολλοί από τους κατοίκους τού Βώλακα και άλλων περιοχών,
έχασαν την ελληνική γλώσσα και έγιναν σλαβόφωνοι. 

Και η αλλοίωση αυτή, με το πρόσχημα του σχίσματος συνεχιζόταν με φανατισμό από την μεθοδική, Βουλγαρική προπαγάνδα, έως ότου ανέλαβε μητροπολίτης Δράμας, ο Χρυσόστομος, ο μετέπειτα Εθνομάρτυρας της Σμύρνης.

Από τότε άρχισε συστηματική αντίδραση τής ελληνικής εκκλησίας εναντίον των σχισματικών και η προστασία των ελληνικών χωριών της περιοχής Δράμας, από τον εκβουλγαρισμό.

Η Ανατολική Μακεδονία οφείλει πάρα πολλά στον μεγάλο δεσπότη Χρυσόστομο της Δράμας,γιατί σταμάτησε τον εκβουλγαρισμό των Ελλήνων, ενέπνευσε θάρρος στις ψυχές τους, ανέστησε το εθνικό τους φρόνημα και τους έδωσε το κουράγιο ν’ αφήσουν την άμυνα και να περάσουν στην αντεπίθεση.

Μια από τις σημαντικότερες ένοπλες ανταρτικές ομάδες που οργανώθηκαν τότε στην Αν. Μακεδονία ήταν η ομάδα τού Βώλακα.


 Έργο τής ανταρτικής αυτής ομάδας τού Κούπτσιου ήταν να ξαναφέρει στο Πατριαρχείο της Κων/λεως, όλους, όσους παρασύρθηκαν με τη βία προς την βουλγαρική σχισματική εκκλησία, να σταματήσει με κάθε μέσο τον εκβουλγαρισμό, να προστατέψει τη λειτουργία των ελληνικών σχολείων, που κυνηγούσαν με μανία τους δασκάλους κυρίως, οι Βούλγαροι κομιτατζήδες,
 να σταματήσουν τις εκκλησιαστικές λειτουργίες στη σλαβική γλώσσα
και να κυνηγήσουν με την ίδια σκληρότητα τους κομιτατζήδες που αφάνιζαν τα χωριά με τις επιδρομές τους.

Ο Άρμεν Κούπτσιος ήταν τότε 19 ετών, αλλά η παλικαριά του και τ’ άλλα ηγετικά προσόντα του, ήταν πασίγνωστα σε όλη την περιοχή.

Ξεχώριζε για την λεβέντικη κορμοστασιά του.

Ηταν ευκίνητος, ρωμαλέος και ταχύς σαν τον άνεμο και προ πάντων γεμάτος καλοσύνη και χριστιανική πίστη.
Γρήγορα επιβλήθηκε σε όλη την περιοχή χάρη στα ηγετικά του προσόντα.

Τις πιο δύσκολες αποστολές, τις πιο επικίνδυνες τις ανέθετε ο μητροπολίτης στον Κούπτσιο.

Γοργοπόδαρος καθώς ήταν εκμηδένιζε τις αποστάσεις.
Σαν ξωτικό έσχιζε τα τενάγη τών Φιλίππων, περνώντας τα έλη και τις λάσπες για να φτάσει στο Παγγαίο, στο Πράβικαι όπου αλλού τον καλούσε ο Εθνικός αγώνας.

Αμέτρητες είναι οι φονικές συγκρούσεις που είχε με τους κομιτατζήδες.

Στα ελληνικά χωριά έβλεπαν τον Κούπτσιο σαν σπαθοφόρο άγγελο – προστάτη και το όνομά του έγινε γνωστό πέρα από την Αν. Μακεδονία σε όλο το μαχόμενο γένος. Φυσικά, έναν τέτοιο αντίπαλο, το κομιτάτο βάλθηκε να τον εξοντώνει με κάθε τρόπο.

Μια μέρα του 1907, ο Άρμεν Κούπτσιος και ο Νάκας Βογιατζής, από την Προσοτσάνη και ο Πέτρος Μάντζας ανέλαβαν κατά διαταγή του Γεν. Αρχηγείου, ν’ αποκλείσουν το πέρασμα των κομιτατζήδων από το πέρασμα Αλιστράτης – Καλαποδίου.

Κατά την εκτέλεση αυτής της υπηρεσίας και ύστερα από την προδοσία ενός αγροφύλακα – αρβανίτικης καταγωγής – έπεσε σε ενέδρα τουρκικού αποσπάσματος.

Την άλλη ημέρα οι Τούρκοι τον έστειλαν στη Θεσ/νίκη και τον έκλεισαν στις φυλακές τού επταπυργίου, όπου συνήθιζαν να φυλακίζουν τους πιο επικίνδυνους από τους αντιπάλους τους.

Ο Άρμεν, πίστεψε στην θεόσδοτη ιδέα τής ελευθερίας και αναλώθηκε για την επικράτηση της. Γιατί η έννοια της ελευθερίας είναι συνδεδεμένη με την απόφασή τής θυσίας.

Αυτή τον οιστρηλατούσε, αυτή με την μεγαλοσύνη της του ενέπνευσε την θυσία.
Θα μου επιτρέψετε κυρίες και κύριοι να σας διαβάσω μια σκηνή, από το θεατρικό που έχω γράψει για τον Εθνομάρτυρα επίσκοπο Δράμας και Σμύρνης Χρυσόστομο. Αναφέρεται στον απαγχονισμό του Άρμεν Κούπτσιου.

Χρυσόστομος Σμύρνης

Στο Γραφείο της Μητροπόλεως Δράμας, οι μητροπολίτης Χρυσόστομος και κάποιοι πρόκριτοι και αγωνιστές συζητούν για την σύλληψη, φυλάκιση και καταδίκη εις θάνατον, του Άρμεν Κούπτσιου.

ΧΡΥΣ: Παιδιά μου! Σας γνωρίζω  ότι σε συνεργασία με τον Ελληνα Πρόξενο της Καβάλας, υποπλοίαρχο Στυλιανό Μαυρομιχάλη, καταβάλαμε κάθε προσπάθεια για την αποφυλάκιση του Αρμεν. 

Δυστυχώς, δεν πετύχαμε τίποτα!

Ο πατέρας τού Αρμεν – ο μόνος που οι Τούρκοι επέτρεπαν να εισέρχεται στις φυλακές – δεν μπόρεσε να έλθει σε επαφή με τον δωροδοκηθέντα Τούρκο δεσμοφύλακα.

Έτσι, ο Άρμεν επανήλθε στη Δράμα, για να εκτελεσθεί με απαγχονισμό.

Με τον υποπλοίαρχο Στυλιανό Μαυρομιχάλη αποφασίσαμε την βίαιη απελευθέρωση του παλικαριού, κατά την μεταφορά του από τις φυλακές στον τόπο της εκτέλεσης.

Ένοπλοι άντρες θα επιτεθούν κατά της Τουρκικής Φρουράς, που θα τον μεταφέρει και θα τον απαγάγουν στο κρυσφύγετό τους.

Στο μεταξύ, γυναίκες από την Τσατάλτζα θα δημιουργήσουν στο σημείο της απόδρασης επεισόδιο και αναταραχή, ώστε να διευκολύνουν την διαφυγή.

Ο Άρμεν είναι ενήμερος.

Έστειλα τον παπα-Δημήτρη, από το Δοξάτο, να τον κοινωνήσει· βοήθησε σ’ αυτό και
 ο Νικήτας Δρακόπουλος. Ελπίζουμε στην επιτυχία του εγχειρήματος. Ο Θεός βοηθός!

ΑΓΓΕΛΙΟΦ: Δέσποτα … πατριώτες … προδοθήκαμε. 

Οι Τούρκοι άλλαξαν την πορεία της διαδρομής και αντί η συνοδεία να περάσει από την Μεγ. Αλεξάνδρου – όπου θα γινόταν η επίθεση – πέρασε από άλλα στενά (περιοχή ΙΚΑ Δράμας, σημερινή Αγαμέμνωνος) και δυστυχώς το κακό έγινε. 
Ο Άρμεν θανατώθηκε.



Θυσιάστηκε, την 14η Σεπτεμβρίου 1907, ημέρα της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού του Κυρίου. Δεν σταυρώθηκε … απαγχονίστηκε στον πλάτανο της πλατείας, μπροστά στα μάτια του γέροντα πατέρα του!

Και η αποκορύφωση!...

Μπαίνει ο γερο-Κούπτσιος στο Γραφείο του μητροπολίτη, υποβασταζόμενος από δύο νεαρούς. Γονατίζει εμπρός στον Χρυσόστομο και του φιλά το χέρι.

Ο Χρυσόστομος τον φιλά στο μέτωπο και δακρύζει.

 Αργά τον ανασηκώνει … κι ο γερο Κούπτσιος:


Κι ένας νέος: Είμαστ’ εμείς γέροντα. Και υποσχόμαστε γρήγορα να πάρουμε πίσω το αίμα του γιού σου.


Η μαγνητική βελόνα που τάραζε την ψυχή του ήρωα Άρμεν Κούπτσιου, στάθηκε ακίνητη και τον προσανατόλισε στη μοίρα τού καθαρού χρέους.

Μπροστά του υψώθηκε ο σταυρός τού καθήκοντος για την Πατρίδα.
 Δεν τον φοβήθηκε.
 Με σταθερά βήματα πορεύτηκε το δρόμο τών ηρώων.
 Αναδείχθηκε νικητής τής ζωής και τού θανάτου κι ανέβηκε ψηλά στη συνείδησή μας.

Έγινε σύμβολο, πήρε μια θέση στο στερέωμα των αιωνίων αξιών, όπως όλοι οι ήρωες.

Οι ήρωες! Είναι παιδιά τής γης, μα γίνανε ουρανοπολίτες. 

Φτάσανε στο θρίαμβο ρίχνοντας κάθε στιγμή στην πλάστιγγα τής θέλησής τους, την θέληση του αγαθού και την αγάπη στην Πατρίδα.

Κάθε ένας απ’ αυτούς είναι και ένα μάθημα για μας.
Είναι ένας δρόμος που μας ανοίγεται. Είναι ένα χέρι που μας δίνεται, για να μας οδηγήσει στο δρόμο της θυσίας. Είναι μια φωνή που φωνάζει! Άνθρωποι θνητοί, μη δειλιάζετε. Ελάτε μαζί μου! Ακολουθείστε την πορεία μου. Κοιτάξτε! Από την ίδια λάσπη, τη δική σας, πλασμένος είμαι κι εγώ. Ο καθένας σας μπορεί τη λάσπη αυτή να την κάνει να λάμψει, σαν άστρο.
Κυρίες – Κύριοι
Είμαστε ένας μικρός λαός και δεν έχουμε περιθώρια για μεγάλα λάθη. Δυστυχώς, τούτον τον καιρό ούτε και για μικρά.
Αν στη ροή του χρόνου φυσήξει ένας άνεμος παραφροσύνης και οργής επάνω σε όλη την Οικουμένη, η Ελλάδα είτε το θέλει είτε όχι θα βρεθεί στη μέση αυτής της ανεμοθύελλας και θα πρέπει να διαλέξει, ανάμεσα σε σκλαβιά και σε αγώνα για την επιβίωσή της. Το τι θα διαλέξει το ξέρουμε.

Τον ίδιο δρόμο που βάδισε και ο ήρωας Άρμεν Κούπτσιος.

Τώρα όμως – όπως και πάντα – θέλουμε με όλους τους λαούς την ειρήνη.

Και γι’ αυτήν αγωνιζόμαστε. Τα όπλα μας δεν είναι όπλα πολέμου, αλλά όπλα ειρήνης.

Δεν είμαστε πολεμοχαρείς, αλλά ούτε και λωτοφάγοι, για να ξεχάσουμε την ιστορία μας.

 Είμαστε λαός αναστάσιμος.
Θα ζήσουμε, γιατί η ζωή της Ελλάδας, είναι από αιώνες τώρα, δεμένη με την ελεύθερη ζωή και όχι με τον θάνατο.

Το έδαφος της Πατρίδας μας είναι άγονο για να θρέψει τις ρίζες της ελευθερίας.
Χρειάζεται το αίμα των παιδιών της, για να δώσει ζωή στο δέντρο της Λευτεριάς.
Σ’ αυτόν τον τόπο του μαρτυρίου, τον κακοτράχαλο και στενό, ένας νέος 20 ετών, ο Άρμεν Κούπτσιος έδειξε στους φλύαρους ξένους, με τις ψευτοδημοκρατικές μεγαλοστομίες τους, πώς κατακτιέται η λευτεριά.

Τους δίδαξε με την θυσία του πως
«Οι δούλοι πεθαίνουν τον θάνατο που τους επιβάλλουν. Οι ελεύθεροι τον θάνατο που επιθυμούν».
Εντυπωσιασμένοι οι ξένοι από τα ηρωικά κατορθώματα των παιδιών της Πατρίδας μας ερωτούν:
«Τι θα ήσουν Ελλάδα χωρίς ελευθερία»
τους απαντούμε:
«Τι θα ήταν ο κόσμος χωρίς Ελλάδα;»

Θα ήθελα προτού διαβάσετε την ιστορία του Αρμεν Κούπτσιου να κάνω μια μικρή εισαγωγή.

Ο Βώλακας είναι ένα πανέμορφο χωριό κάτω από το Χιονοδρομικό Κέντρο Φαλακρού στην Δράμα.

Ο Βώλακας είναι ορεινό ντόπιο καθαρά μακεδονικό χωριό.

Οι κάτοικοι μιλούσαν και μιλούν και το σλαβικό ιδίωμα.
Ο Άρμεν ήταν ένας γνήσια εθνικά Μακεδόνας!!.

Κάνω την ανάρτηση αυτή, από την μια για να αναδείξω την προσωπικότητα ενός γηγενούς Μακεδονομάχου του Αρμεν, αλλά για να θυμίσω σε πολλούς ότι πολλά νέα παιδιά θυσιάστηκαν, 
 όχιγια να γίνει η Μακεδονία ελληνική, 
αλλά για ΝΑ ΜΗΝ ΓΙΝΕΙ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗ.



Αγωνίστηκαν οι ντόπιοι Μακεδόνες ενάντια τους εισαγώμενους βούλγαρους της VMRO. Υπήρχαν όμως δυστυχώς και κάποιοι Μακεδόνες που συνεργάστηκαν με τους βουλγάρους.

Ο Άρμεν δεν μιλούσε καλά ελληνικά αλλά μιλούσε άπταιστα την 'ΑΠΑΓΟΡΕΥΜΕΝΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ'δηλαδή τα σλαβικά ή βουλγάρικα.

Έγινε όμως ο νεώτερος ΕΛΛΗΝΑΣ Μακεδονομάχος μάρτυρας.

Ένας εθνικά Μακεδόνας Ήρωας.

Ειναι ο ποιό αγαπητός εθνικά Μακεδόνας Ήρωας της Δράμας, η μοναδική προτομή του οποίου κοσμεί την κεντρική πλατεία της Δράμας. Η προτομή βρίσκεται στο σημείο της εκτέλεσης του.



Σε ηλικία δεκαοκτώ ετών μυήθηκε στους σκοπούς του αγώνα και μετά από λίγο σχημάτισε ο ίδιος ανταρτική ομάδα.

Αναφέρω απόσπασμα από το βιβλίο του Φ.Τριάρχη για το πως μυήθηκε ο Άρμεν:

"Μια μέρα ό Διευθυντής του ελληνικού σχολείου Προσωτσάνης Στρατής Σπληναρίδης (Ανθυπολοχαγός Κωνσταντίνος Νταής), 
δέχτηκε στο γραφείο του δυο χωρικούς από τον Βώλακα.
Δεν μιλούσαν καλά Ελληνικά, ήταν όμως Έλληνες στην καρδιά.


Του ζητούσαν, ούτε λίγο ούτε πολύ να τους εμπιστευτεί και να τους εισαγάγει στο Ελληνικό Κομιτάτο, για να αγωνισθούν εναντίον των Βουλγάρων.
Ήσαν συστημένοι από το Ελληνικό Κέντρο Δράσεως του Βώλακος. Μεγάλος φαινόταν ό φανατισμός των. Αλλά ό Σπληναρίδης δεν τους εμπιστεύονταν.

Αυτοί τότε έβγαλαν μια ταμπακέρα για να του προσφέρουν μυρωδάτο καπνό από το χωριό τους.
Ό ψευτοδάσκαλος έκανε να απλώσει το χέρι του για να πάρει μια πρέζα καπνό. Το χέρι του στάθηκε μετέωρο και τα μάτια του πετάχτηκαν έξω από τις κόγχες.
Μέσα στην ταμπακέρα ήσαν δύο ανθρώπινα αυτιά, πρόσφατα κομμένα !!!
Αυτοί οι δύο νεαροί Βωλακιώτες είχαν ήδη σκοτώσει ένα γνωστό Βούλγαρο κομιτατζή. Δεν χρειαζόταν άλλα συστατικά. Ό Σπληναρίδης τους δέχτηκε.

Τα δύο Ελληνόπουλα ήσαν ό Αρμεν Κουπτσιος και ό φίλος του Νικόλαος Μαυρίδης. "




Ο Άρμεν λοιπόν έγινε το φόβητρο των βουλγαρικών συμμοριών με τις επιτυχείς ενέργειες του. Ήταν το δεξί χέρι του Μητροπολίτη Χρυσοστόμου.
Υπολογίζεται ότι σκότωσε 33 πράκτορες των βουλγάρων.

Τον Ιούνιο του 1906 ό Βούλγαρος κομιτατζής Πλάτσεφ, άπό τό Σκρίτσοβο, βρισκόταν στή Δράμα. Τό Ελληνικό Κέντρο Δράσεως τον παρακολουθούσε.

Διαπιστώθηκε ότι ήταν από τά κύρια καθοδηγητικά στελέχη, της προετοιμαζόμενης από τους Βουλγάρους μεγάλης δολοφονικής επιθέσεως εναντίον μεμονωμένων Ελλήνων αγωνιστών, στα διάφορα χωριά.

Επρεπε νά τον προλάβουν πριν άρχίση τό εργο του.
Δόθηκε η εντολή στον Αρμεν και την ομάδα του να τον εξόντωση.


Ό θάνατος του θα έσωζε την ζωή πολλώνΕλλήνων.

Ευτυχώς υπήρχεν ή πληροφορία τής ημερομηνίας και του δρομολογίου επιστροφής του στο Σκρίτζοβο.

Ό Αρμεν με τον Νάκο Βογιατζή και τον Πέτρο Μάντζα, έστησαν ενέδρα στήν θέση Τσομπάνκα της περιοχής του Τουρκοχωρίου.

Μόλις φάνηκεν ό Βούλγαρος, ό Άρμεν πετάχθηκε μπροστά και τον διέταξε να σηκώση ψηλά τα χέρια του.
 
Ό Πλάτσεφ, όμως, έβγαλε τό περίστροφο του και πυροβόλησε.
 
Ό Άρμεν, αστραπιαία απέφυγε τήν σφαίρα και συγχρόνως πυροβόλησε τον Βούλγαρο.Ό Πλάτσεφ έπεσε νεκρός.
 
Στήν Όσμανίτσα (Καλός Αγρός), όμως, ο Μωαμεθανός επιστάτης του έκει τσιφλικιού, Άλής, καθώς ήταν καβάλα οτό άλογο του, άκουσε τους πυροβολισμούς.

Μαζί του είχε τά όπλο του.
Εσπευσε με καλπασμό προς τήν Τσομπάνκα.

Είδε τους τρεις Έλληνες και άρχισε νά τους καταδιώκη πυροβολώντας τους.Οί Έλληνες μπορούσαν νά του αντεπιτεθούν.
Άλλά είχαν διαταγή από το Ελληνικό Κέντρο ν'αποφεύγουν τις συμπλοκές με τους Τούρκους και νά παραμένουν όσο τό δυνατόν άγνωστοι, μετά άπό κάθε πράξη τους.

Έγιναν πολλές ενέργειες για την απελευθέρωση του από τον Χρυσόστομο και από άλλους πολλούς Δραμινούς, άλλα μάταια.

Στην ανάκριση ό Άρμεν βασανίστηκε για να αποκαλύψει πρόσωπα και πράγματα.
Καθώς δεν αποκάλυπτε τίποτα Οι Τούρκοι τον μετέφεραν στη Θεσσαλονίκη, για να δικαστεί. Το ειδικό τουρκικό Στρατοδικείο της Θεσσαλονίκης τον καταδίκασε σε θάνατο δια απαγχονισμού.
Έγιναν προσπάθειες από το ελληνικό προξενείο για να αποφυλακισθεί αλλό από ατυχείς και ερασιτεχνικούς χειρισμούς των οικείων του απέτυχαν.

Ο Άρμεν επέστρεψε και πάλι στη Δράμα για να επισφραγίσει την μικρή αλλά ένδοξη και τίμια ζωή του με τον μαρτυρικό του θάνατο.

Και στην Δράμα έγιναν προσπάθειες να αναδείξουν το θέμα στην αγγλική αντιπροσωπεία που φιλοξενούταν στο σπίτι του τούρκου μουφτή. Και αυτές δεν απέδωσαν.
Η προσπάθεια να απαχθεί από ένοπλο σώμα απέτυχε και αυτό γιατί προδόθηκε στου Τούρκους οι οποίοι άλλαξαν τελευταία στιγμή την πορεία μέσα στη Δράμα για την εκτέλεσή του.

Ο Άρμεν απηγχονίσθει στον πλάτανο που βρίσκεται στο κέντρο της Δράμας.

Στον απαγχωνισμό του παρευρίσκετο πλήθος κόσμου και ο πατέρας του Άρμεν, ο οποίος είπε την φοβερή ρήση στον Μητροπολίτη:

 «δεν κλαίω πού έχασα το παιδί μου, κλαίω πού εσύ έχασες το πρωτοπαλίκαρο σου».


Προς τιμή του γίνονται κάθε χρόνο τον Οκτώβριο τα "ΚΟΥΠΤΣΙΑ"με πολιτιστικές και αθλητικές εκδηλώσεις.

Ευχαριστώ θερμά, τους έχοντες την πρωτοβουλία της σημερινής εκδήλωσης.
Αυτά τα νέα παιδιά της Ανατολικής Μακεδονίας που συνεχίζουν με το δικό τους τρόπο τον «Μακεδονικό Αγώνα».

Διότι ο «Μακεδονικός Αγώνας» είχε ένα συμβατικό τέλος το 1908, γι’ αυτό και γιορτάζουμε σήμερα τα 100 χρόνια από το συμβατικό αυτό τέλος, αλλά γνωρίζουμε καλώς ότι υπό άλλες μορφές, συνεχίζεται ένας άλλος «Μακεδονικός Αγώνας».

Οφείλω επίσης να μεταφέρω τους θερμούς χαιρετισμούς της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών και του προέδρου της κ. Νικολάου Μέρτζου.

 Αλλά πιο θερμός είναι ο χαιρετισμός του πρώην προέδρου της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών του καθηγητή και ακαδημαϊκού κ. Κων/νου Βαβούσκου που είναι γέννημα θρέμμα της μαρτυρικής πόλεως της Δράμας.

Ελέχθησαν ήδη από τους προλαλήσαντες αρκετά κατατοπιστικά πράγματα για την έναρξη του «Μακεδονικό Αγώνα»και την σύντομη ιστορία της Μακεδονίας.

Εδέχθην την προτροπή των οργανωτών της σημερινής εκδήλωσης, να θίξω ορισμένα από τα πάρα πολλά που αφορούν τον «Μακεδονικό Αγώνα» στην περιοχή της Δράμας.

 Από εκπροσώπους των μέσων μαζικής ενημέρωσης της Δράμας, λίγο πριν από την εκδήλωση, μου τέθηκε ένα απλό αλλά εύλογο ερώτημα:

Γιατί δεν είναι τόσο γνωστός ο «Μακεδονικός Αγώνας» και τα όσα εξελίχθηκαν στην Ανατολική Μακεδονία και κυρίως στη Δράμα; 

Η απάντησή μου είναι ότι, οι περισσότεροι που έγραψαν για τον «Μακεδονικό Αγώνα» κατάγονταν από τη Δυτική Μακεδονία που ήταν ούτως ή άλλως το κέντρο του «Μακεδονικό Αγώνα».

Έτσι η Ανατολική Μακεδονία και ιδίως η επαρχία της Δράμας, των Σερρών και του Νευροκοπίου, θα έλεγε κανείς πως πέρασε στο περιθώριο. Αλλά όσοι ασχολούμαστε με αυτά τα θέματα δεν έχουμε ξεχάσει την Ανατολική Μακεδονία.

Προ δεκαετίας περίπου, το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας Ελλάδας, εξέδωσε τρεις τόμους οι οποίοι αναφέρονται στην αλληλογραφία
του ιεροεθνομάρτυρος Χρυσοστόμου Καλαφάτη του Μητροπολίτου Σμύρνης από Δράμας. 

Στον πρώτο τόμο υπάρχει η ογκώδης αλληλογραφία από την εδώ αρχιερατεία του, που καλύπτει την πλέον κρίσιμη περίοδο του «Μακεδονικού Αγώνα» στη Δράμα, την οκταετία 1902-1910, με μία απουσία του μακαριστού Χρυσοστόμου περίπου δέκα μηνών, όταν απομακρύνθηκε από τη Δράμα για λόγους που θα αναφέρω παρακάτω.

Όταν έφτασε στη Δράμα ο Χρυσόστομος Καλαφάτης, σε νεαρή ηλικία, η πρώτη του φροντίδα ήταν να ενισχύσει την Ελληνική Κοινότητα, τα φιλεκπαιδευτικά σωματεία και τα ελληνικά σχολεία. Απέναντι από το Μητροπολιτικό Μέγαρο της Δράμας είναι το σχολείο το οποίο ίδρυσε ο ιεροεθνομάρτυρας Χρυσόστομος Καλαφάτης.

Έτσι φρόντισε από το πρώτο καιρό της παρουσίας του στη Δράμα να επισκέπτεται το βόρειο τμήμα της, 
τις Κοινότητες Κλεπούσνα (Αγριανή Σερρών) 
την Σκρίτζοβα (Σκοπιά Σερρών), 
την Προσοτσάνη, 
τον Βώλακα, 
την Κουμπάλιστα (Κοκκινόγεια) και άλλες που υφίσταντο τη βουλγαρική πίεση. 


Άρχισα την ομιλία μου με τον Χρυσόστομο Καλαφάτη, διότι αυτός ήταν η κυρίαρχη προσωπικότητα της οργάνωσης του «Μακεδονικού Αγώνα» στην Ανατολική Μακεδονία και κυρίως στη μητροπολιτική περιφέρεια της Δράμας.

Και βεβαίως όχι μόνος, γιατί μόνος δεν θα μπορούσε να κάνει τίποτε, αν δεν υπήρχαν οι ντόπιοι γηγενείς μακεδονομάχοι, πολλοί εκ των οποίων προβάλλονται στην οθόνη και πιστεύω σας είναι γνωστοί και οικείοι.

Τα πρώτα χρόνια της παρουσίας του Χρυσοστόμου στη Μητρόπολη Δράμας, θα μπορούσε να πει κανείς ότι ήταν ικανοποιητικά, τουλάχιστον στη δική του συνείδηση, ότι μπόρεσε να ελέγξει τον ζωτικό αυτό χώρο, σε μια εποχή που το Εθνικό Κέντρο των Αθηνών αδυνατούσε να βοηθήσει την απομακρυσμένη για τα δεδομένα της εποχής εκείνης Ανατολική Μακεδονία.

 Το Οικουμενικό Πατριαρχείο είχε αναθεωρήσει την πολιτική των ισορροπιών και εφάρμοζε ήδη από το 1902 μια επιθετική πολιτική στη Μακεδονία. 

Μέχρι τότε, το Πατριαρχείο κρατούσε ορισμένες ισορροπίες καθ’ ότι ήταν Οικουμενικό, είχε μια άλλη ιδεολογία, μακριά από την εθνική ιδεολογία που είχε ο Χρυσόστομος Καλαφάτης, αυτή που τελικά τον οδήγησε στο μαρτυρικό του θάνατο στη Σμύρνη.

 Όταν αντιλήφθηκε τις δυσκολίες αλλά και το χαμένο έδαφος στη Μακεδονία, το Οικουμενικό Πατριαρχείο έστειλε δυναμικούς κληρικούς, οι οποίοι ετέθησαν επικεφαλείς της αντίστασης, της αμύνης του Μακεδονικού Ελληνισμού απέναντι στη βουλγαρική λαίλαπα.

Τέτοιοι ιεράρχες ήταν π.χ.
ο Χρυσόστομος Καλαφάτης στη Δράμα, 
ο Γερμανός Καραβαγγέλης στην Καστοριά, 
ο Θεοδώρητος Βασματζίδης στο Νευροκόπιο οποίος ήταν σε αυτή τη δύσκολη εποχή συνεργάτης και συναγωνιστής του μητροπολίτη Χρυσοστόμου Καλαφάτη, και άλλοι ιεράρχες.

Στη Δράμα, ο Χρυσόστομος εργαζόταν με συνέπεια και με απόλυτη επιτυχία μολονότι αβοήθητος από το Εθνικό Κέντρο, ακόμη και από το Οικουμενικό Πατριαρχείο με το οποίο ήταν σε διάσταση λόγω της εξισορροπητικής πολιτικής που κρατούσε το τελευταίο για τη Μακεδονία.

 Έτρεχε ο Χρυσόστομος Καλαφάτης με τους αναπαλμούς της Μεγάλης Ιδέας. Είχε όμως στο πλευρό του το ντόπιο ελληνικό στοιχείο που περίμενε τον ικανό και οργανωτικό ηγέτη του και τον βρήκε στο πρόσωπο του Χρυσοστόμου.

Βεβαίως σε όλα τα χρόνια της αρχιερατείας του, είχε την συμπαράσταση του εθνικού ανδρός, του Ίωνος Δραγούμη, αλλά και άλλων πατριωτών που δραστηριοποιούνταν στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη.
 Έφτανε μάλιστα στο σημείο ο Χρυσόστομος, να ασκεί δριμύτατη κριτική στο Φανάρι για την πολιτική των ισορροπιών, ζητώντας δραστήρια αντιμετώπιση των Βουλγάρων.

Ο Χρυσόστομος ήταν αντίθετος σε αυτή την πολιτική που ακολούθησε το Οικουμενικό Πατριαρχείο από το 1453, την εθναρχική, αλλά υποστήριζε την εθνική όπως και οι λοιποί ιεράρχες που εστάλησαν στη Μακεδονία την κρίσιμη δεκαετία του 1900-10.

 Γι’ αυτό ήταν εκείνος που οργάνωσε όχι μόνο την εκπαίδευση στη Δράμα, αλλά κυρίως τα ελληνικά ένοπλα τμήματα, προκαλώντας έτσι την αντίδραση των Βουλγάρων και των Οθωμανών. Από τους τελευταίους αρχικά ο Χρυσόστομος ζήτησε συνεργασία για την αντιμετώπιση του κοινού εχθρού, δηλαδή της βουλγαρικής δραστηριότητας στη Μακεδονία.

Από την άλλη ας μη λησμονούμε, ότι ο Χρυσόστομος είχε να αντιμετωπίσει στη Δράμα, τους Ευρωπαίους μεταρρυθμιστές που εφάρμοζαν τη συμφωνία Μυρστέγκ του 1903 και η στάση τους ήταν κάθε άλλο παρά φιλελληνική.
 Για παράδειγμα, τον Οκτώβριο του 1906 ο Άγγλος αξιωματικός, υπεύθυνος για την τάξη στη Δράμα, με υπόμνημα προς την Κυβέρνησή του, κατηγορούσε τον Χρυσόστομο ως υπαίτιο των ελληνοβουλγαρικών συγκρούσεων στη Δράμα και στην περιοχή της.

Είναι αλήθεια ότι οι Άγγλοι αξιωματούχοι εδώ στη Δράμα, ήταν αρνητικοί απέναντι στο Χρυσόστομο και έπρατταν τα πάντα για την απομάκρυνσή του. 

Είναι πλέον φανερό, ότι οι Ευρωπαίοι, οι δήθεν μεταρρυθμιστές και εγγυητές της ειρήνης στη Μακεδονία, ευνοούσαν τις βουλγαρικές επιδιώξεις.

Κατηγορούσαν τον Χρυσόστομο ότι σε συνεργασία με τους Έλληνες προξένους στην Καβάλα και στις Σέρρες οργάνωναν αντάρτικα σώματα. 
Φυσικά ο Χρυσόστομος γνώριζε τις ενέργειες των Άγγλων που ήθελαν με κάθε τρόπο την απομάκρυνσή του από τη Δράμα.

Οι Άγγλοι με τη σειρά τους πίεζαν την Οθωμανική Κυβέρνηση να απαιτήσει από το Πατριαρχείο την απομάκρυνση του Χρυσοστόμου.

 Η αιτία βρέθηκε με την κατάσχεση της αλληλογραφίας του, που όπως έλεγαν Οθωμανοί, Βούλγαροι και Ευρωπαίοι, περιείχε πολλά εις βάρος του ενοχοποιητικά στοιχεία.

 Ότι δηλαδή συνεννοούνταν με τους ντόπιους μακεδονομάχους για το οργανωτικό μέρος της αντιστάσεως έναντι των Βουλγάρων.

Έτσι τον Οκτώβριο του 1907, το Πατριαρχείο ανακάλεσε τον μεγάλο αυτόν ιεράρχη που μετέβη στην Τρίγλια, τη γενέτειρά του, στα παράλια της Μικράς Ασίας. Μερικούς μήνες πριν, του είχε απαγορευτεί από τους Οθωμανούς να περιοδεύει στα χωριά της επαρχίας του. Έτσι, ο δυστυχής Χρυσόστομος εγκατέλειψε τη Δράμα συνοδευόμενος έως το σιδηροδρομικό σταθμό της πόλεως από ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσμό της.

Λίγους μήνες αργότερα, τον Ιούλιο του 1908 με τη γενική αμνηστία που παραχωρήθηκε από τους Οθωμανούς με την ευκαιρία του ψευδεπίγραφου συντάγματος των Νεότουρκων, που επαγγελόταν δημοκρατία, ασφάλεια, ειρήνη, αλληλεγγύη σε όλους τους πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, επωφελήθηκε της κατάστασης και επέστρεψε στη Δράμα τον Αύγουστο του 1908. Ήλπιζε ότι το νέο σύνταγμα των Νεότουρκων θα άμβλυνε την κατάσταση στη Μακεδονία και τα πράγματα θα έπαιρναν ειρηνική τροπή.
Αλλά δεν ήταν έτσι.

Ο Υπουργός των Εσωτερικών των Νεότουρκων Χουσεΐν Χιλμή πασάς, που ήταν πρώην επιθεωρητής σε όλη τη Μακεδονία, παραχώρησε στους Βούλγαρους την άδεια να ιδρύσουν στη Δράμα δική τους Κοινότητα, εκκλησία και σχολεία.

 Ο Χρυσόστομος εξακολουθούσε να αντιμετωπίζει Τούρκους, Βούλγαρους και Άγγλους παρατηρητές που τον κατηγορούσαν ότι ήταν φανατικά προσηλωμένος στην ελληνική εθνική ιδέα, αρνούμενος όπως έλεγαν να συλλάβει το πνεύμα των καιρών, δηλαδή αυτών που επαγγελόταν η επανάσταση των Νεότουρκων.

Ο Χρυσόστομος όμως ήξερε ότι οι Οθωμανοί συνεργάζονταν ή έστω έδειχναν ανοχή στον αρχικομιτατζή Σαντάνσκυ που δρούσε στην περιοχή Δράμας-Σερρών, όπως και στονέτερο αρχικομιτατζή Πανίτσα (είναι αυτός που έκλεψε τα κειμήλια της Εικοσιφοίνησσας) που δρούσε στην περιοχή της Ζίχνης.

 Ο Χρυσόστομος έβλεπε με ανησυχία την οθωμανική ανοχή και την υποστήριξη προς τους Βούλγαρους, που άνοιγαν σχολεία των οποίων η λειτουργία ήταν αναιμική και δεν λειτούργησαν πέραν του έτους, αλλά και τον αποκλεισμό Έλληνα υποψηφίου στη Δράμα στις οθωμανικές εκλογές του Σεπτεμβρίου του 1908.

Η αντίδρασή του μάλιστα έφτασε μέχρι τον Πρόεδρο της οθωμανικής Βουλής, την Κυβέρνηση αλλά και τους φίλους του στις δυτικές εκκλησίες που με αλλεπάλληλα υπομνήματα προέβαλλε τα δίκαια του μακεδονικού ελληνισμού.

Η συνεχής δράση του Χρυσόστομου στη Δράμα, οδήγησε για μια ακόμη φορά, να του απαγορέψουν τις εξόδους του στα χωριά της Δράμας και οι συνεχείς συγκρούσεις Ελλήνων και Βουλγάρων να αποδίδονται από τους Άγγλους παρατηρητές αλλά και τους Οθωμανούς, στον Χρυσόστομο.

Για μια ακόμη φορά Οθωμανοί και Βούλγαροι ζήτησαν την απομάκρυνσή του.
 Τελικά το πέτυχαν και ο Χρυσόστομος έφυγε από τη Δράμα τον Ιούνιο του 1909 πριν συμπληρώσει χρόνο κατά τη δεύτερη θητεία του.

Ο Χρυσόστομος υπήρξε εθνικός ήρωας και το απέδειξε στη Δράμα. 

Όπως είπε πριν και ο Δήμαρχος Δράμας (στον χαιρετισμό του) αναφερόμενος σε αυτό που έπραξε στη συνέχεια ο Χρυσόστομος, συνεπής με τον εαυτό του και στο θυσιαστικό του ρόλο, όταν μαρτύρησε στη Σμύρνη στις 27 προς 28 Αυγούστου του 1922 με το μαρτυρικό του θάνατο.

Εξακολουθώντας μέχρι την τελευταία του στιγμή να ακολουθεί την ίδια εθνική πολιτική, πιστεύοντας στην αδύνατη συνεννόηση με τους Οθωμανούς και στην επιμονή του να στηρίζεται στο Ελλαδικό Εθνικό Κέντρο, την Αθήνα, που πολλές φορές δυστυχώς τον πρόδωσε.

Την εποχή που έφτανε στη Δράμα ο Χρυσόστομος, ο χριστιανικός πληθυσμός της αποτελούνταν από τριάντα χιλιάδες με πενήντα Κοινότητες.
Προς το Πατριαρχείο σημείωνε, ότι το εμπόριο, η έγγειος περιουσία, οι τέχνες, οι επιστήμες, η βιομηχανία, ο πλούτος, ο πολιτισμός, βρίσκονταν σε χέρια ελληνικά και οι ελάχιστοι Βούλγαροι που ήταν στην περιοχή, ασχολούνταν με χειρονακτικές εργασίες, εργαζόμενοι στα κτήματα των μπέηδων και των Ελλήνων γαιοκτημόνων. Έγραφε, ότι τα 3/4 της περιοχής της Δράμας κατοικούνταν από ελληνόφωνους ορθόδοξους χριστιανούς, ενώ υπήρχαν ελάχιστοι ορθόδοξοι τουρκόφωνοι ή σλαβόφωνοι χριστιανοί.

 Ήταν από τους καλούς γνώστες του «μακεδονικού» ζητήματος.

 Και για να μην παρεξηγηθεί στο Πατριαρχείο από αδαείς ιεράρχες ή κοσμικούς, έλεγε ότι οι σλαβόφωνοι δικοί μας ούτε φυλετικά ούτε γλωσσικά έχουν σχέση με τους Βούλγαρους.

Τη σλαβοφωνία ο Χρυσόστομος την χαρακτήριζε ως ένα κράμα άμορφο και κατασκεύασμα της σλαβικής και της ελληνικής γλώσσας.

 Έλεγε ότι οι δικοί μας σλαβόφωνοι και τουρκόφωνοι της Δράμας, αποτελούσαν με τους υπόλοιπους ελληνόφωνους κατοίκους ένα σύνολο συμπαγούς,ογκώδους μακεδονικού ελληνισμού,ορθόδοξου πληθυσμού. 

Η πίστη και η θρησκεία, η παιδεία και η μόρφωση, οι παραδόσεις, οι οικογενειακές τους εστίες, τα κοινά αισθήματα, οι κοινοί πόθοι και επιθυμίες είναι όλα ελληνικά και ελληνοπρεπέστατα.

Και είναι αλήθεια ότι παρά τη βουλγαρική προπαγάνδα, την πίεση και τις απειλές επί των σλαβόφωνων, τίποτε δεν κατόρθωσαν.
Ούτε οι σφαγές, οι πυρπολήσεις σχολείων και εκκλησιών και ολόκληρων χωριών είχαν κανένα αποτέλεσμα.

Επίσης έλεγε ότι, για να γίνει βουλγαρική η Μακεδονία, πρέπει να στραγγαλιστεί η ιστορία και η εθνογραφία. 

Να εξολοθρευτούν τα 3/4 του πληθυσμού της, 
να καταστραφούν όλα τα σχολεία, 
όλες οι εκκλησίες και
 όλες οι πόλεις που είναι ελληνικές, 
να καούν όλα τα μνημεία, αρχαία, βυζαντινά, νεότερα και 
να καταστραφούν και οι αρχαιότητες που είναι στα σπλάχνα της.

 Τελειώνοντας έλεγε, η Μακεδονία μπορεί να μετατραπεί σε βουλγαρική, μόνο αν γίνει ένα απέραντο κοιμητήριο νεκρών και άγρια έρημος.

 Είναι από τα πιο συγκλονιστικά κείμενα του «Μακεδονικού Αγώνα» αυτή η επιστολή του Χρυσοστόμου, συνταχθείσα στη Δράμα προς το Πατριαρχείο.

Τον Οκτώβριο του 1902 ο Χρυσόστομος μετέβη στον Βώλακα που τότε αριθμούσε 187 οικογένειες και όπουη βουλγαρική πίεση είχε σημειώσει ορισμένες επιτυχίες.

 Έμεινε τέσσερις ημέρες και κατόρθωσε να εμπεδώσει την πατριαρχική κυριαρχία.

 Στις 28 Οκτωβρίου του 1903 ο Χρυσόστομος έγραφε συγκλονισμένος για τον τραγικό θάνατο τεσσάρων Ελλήνων Προκρίτων του Ζιρνόβου (Κάτω Νευροκόπι), που τους κατακρεούργησαν τριάντα κομιτατζήδες εισερχόμενοι στον ιερό ναό του Αγίου Δημητρίου που πανηγύριζε.

Επρόκειτο για τον πλούσιο και ευγενέστατο γαιοκτήμονα 
Ζαφείριο Ζαφειρίου, τον επίτροπο της εκκλησίας 
Νικόλαο Γέρμαν και τον υιό του 
Γεώργιο Γέρμαν καθώς και τον δάσκαλο 
Κωνσταντίνο Χριστίδη. 

Στις 31 Ιουλίου 1905 έγραφε για τα τραγικά γεγονότα που συνέβησαν στην Καλλιθέα (Εγρί Δερέ).

Είχε τότε διακόσιες ελληνικές οικογένειες.

Οι Βούλγαροι το 1870, έκαψαν ζωντανό αφού πρώτα περιέλουσαν με πετρέλαιο, τον Κομβόκη Αθανάσιο. 

Το διαδέχτηκαν στον πατριωτικό αγώνα, ως στύλοι της ορθοδοξίας, οι γιοι του Βασίλειος και Προκόπιος.

Τη νύχτα της 30ης Αυγούστου 1905 ογδόντα κομιτατζήδεςεισέβαλανστην οικία τουΒασιλείου Κομβόκη σε ηλικία τότε 75 ετών, που κοιμόταν με τη σύζυγό του Αναστασία και τη νύφη του Ευαγγελία. Οι δύο άλλες νύφες του με τα εγγόνια του κατόρθωσαν να διαφύγουν.
 Κατόπιν, είχε σειρά η οικία του Προκοπίου Κομβόκη που ήταν στη μέση του χωριού και την κατέκαψαν σκοτώνοντας τον Απόστολο Σωτηρίου Γιαννάκη. 

Στις 7 Ιουλίου 1906 ο Χρυσόστομος έγραφε για τη βομβιστική ενέργεια των Βουλγάρων στη Λέσχη της ελληνικής κοινότητας της Δράμας,όπου εφονεύθη ο λαμπρός πρόκριτος Γεώργιος Παπαδημητρίουκαι στα γεγονότα της ίδιας ημέρας, που έριχναν βόμβες στο πλήθος των προσκυνητών που γιόρταζαν στο Μοναστήρι της Αγίας Κυριακής στην Αλιστράτη.

Στην Γκόρνιτσα (Καλή Βρύση) την 17 Ιουλίου 1906 οι κομιτατζήδες έβαλαν βόμβες σε τρεις ελληνικές οικίες (η Γκόρνιτσα τότε είχε σαράντα οικογένειες) και κατακρεούργησαν τον λόγιο ιερέα Ιωάννη Παπαεμμανουήλ.Τις ίδιες μέρες μάλιστα σχεδιάστηκε απόπειρα και κατά της Μητροπόλεως αλλά η Βουλγάρα που ανέλαβε να τοποθετήσει τη βόμβα δεν είχε το θάρρος να τελειώσει αυτή την επιχείρηση.

Στη Γρατσιάνη (Αγιοχώρι) σκότωσαν το 1906 τον Μακεδονομάχο πατέρα Ιωάννη.

 Τον Νοέμβριο του 1906 κατέκαψαν την οικία του προκρίτου Τρύφωνος Στογιάννη. Στις 12 Δεκεμβρίου 1906 έκαναν ολοκαύτωμα την Κλεπούσνα (Αγριανή Σερρών).

Έκαψαν τις οικίες του προκρίτου Βοζίκη, του ιερέα Ευαγγέλου, του προκρίτου Αγγέλου Μίνου, του δασκάλου Φιλιππίδη, του προκρίτου Αθανασίου Παπαφιλίππου.

Στις 20 Ιουνίου 1907 κατέσφαξαν έξω από την Κλεπούσνα τον 80χρονο Μακεδονομάχο Γεώργιο Λάζο.

Και άλλα πολλά ολοκαυτώματα και δολοφονίες συνέβησαν σε βάρος των Ελλήνων της Δράμας και της περιοχής, αλλά που δεν έχουμε χρόνο να αναφερθούμε αναλυτικά, όπως οι δολοφονίες των Αθανασίου Βαλαβάνη, Κωνσταντίνο Αγγέλου, Γεωργίου Τρότσκα, Δημητρίου Μάρτζου και άλλων πολλών που συνέβησαν σε
Πλεύνα (Πετρούσα), 
Προσοτσάνη, 
Βησοτσάνη (Ξηροπόταμο), 
Σκρίτζοβα  (Σκοπιά), 
Κλεπούσνα (Αγριανή), 
Γκόρνιτσα (Καλή Βρύση) και αλλού.

Κάτι που έχει μεγάλη σημασία είναι το γεγονός ότι εδώ δεν έδρασαν τα πολυπληθή αντάρτικα σώματα, όπως συνέβαινε στη λοιπή Μακεδονία που ήρθαν από την παλιά Ελλάδα.

Εδώ, οι ηγέτες των ανταρτικών σωμάτων που μαζί  με τον Χρυσόστομο Καλαφάτη οργάνωσαν τον μακεδονικό αγώνα, ήταν ο Καπετάν Ζέρβας ή Δούκας Γαϊτατζής και ο Καπετάν Τσάρας ή Κωνσταντίνος Νταής.

Δεν ήταν μόνο ο Χρυσόστομος Καλαφάτης που συντόνιζε τον αγώνα στη Δράμα, αλλά είχε κοντά του ένα θερμό πατριώτη, παλικαράκι από μια άλλη μαρτυρική πόλη της Μ. Ασίας το Αϊδίνη,

 Με ηρωισμό που τον έδειξε στη Σμύρνη, στις δύσκολες μέρες του 1922 αλλά και στην περαιτέρω εκκλησιαστική του σταδιοδρομία ως Μητροπολίτης Βεροίας για λίγο καιρό και έπειτα στη Μητρόπολη Φιλίππων Νεαπόλεως και Καβάλας, μέχρι που έγινε το 1962 Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος με το όνομα Χρυσόστομος Χατζησταύρου.

Αυτός ήταν όπως φαίνεται από την κατασχεθείσα αλληλογραφία του Χρυσοστόμου, ο έμπιστος άνθρωπός του, που συνέδεε τα ανταρτικά σώματα, δηλαδή τους εντοπίους μακεδονομάχους, με τον Χρυσόστομο Καλαφάτη, τον Ίωνα Δραγούμη και άλλους.

Πριν από λίγες ημέρες η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, εξέδωσε βιβλίο με τον τίτλο «Αφανείς Γηγενείς Μακεδονομάχοι» όπου νέοι ερευνητές καταγράφουν ένα πλήθος μακεδονομάχων για το νομό Δράμας.


Θα μου επιτρέψετε να αναφέρω, επιλεκτικά γιατί είναι πολλοί, ορισμένα ονόματα μακεδονομάχων από χωριά της περιοχής και την πόλη της Δράμας.


ο Καραγεωργίου Γεώργιος (Μαυρουδής)και βέβαια
 ο Άρμεν Κούπτσιοςπου συνελήφθη τυχαία από τους Τούρκους και απαγχονίστηκε στην κεντρική πλατεία της Δράμας την 14-9-1906.
 Ο Προκόπιος Κούπτσιοςπου δολοφονήθηκε το 1916 από Βούλγαρους μετά από σκληρά βασανιστήρια και  
ο Σίγγος Κων/νος.


Καβαλάρης Γεώργιος, 
Καραβαγγέλης Σπυρίδων, 
Χαντζόπουλος Ιωάννης. 


Βάϊος Ιωάννης, 
Γιώτας Παναγιώτης, 
Δαυίδ Ευάγγελος, 
ιεροδιάκονος Βησσαρίων Δημητριάδης, 
Διάφας Νικόλαος, 
Δοβέλλας Κωνσταντίνος, 
Ζαχαρόπουλος Ιωάννης, 
Ζουλούμης Ευστάθιος, 
Θεοδωρίδης Ιωάννης, 
Καραγιάννης Νικόλαος, 
Λιβανού Ελένη, 
Μεσσήνης Δημήτριος, 
 Ντουμπαρατζίδης Κων/νος, 
Παλιάγκας Πολυχρόνης ο οποίος συμμετείχε στην επιχείρηση στο Μπουνάρμπασι (Κεφαλάρι) όπου με δύο ακόμη οπλίτες εξουδετέρωσε δέκα Βούλγαρους. 

Ακόμα οι: 
Παπαγεωργίου Χρυσόστομος, 
Παπαχατζής Σωτήριος, 
Πετρίκης Νικόλαος, 
Ρίζος Γεώργιος, 
Ρίζος Κων/νος, 
Σκορδάς Ιωάννης, 
Φέσσας Μιχαήλ, 
Χατζής Γεώργιος και ένας Τούρκος Δραμινός 
ο Χαφούζ Αλή Ζεΐρ ο οποίος πολέμησε μαζί με τα ελληνικά τοπικά ανταρτικά σώματα.
  Έφερνε πολεμικό υλικό και την αλληλογραφία. 
Συνελήφθη, καταδικάστηκε, σε ισόβια αλλά αποφυλακίστηκε το 1919 μετά από παρέμβαση της ελληνικής Κυβέρνησης. 



ο κληρικός Οικονόμος Παπαϊωάννου. 


όλη η οικογένεια Κομβόκη (Αναστασία, Ευαγγελία, Αθανάσιος, Βασίλειος, Κων/νος, Προκόπιος, Σωτήριος),
 η οικογένεια Σαμαρά (Αθανάσιος και Κων/νος) και 
οι Σέρπης Νικόλαος, 
Τσαρούχας Νικόλαος, 
Τσίρκας Θωμάς. 


 Ιωάννης Σεκλεμές, 
Μανδρατζής Δημήτριος και 
Σαμαράς Ιωάννης. 


 ο Σαράφης Αλέξιος. 


Βλάχος Αθανάσιος και
 ο Πέντσας Δημήτριος. 


Αβριώνης Ιωάννης, 
Γεωργιάδης Δημήτριος, 
Ζιώγας, Ιωάννου Ηλίας και 
Νάκου Νικόλαος. 


Άγγελος και Πέτρος Βαλαβάνης, 
Βόλακλης Δημήτριος, 
Γενίκης Άγγελος, 
Καλαϊτζής Μιλτιάδης, 
Κότιος Θεόδωρος, 
Μαρινίδης Γεώργιος, 
Τερνεκτσής Αθανάσιος. 


Αγωγιάτης Απόστολος, 
Βεργίδης Πασχάλης, 
Βογιατζής Χρήστος, 
κληρικός Βογιατζής Νάκας Δημήτριος, 
οικογένεια Βουλτσιάδη (Λεωνίδας κ.α.), 
Βλαχτάσης Θεόδωρος. 


ο Δώδου Γεώργιος.

Βεβαίως διαπιστώνω ότι είναι ατελές το βιβλίο, γιατί δεν περιλαμβάνει πολλά από τα ονόματα μακεδονομάχων, όπως αυτών του Νευροκοπίου, αλλά αποτελεί μια πρώτη προσπάθεια που πρέπει να εμπλουτιστεί στην επόμενη έκδοσή του.

Προ 25ετίας έγραψα για το Νευροκόπι διότι το 1913 όταν εισήλθαν, κατ’ εφαρμογή της συνθήκης του Βουκουρεστίου, στο Άνω Νευροκόπι οι Βούλγαροι,
 ένας παππούλης δεν πήρε τίποτε άλλο χρήσιμο αλλά φόρτωσε στα μουλάρια τους ογκωδέστατους κώδικες που αναφέρονταν στην Κοινότητα και στη Μητρόπολη Νευροκοπίου. 

Ένα τεράστιο υλικό που ταξίδεψε μέχρι τον Πειραιά, την Αθήνα και γύρω στα 1955 ήρθε στη Θεσσαλονίκη, όπου παραδόθηκε και φυλάσσεται στο Ίδρυμα Μελετών της Χερσονήσου του Αίμου.

Εκεί, αναφέρεται πλήθος ονομάτων γηγενών μακεδονομάχων την περίοδο που ήτανΜητροπολίτης Νευροκοπίου ο Θεοδώρητος Βασματζίδης από τις Σέρρες. 

Επίσης, στη Δράμα από τα αξιόλογα στελέχη του «Μακεδονικού Αγώνα» ήταν ο Ιωάννης Βάιος, που διετέλεσε δάσκαλος μουσικής στον εθνικό σύλλογο «Ορφέας» των Σερρών.

Ο Ευάγγελος Δαυίδ, που κουβαλούσε τη μυστική αλληλογραφία και πολεμικό υλικό και ο οποίος συνελήφθη και καταδικάστηκε σε ισόβια.

Ο Ιωάννης Ζαχαρόπουλοςπου δεν έδρασε μόνο στη Δράμα αλλά και στη Δυτική Μακεδονία (στο Σώμα του Κ. Ρίζου στα Γρεβενά).
 Ο Μιχαήλ Φέσσας που ήταν από τα έμπιστα πρόσωπα στη Δράμα του Χρυσόστομου Καλαφάτη.

Ο Σέρπης Νικόλαος από την Καλλιθέα, που διετέλεσε γραμματέας στο Σώμα του Γιαγκλή στη Νιγρίτα Σερρών.

Πρέπει να μνημονεύουμε πάντα αυτούς στους οποίους οφείλουμε τόσα.
Ο «Μακεδονικός Αγώνας» και ιδίως στη Δράμα, είναι άγνωστος εν πολλοίς. 
Αντιλαμβάνεται κανείς πόσο γενναία ήταν η άμυνα αυτών των εντοπίων μακεδονομάχων, που αβοήθητοι από το Ελληνικό Κέντρο, με όποια μόνο βοήθεια μπορούσε να πράξει το Φανάρι, μπόρεσαν και κράτησαν αυτό τον τόπο όρθιο για να μπορούμε σήμερα να τους μνημονεύουμε και να αποτίουμε τον οφειλόμενο φόρο τιμής και ευγνωμοσύνης.

Όπως και αυτούς που ήρθαν από άλλα μέρη, για παράδειγμα ο Καπετάν Τσάρας ή Κωνσταντίνος Νταής από την Καρδίτσα και έδρασε εδώ με τους εντοπίους.

Το μακεδονικό σώμα του Καπετάν Τσάρα.

 Είχε την απόλυτη συνεργασία και βοήθεια από τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο και τον νεαρό αρχιδιάκονο Θεμιστοκλή Χατζησταύρου.
Ερχόμενος στη Δράμα, για να μην κινήσει τις υποψίες των Τούρκων, διορίστηκε διευθυντής στο σχολείο της Προσοτσάνης με το ψευδώνυμο Ευστράτιος Σπιναρίδης.

Μάλιστα, συνεργαζόταν με τους κατ’ επάγγελμα δασκάλους στην Προσοτσάνη, Αστεριάδη Νικόλαο, Βουλτσιάδη Βασίλειοκαι άλλους.

Έδρασε για δύο ολόκληρα έτη, συνελήφθη και φυλακίστηκε στη Μυτιλήνη, δραπέτευσε όμως και επέστρεψε στη Δράμα όπου συγκρότησε 15μελές αντάρτικο Σώμα.

Είχε μάλιστα ως έδρα την ιστορική Ιερά Μονή της Εικοσιφοίνησσας στο Παγγαίο.

Ο Μακεδονομάχος Γεώργιος Καραμανλής| με τον Εθνάρχη.

Ο όρκος πίστεως που έδωσαν όλα τα παλικάρια του Καπετάν Τσάρα, ήταν στην Πρώτη Σερρών, στην οικία του προέδρου της τοπικής επιτροπής,Γεωργίου Καραμανλή, πατέρα του εθνάρχη, Προέδρου της Δημοκρατίας, Κων/νου Καραμανλή. 

Από τα 15μελή ομάδα του Καπετάν Τσάρα, μνημονεύουμε τον Βογιατζή Χρήστοαπό την Προσοτσάνη, τον Δημήτριο Κομήτη ή Κυριακού από το Δοξάτο, τον Καραγεωργίου Γεώργιο Μαυρουδή από τον Βώλακα, τον Παλιάγκα Πολυχρόνη από την Χωριστή.

Πολλά στοιχεία μπορεί να βρει κανείς στη μελέτη που έκανε πριν 30 χρόνια περίπουη Αγγελική Κιουρτσή Μιχαλοπούλου, φιλόλογος από την Καβάλα, η οποία κατέγραψε στην έρευνα της τους επιζώντες μακεδονομάχους στην περιοχή της Δράμας και της Καβάλας.

Αυτοί, είτε ήταν στις επιτροπές αγώνα, είτε οδηγοί, είτε εκτελεστικά όργανα, καταγόμενοι από Χωριστοί, Δοξάτο, Αδριανή, Προσοτσάνη, Βώλακα κτλ.

Μάλιστα, για να τιμήσουν τον Καπετάν Νταή οι Κοινότητες Δοξάτου και Γεωργιανής Παγγαίου τον ανακήρυξαν επίτιμο Πρόεδρο της Κοινότητας και έδωσαν το όνομά του σε μια κεντρική οδό των κωμοπόλεών τους.

Από τις επιστολές του Μητροπολίτη Χρυσοστόμου Καλαφάτη, που εξιστορούσε τα γεγονότα που διαδραματίζονταν στη Δράμα και την περιοχή της εκείνη την περίοδο, αντιλαμβάνεται κανείς τον αυτοθυσιαστικό αγώνα των γηγενών κατοίκων των περιοχών αυτών.
Οι παλαιοελλαδίτες πατριώτες που ερχόντουσαν, πολεμούσαν για λίγο και μετά έφευγαν είτε διότι τραυματίζονταν είτε για να λάβουν νέες οδηγίες από την Αθήνα.
Τον αγώνα όμως συνέχιζαν οι γηγενείς, οι άγνωστοι, αφανείς μακεδονομάχοι, που υπέμειναν τις κακουχίες στα βουνά, στις λίμνες, τα ποτάμια, στον κάμπο, έχοντας απόλυτη εμμονή στα πάτρια, έστω και μόνοι και ήσαν υπερήφανοι για τον αγώνα τους.
 Αυτοί ήσαν που άναβαν στο εικονοστάσι του γένους, το κερί της θυσίας και της ελευθερίας.
Σας ευχαριστώ.

Μητροπολίτης Καστοριάς ΚΑΡΑΒΑΓΓΕΛΗΣ και ο Βοεβόδας ΓΚΕΛΕΦ του Σωτήρη Ζήση.

Αν η ελληνική κυβέρνηση δεν ήταν σε θέση να επηρεάσει τις εξελίξεις στη Μακεδονία, ο γηγενής Ελληνισμός, ωστόσο, είχε ήδη αρχίσει να οργανώνει την άμυνά του.

Ολόκληρες κοινότητες είχαν φανερά μείνει πιστές στην Ορθοδοξία,ενώ άλλες, οι οποίες είχαν εξαναγκαστεί να ανακηρυχτούν σχισματικές, παρέμεναν κρυφά πατριαρχικές, έτοιμες να επανακάμψουν στις γνήσιες πεποιθήσεις τους με την πρώτη ευκαιρία.

Η αποτυχία του εγχειρήματος των επαναστατών οφειλόταν κυρίως στην αντίθεση των κοινοτήτων, ιδίως εκείνων στις οποίες οι πατριαρχικοί επικρατούσαν ή τουλάχιστον αποτελούσαν ισχυρή δύναμη.

Δεν θα ήταν ποτέ δυνατό να εξιστορήσει κανείς ολόκληρη την ιστορία της αντίστασης αυτής: απαρτίζεται από πολυάριθμες τοπικές ιστορίες και πολύ σπάνια συλλαμβάνουμε κάτι περισσότερο από μια φευγαλέα ματιά από τις πολυάριθμες τοπικές έριδες, οι οποίες, αν διαφωτίζονταν πλήρως, θα συνέθεταν το μεγαλύτερο τμήμα της ιστορίας του Μακεδονικού Αγώνα.

Συνηθέστερα γνωρίζουμε μόνο τις τραγικές εκδηλώσεις της μιας ή της άλλης διαμάχης —
τη δολοφονία 
προκρίτων, 
ιερέων και 
δασκάλων, την 
πυρπόληση κατοικιών και τη 
σφαγή γυναικοπαιδών.

Αυτό το οποίο δεν γνωρίζουμε, παρά μόνο σε λίγες περιπτώσεις, είναι η ιστορία της αποφασισμένης αντίστασης των πατριαρχικών απέναντι σε απειλές και απάνθρωπη μεταχείριση. 



Δεν χωρεί, όμως, αμφιβολία ότι η αντίσταση αυτή αφορούσε χιλιάδες.

Χωρίς αυτήν, ολόκληρη η Μακεδονία θα περνούσε σιωπηρά στα χέρια της Εξαρχίαςκαι η μετέπειτα ιστορία του Μακεδονικού ζητήματος θα ήταν εντελώς διαφορετική.

Το αδιαμφισβήτητο γεγονός της αντίστασης αυτής απέδειξε περισσότερο από κάθε τι άλλο ότι ο ελληνικός αγώνας στη Μακεδονία κάθε άλλο παρά ανεδαφικός ήταν (όπως πολλοί νόμισαν τότε) αλλά ότι αποτελούσε μια εξαιρετικά εύλογη και, όπως θα αποδείκνυαν τα γεγονότα, θετική πολιτική επιλογή.

 Η προβολή της ελληνικής υπόθεσης στηρίχτηκε συχνά σε ιστορικά, γλωσσολογικά και εθνολογικά επιχειρήματα, τα οποία ήταν κατά τι μόνο λιγότερο φαιδρά από εκείνα τα οποία επιχειρούσαν να αναιρέσουν: την πραγματική, όμως, βάση των ελληνικών ισχυρισμών αποτελούσε η ύπαρξη ισχυρών στοιχείων που αντιδρούσαν στην εξαρχική και βουλγαρική επικράτηση.

Τα στοιχεία αυτά συνέθεταν τον Ελληνισμό με την πιο ευρεία σημασία του όμια δύναμη η οποία στη Μακεδονία δεν ήταν σωστό να ταυτίζεται αποκλειστικά με την ελληνική γλώσσα ή φυλή. 

Ο Ελληνισμός αντλούσε το περιεχόμενό του κυρίως από την πατριαρχική Εκκλησία, τα ανθηρά ελληνικά σχολεία και από μια τάξη η οποία απολάμβανε ένα βαθμό οικονομικής ανωτερότητας, μια τάξη συντηρητική, η οποία διακινδύνευε πολλά και η οποία είχε προσαρμοστεί στο καθεστώς της οθωμανικής κυριαρχίας, λαμβάνοντας υπόψη τα μειονεκτήματά του.

Ο Ελληνισμός αποτελούσε τρόπο ζωής, με εμφανές χαρακτηριστικό την αποδοχή της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας. 

Αυτόν τον τρόπο ζωής απειλούσαν τώρα στοιχεία του ντόπιου πληθυσμού, τα οποία θεωρούνταν ανεπιθύμητα, και δεν είναι περίεργο ότι παρουσιάστηκαν πολλοί για να υπερασπιστούν την παλιά τάξη πραγμάτων.

Στην προσπάθειά τους να ανταπεξέλθουν μόνοι τους στην απειλή,
οι πατριαρχικοί έπρεπε κατανάγκην να ζητήσουν προστασία από τις τουρκικές αρχές. 

Αυτό το έπραξαν μέσω των νόμιμων εκπροσώπων τους, του ανώτερου κλήρου και των προκρίτων. 

Αρχικά, στην ύπαιθρο ελάχιστη προστασία ήταν δυνατή αλλά, καθώς οι Τούρκοι ενίσχυσαν τη στρατιωτική τους παρουσία στη Μακεδονία, οι δραστηριότητες του επαναστατικού κινήματος περιορίστηκαν σαφώς.
 Οι πατριαρχικοί συχνά αναλάμβαναν δράση με την προτροπή των πιο αποφασιστικών από τους Έλληνες μητροπολίτες,ενώ η αποστολή τους χωρίς αμφιβολία ενισχύθηκε από πλήθος πατριαρχικών πληροφοριοδοτών.


 Από την αρχή ο ελληνικός κλήρος και οι πρόκριτοι επινόησαν μεθόδους για να μεταδίδουν πληροφορίες στους Τούρκους.

Για τις τουρκικές αρχές η συνδρομή αυτή ήταν ευπρόσδεκτη:
όσο και αν η Ευρώπη αμφέβαλλε για τηνύπαρξη του Ελληνισμού, οι Τούρκοι ασφαλώς γνώριζαν τη λανθάνουσα ισχύ του και παρόλο που η υποστήριξη που είχαν παράσχει στην Εξαρχία υπήρξε από τους βασικούς λόγους για την εξασθένιση της επιρροής του Ελληνισμού στη Μακεδονία, τώρα προσπαθούσαν να επωφεληθούν όσο ήταν δυνατό.

Οι ηγέτες του Ελληνισμού από την πλευρά τους,
όση απέχθεια και αν αισθάνονταν για την τουρκική κυριαρχία,
θεώρησαν κάποιο βαθμό συνεργασίας ως τη μοναδική ελπίδα σωτηρίας.

 Ο τρόπος αυτός ενέργειας δεν είχε κάτι το υπερβολικά επονείδιστο, περιέκλειε, όμως, κινδύνους, καθώς ο αγώνας έπρεπε να διεξαχθεί εξ ολοκλήρου υπό τα όμματατης ευρωπαϊκής κοινής γνώμης, η οποία διέθετε κακή πληροφόρηση από τις σελίδες ενός κίτρινου Τύπου .

Το πρόβλημα αυτό —σε ποιο βαθμό, δηλαδή, ήταν δικαιολογημένη ή πολιτικά φρόνιμη η συνεργασία με τους Τούρκους— επρόκειτο να προκαλέσει αρκετές αντεγκλήσεις και μεταξύ των ίδιων των Ελλήνωνστο ξεκίνημα, όμως, του αγώνα δεν υπήρχε άλλη επιλογή.

Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έλληνες όφειλαν αρκετά στους Τούρκους. Πράγματι, η τουρκική επικράτηση το 1903 ήταν σωτήρια για τον Ελληνισμό.
Τη χρονιά εκείνη οι Τούρκοι κατάφεραν στην επαναστατική κίνηση ένα πλήγμα από το οποίο δεν συνήλθε ποτέ, με αποτέλεσμα ο Ελληνισμός, ο οποίος είχε ήδη αρχίσει να οργανώνει την άμυνά του, να είναι σε θέση να ξανακερδίσει το χαμένο έδαφος.

Ο πρώτος Μακεδονομάχος Καπετάν Κότας (Κώτας).

Μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης

Κορυφαίοι μεταξύ εκείνων που με διάφορους τρόπους συσπείρωσαν τον Ελληνισμό στη Μακεδονία υπήρξαν ο Κότας και ο μητροπολίτης Καραβαγγέλης.

Ο Κότας, που ποτέ του δεν εμπιστεύτηκε την ΕΜΕΟ, εξελίχτηκε τελικά σε αδυσώπητο εχθρό της. 

Η περίπτωσή του δεν ήταν μοναδική στη Μακεδονία, σίγουρα, όμως, καταλαμβάνει περίοπτη θέση και ως παράδειγμα ενέπνευσε τους ομόφρονές του να προβάλουν ακλόνητη και ηρωική αντίσταση.

Ανάλογη υπήρξε η συμβολή του Καραβαγγέλη, ενός από τους πιο ατρόμητους Έλληνες ιεράρχες, η στάση του οποίου, όπως και του Κότα, εμψύχωσε σε τεράστιο βαθμό τους πατριαρχικούς στη Δυτική Μακεδονία.

Η συνεργασία τους δεν υπήρξε ιδιαίτερα στενή:
ο καθένας τράβηξε το δικό του δρόμοκαι δεν συμφωνούσαν σε όλα πάντοτε·
 στο βαθμό, όμως, που η πορεία τους συνέπεσε αλλά και για τη δράση του ο καθένας ξεχωριστά κέρδισαν την ευγνωμοσύνη του ελληνικού έθνους.

Ο Γερμανός Καραβαγγέλης ανήλθε το 1900 στο μητροπολιτικό θρόνο της Καστοριάς—στη θαυμάσια αυτή ορεινή πόλη της Δυτικής Μακεδονίας, που είναι χτισμένη πάνω σε μια μικρή χερσόνησο που εισχωρεί στην ομώνυμη λίμνη και κοσμείται από πολυάριθμες βυζαντινές εκκλησίες.

Η χειροτονία του έγινε από τον Πατριάρχη Κωνσταντίνο Ε', ο οποίος έκλινε προς την πιο εθνικιστική εκδοχή του Ελληνισμού που πρόβαλλαν οι κυβερνήσεις της Αθήνας και αναγνώριζε την ανάγκη για την παρουσία μιας ισχυρής προσωπικότητας στη Δυτική Μακεδονία.

Ο Καραβαγγέλης αποτελούσε μια καλή επιλογή .

Νικόλαος Μαυροκορδάτος (1837-1903)

Ως επίσκοπος στο Πέραν είχε αποδείξει τις ικανότητές του με την αναδιοργάνωση των σχολείων της περιφέρειάς του σύμφωνα με τα ελληνικά πρότυπα και με την ίδρυση νέων.

 Ο ίδιος, πάντως, δεν ήταν ιδιαίτερα πρόθυμος να μεταβεί στη Μακεδονία —μέχρι τη στιγμή που ο Έλληνας πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Νικόλαος Μαυροκορδάτοςτου μίλησε για τη σημασία του έργου που είχε να επιτελέσει εκεί.

 Ο Καραβαγγέλης βιαστικά έβαλε ενέχυρο τα άμφιά του (είχε ξοδέψει όλα του τα χρήματα για τα σχολεία του Πέραν) και για να καθησυχάσει τους πιστωτές του ασφάλισε τη ζωή του.

Αφού έγιναν αυτά, ξεκίνησε για τη Μακεδονία.
Εκεί βρήκε μια αξιοθρήνητη κατάσταση. 

Η πόλη της Καστοριάς ήταν γεμάτη με πατριαρχικούςπου είχαν εγκαταλείψει τα χωριά τουςγια να γλιτώσουν από τις διώξεις: 
πολλοί δάσκαλοι και ιερείς,έπειτα από τιςάγριες δολοφονίες των ιερέωνστο Νερέτι, το Στρέμπενο (Ασπρόγεια), την Πρεκοπάνα (Περικοπή) και την Ποσδίβιστα, είχαν εγκαταλείψει τις θέσεις τους, ενώ όσοι δεν είχαν πάρει το δρόμο της φυγής έμεναν πτοημένοι και σιωπηλοί με τη μάταιη ελπίδα ότι θα περνούσε και αυτή η μάστιγα.

Η πρώτη κίνηση του Καραβαγγέλη ήταν να πάει στο Μοναστήρι και να συναντηθεί με τον Έλληνα πρόξενο Πεζά, ο οποίος, όμως, το μόνο που συνέστησε στον Καραβαγγέλη ήταν να συντάξει μια έκθεση την οποία το προξενείο θα προωθούσε στην Αθήνα.

 Πράγματι, ο Καραβαγγέλης συνέταξε την έκθεση:
εφιστούσε την προσοχή των αποδεκτών της στα θλιβερά δεινά του Ελληνισμού στη Δυτική Μακεδονία και
υπογράμμιζε την ανάγκη να σταλεί ένοπλο σώμα από την Ελλάδα.

Τίποτε, όμως, δεν βγήκε από την έκθεση αυτή.

Έτσι, λοιπόν, αποφάσισε να δράσει μόνος του.
Υπογράφοντας ωςΚώστας Γεωργίου,
άρχισε μυστική αλληλογραφία με τους πατριαρχικούς προκρίτους της περιφέρειάς του, προσπαθώντας να συντηρήσει την ελπίδα ότι θα έφτανε βοήθεια από την Ελλάδα, αν και γνώριζε καλά ότι, πριν από την παροχή οποιασδήποτε βοήθειας, θα έπρεπε να αποδειχτεί ότι υπήρχε οργανωμένη ελληνική αντίσταση.

 Υπήρχε, λοιπόν, κατά την άποψή του, άμεση ανάγκη να οργανωθεί ένα σώμα ή, ακόμη καλύτερα, καθώς ο χρόνος πίεζε,
να ταχθεί ένα τοπικό σώμα στην υπηρεσία του Ελληνισμού. 

Η προτίμησή του στράφηκε στον Κότα από τη Ρούλια, του οποίου γνώριζε την αντίθεση με τα επαναστατικά στελέχη της περιοχής της Καστοριάς.

Χαμηλού αναστήματος, νευρώδης και οστεώδης, φαλακρός, με μικρά φωτεινά μάτια και μακρύ γυριστό μουστάκι, ο Κότας την περίοδο αυτή θα ήταν γύρω στα τριανταοκτώ .

Ήταν αληθινός πολυτεχνίτης:
 καλλιεργούσε ένα μικρό κλήρο,
πουλούσε λίγα μαναβικά,
έκανε τον πανδοχέα,
έφτιαχνε κεριά και
εκτελούσε δουλειές του ποδαριού.

 Έγινε, επίσης, μουχτάρης (κοινοτάρχης)στο χωριό του, τη Ρούλια, που βρίσκεται σε μια δασωμένη ρεματιά που ξεκινά από το Πισοδέρι και καταλήγει στα αλβανικά σύνορα.

Στην περιοχή αυτή ο τουρκικός ζυγός ήταν βαρύτερος από αλλού, καθώς οι ντόπιοι τσιφλικάδες ήταν περήφανοι και αδίστακτοι Αλβανοί μπέηδες, που απομυζούσαν και τον τελευταίο παρά, χωρίς να λογαριάζουν, όποτε τους βόλευε, τους οθωμανικούς νόμους.

Το τυραννικό αυτό καθεστώς αψήφησε ο Κότας, πιστός στην κλέφτικη παράδοση, και αναδείχτηκε σε αφοσιωμένο υπερασπιστή των τοπικών δικαιωμάτων.

Είχε πολλές διαφορές με τον Κασίμ Μπέη της Καπέστιτσα, ο οποίος κατείχε μια μεγάλη έκταση στο οροπέδιο της Φλώρινας.
Μια διαφορά, για παράδειγμα, αφορούσε ένα χάνι που ανήκε στην Εκκλησία, ενώ μια άλλη είχε να κάνει με τη λειτουργία ενός νερόμυλου που στερούσε τις γειτονικές κοινότητες από το αναγκαίο νερό για την άρδευση.
Ο Κότας αντιτάχθηκε, επίσης, στους Τούρκους υπαλλήλους που γύρευαν τρόφιμα για τη στρατιωτική επιμελητεία.

Το τόλμημα αυτό του στοίχισε κάποτε ένα γερό ραβδισμό,στη συνέχεια, όμως, παρουσιάστηκε αγέρωχος στις αρχές στην Καστοριά για να υποβάλει διαμαρτυρία, με αποτέλεσμα να του χορηγηθεί αποζημίωση.

Η φήμη του είχε εξαπλωθεί τόσο, ώστε πολλά χωριά άρχισαν να προσκαλούν αυτόν και το σώμα του για προστασία. Ενέπνεε φόβο στους Τούρκους αξιωματούχους και στους ανθρώπους των μπέηδων, και όσοι τόλμησαν να τον αψηφήσουν βρήκαν άσχημο τέλος στα χέρια του.

Μετά από κάθε κατόρθωμα συνήθιζε να πηγαίνει στο βυζαντινό μοναστήρι της Αγίας Τριάδας στο Πισοδέρι και να προσκυνά, χωρίς ποτέ να μάθει κανείς αν το έκανε για να ζητήσει συγχώρεση για το αίμα που χύθηκε ή για να ευχαριστήσει την Παρθένο που τον ευλόγησε να απαλλάξει τη γη του από έναν ακόμη κακούργο.

Το παράδοξο είναι ότι, ενώ τα περισσότερα από τα θύματά του ήταν Τουρκαλβανοί, ο ίδιος έγινε ένας από τους ήρωες του αλβανικού λαού, ο οποίος έχει και τραγούδι για τον Κότα.

Ένα άλλο ενδιαφέρον σημείο είναι ότι διατηρούσε αγαθές σχέσεις με τους Τούρκους στρατιώτες και χωροφύλακες, με τους οποίους περνούσε πάντα τη μέρα του χωρίς ποτέ να τον ενοχλήσουν.


Η αλλαγή αυτή πιθανώς δεν σήμαινε πολλά για τον Κότα,
για τον οποίο δεν είχε διαφορά αν η λειτουργία γινόταν στα ελληνικά ή τα σλαβικά.

 Ήταν, πάντως, πιστός.
Ως γνήσιος κλέφτης καταδίκαζε τους αδιάκριτους φόνους χριστιανών .
Ούτε μπορούσε να καταλάβει γιατί
οι νεαροί επαναστάτες έπρεπε να αγοράζουν όπλα στην Ελλάδα μια περίπου λίρατο ένα
 κι ύστερα να υποχρεώνουν τους φτωχούς χωρικούς να τ'αγοράζουν με εξωφρενικό τίμημα,
 τη στιγμή που θα μπορούσαν να τα είχαν προμηθευτεί πολύ πιο φθηνά από τους Αλβανούς της περιοχής τους.

Γι'αυτούς και άλλους, καθαρά προσωπικούς, λόγους, ο Κότας είχε τραβηχτεί μακριά από τους πράκτορες της ΕΜΕΟ και στα τέλη του 1901 εργαζόταν εναντίον της.

Μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης

Ο Καραβαγγέλης ήταν πλήρως ενήμερος για τη λειτουργία της ΕΜΕΟ και την ιδιόμορφη θέση του Κότα.

Ο Πετρόφ, όπως έχουμε δει, είχε μιλήσει απρόσεκτα και ο παπα-Αργύρης, ο ιερέας της Ζουπάνιστα, ήταν σε θέση να δώσει στον Καραβαγγέλη μια σχεδόν ολοκληρωμένη εικόνα της κατάστασης.

Ο Καραβαγγέληςγνώριζε τα πάντα για τα σχέδια αγοράς όπλων από την Ελλάδα. 

Άλλες πληροφορίες είχε πάρει από τον παπα-Ηλία και τον Γιάντση Κιάμο από την Ποσδίβιστα, καθώς και από τον πρόκριτο Καραμάντσο της Ζαγορίτσανης .

Η βουλγαρική Τσέτα της ΕΜΕΑΟ -VMORO του Panto Kliatsiev Пандо Кляшев

Σύμφωνα με τον Κλιάσεφ, ο Καραβαγγέλης ήταν εκείνος που έπεισε τον καϊμακάμη της Καστοριάς να εγκαταστήσει φρουρές στα χωριά και να λάβει μέτρα κατά των εξαρχικών,
στους οποίους αποδίδονταν τώρα όλα τα εγκλήματα .

 Ο Καραβαγγέλης, επίσης, τηρούσε τους Τούρκους ενήμερους με κάθε λεπτομέρεια για το εμπόριο όπλων,με αποτέλεσμα, όπως έχουμε δει, η διακίνηση όπλων να καταστεί εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα.

Στα τέλη του 1901 ή στις αρχές του 1902 ο Καραβαγγέλης κατόρθωσε με μεγάλη δυσκολία να κανονίσει μια συνάντηση με τον Κότα στο χωριό Τίρνοβο, απέναντι από τη Ρούλια .
 Σύμφωνα με την περιγραφή του ίδιου του Καραβαγγέλη , ήταν μεσάνυχτα όταν συναντήθηκαν και συνέχισαν να συνομιλούν μέχρι την αυγή.

Ο Καραβαγγέλης είπε στον Κότα:

Μέγας Αλέξανδρος

 «Εσείς είσαστε Έλληνες από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, 
και πέρασαν οι Σλάβοι και σας εξεσλάβωσαν.

 Η μορφή σας είναι ελληνική και η γη που πατούμε είναι ελληνική. 

Το μαρτυρούνε τα αγάλματα που είναι κρυμμένα μέσα της. 

Και αυτά είναι ελληνικά, και τα νομίσματα που βρίσκομε είναι ελληνικά, κι οι επιγραφές είναι ελληνικές. 

Έπειτα η Εκκλησία μας και το Πατριαρχείο επρωτοστάτησαν πάντοτε στην ελευθερία. 

Ενώ η Βουλγαρία δε στάθηκε ικανή ώστε η ίδια να ελευθερωθεί, παρά την ελευθέρωσε η Ρωσία. 

Και συ περιμένεις τώρα να ελευθερώσει και τη Μακεδονία; 

Και φαντάζεσαι πως είναι ποτέ δυνατόν η ευρωπαϊκή διπλωματία να κατακυρώσει τη Μακεδονία στη Βουλγαρία και προπάντων τη Φλώρινα και την Καστοριά, 
που απέχουν μόλις δύο μέρες από τα ελληνικά σύνορα, ενώ από τα βουλγαρικά απέχουν επτά;... 

Από σήμερα, του είπα, θα είσαι μαζί μας, θα είσαι ο πρώτος. 

Θα σε στείλω κάτω να γνωρίσεις τους Έλληνες βασιλείς και τα παιδιά σου θα τα στείλω στην Ελλάδα να σπουδάσουν» . 

 Σύμφωνα με τον Καραβαγγέλη, ο Κότας συμφώνησε να υπηρετήσει την πατριαρχική υπόθεση και η συμφωνία διατυπώθηκε γραπτώς.

 Ο Καραβαγγέλης εξασφάλισε στον Κότα μηνιαία χορηγία δέκα τουρκικών λιρών, ενώ θα έδινε δύο λίρες σε καθένα από τους άντρες του.

 Αυτή υπήρξε πιθανώς η συμφωνία ανάμεσα στον Καραβαγγέλη και τον Κότα.
Δεν ήταν τόσο ζήτημα να κερδηθεί ο Κότας όσο να κανονιστεί η χρηματοδότηση και η συνεργασία μαζί του.

Στην πραγματικότητα ο Κότας και όχι ο Καραβαγγέλης ήταν εκείνος που έκανε την πρώτη κρούση, 
και έτσι δημιουργείται εύλογα η εντύπωση ότι ο Κότας επιθυμούσε τη βοήθεια του Καραβαγγέλη για να στείλει τους γιους του στην Αθήνα. 

Από πουθενά δεν προκύπτει το συμπέρασμα ότι ο Κότας έγινε ο πειθήνιος αρχιστράτηγος του μητροπολίτη. 

Καπετάν Κώττας

Ο Κότας είχε ήδη αναδειχτεί σε ηγέτη ενός ιδιότυπου Ελληνισμού και δεν ήταν άνθρωπος που θα δεχόταν διαταγές. 

Ο Καραβαγγέλης προσπαθεί από την αρχή να δώσει την εντύπωση ότι ο .ίδιος ασκούσε τον υπέρτατο έλεγχο.
 Όμως, όσο δραστήριος και αν ήταν, ασφαλώς δεν συνέβαινε κάτι τέτοιο.
Τόσο ο Κότας όσο και ο Καραβαγγέλης, παρά την όποια συνεργασία τους, ακολούθησαν το δικό του δρόμο ο καθένας.

Ο Καραβαγγέλης είχε κιόλας ξεκινήσει να δημιουργεί κάποιας μορφής οργάνωσηστην περιφέρειά του. 

Ήδη, από το Μάιο του 1902, οι ηγέτες της ΕΜΕΟ είχαν πληροφορίες
 ότι μια μυστική ελληνική εταιρεία είχε συσταθεί στην Ποσδίβιστα.


Τις υποψίες τους είχε κινήσει το γεγονός ότι, όταν ο Τσακαλάροφ είχε βρεθεί στην Αθήνα το Μάρτιο του 1902, άνθρωποι από την Ποσδίβιστα είχαν αποπειραθεί να τον απαγάγουν.

 Στην πραγματικότητα, ο Καραβαγγέλης είχε στείλει τον Γεώργιο Τσιάμο (Γιάντση) και τον εξάδελφό του παπα-Ηλία της Ποσδίβιστα για να εκτελέσουν το εγχείρημα, πληρώνοντας τα έξοδά τους από την τσέπη του.

Από τη βιασύνη του ο Τσιάμος έχασε μια χρυσή ευκαιρία.

Ο Τσακαλάροφ τον πρόσεξε, διέφυγε σ'ένα καφενείο και εξαφανίστηκε .

Λίγο μετά την επιστροφή του στο Σμάρδεσι (24 Απριλίου 1902), ο Τσακαλάροφ ανέλαβε με τον Κλιάσεφ να ξεκαθαρίσει το θέμα της μυστικής οργάνωσης.

Η βουλγαρική Τσέτα της ΕΜΕΑΟ -VMORO των Panto Kliatsiev-Пандо Кляшев και Vasil Chakalarov-Васил Чекаларов

Τη νύχτα της 5/18 Μαΐου έπιασαν τον Τσιάμο και τον παπα-Ηλίακαι δέκα μέρες αργότερα τους εκτέλεσαν , αφού προηγουμένως είχαν εξαναγκάσει τον παπα-Ηλία να υπογράψει μια ομολογίακαι κατάρα μαζί, την οποία έστειλαν στον Καραβαγγέλη.

Κατά την παραμονή τους στην Ποσδίβιστα, οι Κλιάσεφ και Τσακαλάροφανακάλυψαν ότι ο Καραβαγγέλης είχε υποσχεθεί στους κατοίκους όπλα, καθώς επίσης και την άφιξη σώματος από την Ελλάδα για την προστασία τους.

Ο Καραβαγγέλης είχε πράγματι εισέλθει αποφασιστικά στον αγώνα.
 Στην πόλη της Καστοριάς αυτός ήταν ο πραγματικός κυρίαρχος και όχι ο καϊμακάμης από το ετοιμόρροπο κονάκι του.

 «Μπορείς να τον δεις», γράφει ο Brailsford, που επισκέφτηκε την Καστοριά το 1903, «οποιαδήποτε μέρα κατά το μεσημέρι —μια αρρενωπή μορφή με μαύρο ράσο, μαύρη γενειάδα, κυματιστούς βοστρύχους και έντονα χαρακτηριστικά, να ανηφορίζει καμαρωτός πάνω στο άσπρο του άλογο τον κεντρικό δρόμο που οδηγεί στο δικό του μέγαρο στην κορυφή του λόφου. 
Προηγουμένως υπαγόρευε πολιτική στον Τούρκο Καϊμακάμη» . 

Μια βδομάδα πριν τον συναντήσει ο Βρετανός επισκέπτης του, ένας Βούλγαρος επίσκοπος είχε αποπειραθεί να εισέλθει στην πόλη.
Μέσα σε μισή ώρα ηχούσαν οι καμπάνες όλων των εκκλησιών και ο Καραβαγγέλης πάνω στο καμαρωτό λευκό του άτι συγκέντρωνε τους πιστούς για να διαδηλώσουν και να κραυγάσουν θάνατο στον παρείσακτο.

Την επόμενη μέρα ο Βούλγαρος ιεράρχης συνοδεύτηκε από ισχυρή δύναμη της τουρκικής αστυνομίας έξω από τα ιερά όρια του Ελληνισμού .

Για να επιτύχει ένας Έλληνας επίσκοπος στην Ευρωπαϊκή Τουρκία, όποια και αν ήταν τα άλλα προσόντα του, έπρεπε να διαθέτει πολιτικές ικανότητες αλλά και θάρρος.

 Το αξίωμά του καθαυτό είχε πολιτικό χαρακτήρα, για τον απλούστατο λόγο ότι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία η ελληνική Εκκλησία αποτελούσε ταυτόχρονα τόσο ένα ημι-αυτόνομο θεοκρατικό σύστημα όσο και τμήμα του οθωμανικού διοικητικού συστήματος.

Οι ανώτεροι κληρικοί είχαν διπλή ιδιότητα:
αξιωματούχοι του οθωμανικού κράτους και ηγέτες, πολιτικοί και πνευματικοί, του λαού τους. 

Η διπλή αυτή ιδιότητα ήταν επαχθής, ιδίως σε μια περιοχή σαν τη Μακεδονία.
Εδώ ήταν απαραίτητοι άντρες με ασυνήθιστες ικανότητες.

Γι αυτό το λόγο ο Καραβαγγέλης αποτελούσε εξαιρετική επιλογή για τη μητρόπολη της Καστοριάς.

Και άλλοι, όπως ο προκαθήμενος στη γειτονική μητρόπολη Πελαγονίας 
Ιωακείμ Φορόπουλοςκαι ο ακάματος ιεράρχης
Χρυσόστομος Καλαφάτης στη Δράμα,
τον συναγωνίζονταν από την άποψη αυτή·
ο Καραβαγγέλης, όμως, ξεχωρίζει ως η μεγαλύτερη, ίσως, εκκλησιαστική μορφή του ελληνικού αγώνα για τη Μακεδονία, εν μέρει γιατί γνωρίζουμε τόσα πολλά γι'αυτόν, κυρίως, όμως, επειδή η συμπεριφορά του ήταν εντυπωσιακή και τα λόγια του σταράτα, κι ήταν πάντα έτοιμος να ριχτεί στη φωτιά του αγώνα.

Λίγο μετά την άφιξή του στην Καστοριά άρχισε τις περιοδείες στα χωριά της δικαιοδοσίας του. Έκανε αισθητή την παρουσία του, συσπείρωνε τους αναποφάσιστους, ενθάρρυνε τους πιστούς να αντιτάξουν σθεναρή άμυνα.

Συνήθως ζητούσε ένοπλη συνοδεία από τους Τούρκους. 

Αυτό έκανε όταν στις αρχές του 1901 επισκέφτηκε τα χωριά των Κορεστίων για να λειτουργήσει και να κηρύξει στους συγκεντρωμένους χωρικούς .

Με την ευκαιρία εκείνη τα χωριά Ρούλια, Τίρνοβο, Τίρσια, Ντρενοβένι, Γάμπρες και Ζερνόβιστα επέστρεψαν όλα στο Πατριαρχείο.

 Σε άλλα χωριά (όπως στο Κοστενέτσι, το Σμάρδεσι, την Πρέβιτσα και τη Μπρόντβιτσα) έπρεπε να αρκεστεί στην τέλεση της θείας λειτουργίας με την πατριαρχική μερίδα υπό την προστασία των τουρκικών δυνάμεων.
Υπήρχαν περιπτώσεις, πάντως, που καταργούσε τη συνοδεία και ήταν απορίας άξιο πώς κατόρθωνε να επιβιώνει.

Όσο ατρόμητος και αν ήταν, όμως, γνώριζε να αποφεύγει τις επικίνδυνες απερισκεψίες. 

Πρώτα απ'όλα διέθετε τόσο εξαιρετικό δίκτυο πληροφοριών, ώστε να είναι πάντα σε θέση να γνωρίζει σε ποια σημεία ελλόχευαν σώματα (πληροφορίες τις οποίες γενναιόδωρα παραχωρούσε στις τοπικές αρχές).
 Έπειτα, δεν πήγαινε πάντοτε εκεί όπου είχε προαναγγείλει την άφιξή του, και συνήθιζε να ταξιδεύει από ασυνήθιστα δρομολόγια, διασχίζοντας συχνά, αντί να παρακάμπτει, ψηλές βουνοκορφές .

 Τέλος, τόσο ο ίδιος όσο και ο «καβάσης» του, ο πιστός Εμίν, διέθεταν εξαιρετικά άλογα, σβέλτα και με σταθερό πάτημα, χάρη στα οποία ήταν σε θέση να εκτελούν μεγάλες διαδρομές προστατευμένοι από το σκοτάδι της νύχτας.
Μόνο μια φορά, ή μπορεί και δύο, βρέθηκαν στην ανάγκη να φέρουν τα δύο αυτά ζώα στα όρια της αντοχής τους για να ξεφύγουν από επίδοξους δολοφόνους.

Ο μητροπολίτης, όπως και ο σωματοφύλακάς του, ήταν αρματωμένοι ως τα δόντια. 

Ο οπλισμός του Μητροπολιτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη

Ο ίδιος ο Καραβαγγέλης ήταν δεινός σκοπευτής:
όταν βρισκόταν σε φιλικό χωριό περνούσε την ώρα του εξασκούμενος στο σημάδι.

Φορώντας σκούρο εγγλέζικο αδιάβροχο πανωφόρι με ψηλές μπότες ιππασίας και μ'ένα μαύρο μαντίλι τυλιγμένο γύρω από το καλυμμαύκι του, 
είχε ένα τουφέκι Μάνλιχερ περασμένο στον ώμο,
 το φυσεκλίκι στον άλλο, και από τη ζώνη του κρεμόταν θήκη μ'ένα μεγάλο πιστόλι κι ένα μαχαίρι. 

Димитър (Митре) Пандуров Μήτρο Βλάχο Mitre Pandzharov

Έτσι οπλισμένος επισκεπτόταν συχνά τα χωριά, τελώντας λειτουργία και εκπληρώνοντας την πολιτική αποστολή του.
Μια φορά στο Κονομπλάτι, το χωριό τουΜήτρου Βλάχου, η εξαρχική μερίδα αρνήθηκε να
παραδώσει τα κλειδιά της εκκλησίας.
 Ο Καραβαγγέλης και ο Εμίν έσπασαν την πόρτα, και ο μητροπολίτης, έχοντας πλάι του το περίστροφο και τον Εμίν να τον καλύπτει, τέλεσε απρόσκοπτα τη θεία λειτουργία.

Σε μιαν άλλη περίπτωση (τη φορά αυτή είχε πάρει στρατιωτική συνοδεία, καθώς είχε πληροφορηθεί ότι ο Τσακαλάροφ και ο Μήτρος Βλάχοςσχέδιαζαν νατού επιτεθούν) πήγε στη Ζαγορίτσανη. 

Εκεί τα κλειδιά της εκκλησίας δεν παραδόθηκαν και πάλι, παρά το γεγονός ότι σύμφωνα με τουρκικό φιρμάνι ανήκαν στους πατριαρχικούς. Οι συνοδοί του Καραβαγγέλη εξασφάλισαν τελικά τα κλειδιά και ο Καραβαγγέλης λειτούργησε υπό την προστασία των τουρκικών όπλων.



Σχεδόν την ίδια περίοδο που είχε αποκαταστήσει σχέσεις με τον Κότα, ο Καραβαγγέλης είχε την τύχη να εξασφαλίσει τις υπηρεσίες ενός από τους πιο φημισμένους μαχητές της Μακεδονίας —του Βαγγέλη, ενός ψηλού, γεροδεμένου νέου, αρρενωπού, έντιμου, αφοσιωμένου και έξυπνου. Γεννημένος στο Στρέμπενο, στις βουνοπλαγιές του Βίτσι, είχε πάει να εργαστεί στην Κωνσταντινούπολη ως οικοδόμος.

 Εκεί ο ίδιος και οι φίλοι του διασκέδαζαν με όπλα, μέχρι που οι Τούρκοι ενοχλήθηκαν και τους ξαπέστειλαν πίσω στα

Ο Μακεδονομάχος Βαγγέλης Στρεμπενιώτης

χωριά τους.

Μόλις επέστρεψε, στρατολογήθηκε από την ΕΜΕΟαλλά, όπως και ο Κότας, 
δεν μπορούσε να ανεχτεί εκείνους που δολοφονούσαν ιερείς και προκρίτους.

Μια μέρα η οργάνωση του ζήτησε να γίνει οπλαρχηγός στο Στρέμπενο και στα γειτονικά χωριά Πέτρες και Πάτελε.

Αποκρίθηκε ότι θα έθετε υπό την προστασία του και το Λέχοβο, την Κλεισούρα, το Γκέρμαν, τη Λόσνιτσα και το Κοσταράζι.

Ο καθοδηγητής της οργάνωσης Ποπόφ παρατήρησε ότι οι κάτοικοι αυτών των ελληνικών και γραικομάνικων χωριών ήταν ανεπιθύμητοι στην κίνηση.

Ο Βαγγέλης απάντησε:

 «Μα... μα... πώς;... 

Δεν είναι και αυτοί σκλάβοι και εχθροί των Τούρκων;... 

Μα απ'την Ελλάδα παίρνομε τα όπλα και δεν λέμε στον κόσμο πως πολεμάμε σαν χριστιανοί για το σταυρό και την ελευθερία χωρίς να ξεχωρίζουμε Γραικούς και Βούλγαρους...

 Εγώ δεν τα καταλαβαίνω αυτά τα πράγματα». 

Αργότερα, η ΕΜΕΟ του πρόσφερε την αρχηγία στα Κορέστια, αλλά δεν τη δέχτηκε.
Από ’ κει και έπειτα τον κυνήγησαν. 

Μια φορά, αντιμετώπισε τους επίδοξους δολοφόνους του με τη βοήθεια ενός συντρόφου και της αδελφής του, η οποία είχε την ευστροφία να ρίξει πιπέρι στους εισβολείς, καθώς εκείνοι προσπαθούσαν να ανέβουν από τη σκάλα στο πάνω πάτωμα του σπιτιού .

Ο Καραβαγγέλης είχε μάθει για τον Βαγγέλη.

Μια μέρα του Νοεμβρίου 1901, ο θείος του Βαγγέλη, ο έβδομηντάχρονος παπα-Δημήτρηςαπό το Στρέμπενο, επισκέφτηκε το μητροπολίτη για να παραπονεθεί για τις απειλές που δεχόταν από τους εξαρχικούς.
Μια ώρα μετά την αναχώρησή του από την Καστοριά ο παπα-Δημήτρης δολοφονήθηκε . 

Μετά από λίγο, ο Νικόλας Νικολαΐδης, πατριαρχικός από το Στρέμπενο,βρέθηκε κι αυτός δολοφονημένος,
ενώ έγιναν απόπειρες και κατά του γιου του παπα-Δημήτρη και εξαδέλφου του Βαγγέλη.

 Μαζί με άλλους συγγενείς, ο Βαγγέλης κι ο εξάδελφός του πήγαν να δουν το μητροπολίτη .
Ο Καραβαγγέλης προφανώς πρότεινε στον Βαγγέλη να συστήσει σώμα.

Στην αρχή ο νέος φοβήθηκε τον όρκο που είχε δώσει στην Εσωτερική Οργάνωση.
Ο Καραβαγγέλης, όμως, γρήγορα έβαλε τα πράγματα στη θέση τους, απαλλάσσοντας τον Βαγγέλη από τον όρκο του και ορκίζοντάς τον στην ελληνική υπόθεση.

Του έδωσε όπλα, πυρομαχικά και χρήματα για να οργανώσει σώμα από οκτώ άντρες , ανάμεσά τους τον Γρηγόρη και τον Χρήστο, που εξελίχτηκαν αργότερα σε σημαντικούς αρχηγούς.

Ο Καραβαγγέλης χειροτόνησε επίσης τον εξάδελφο του Βαγγέλη ιερέα του χωριού του, δίνοντάς του το όνομα του πατέρα του, του παπαΔημήτρη.

Το σώμα του Βαγγέλη ήταν ευπρόσδεκτο για τους Τούρκους, που μυστικά βοήθησαν τις κινήσεις του.
Πράγματι, αν πιστέψουμε τον Μακρή ,ο Βαγγέλης είχε ρητή άδεια από τον Χουσεΐν Χουσνί πασά (φίλο του Καραβαγγέλη) να κυκλοφορεί οπλισμένος και να καταδιώκει τα μέλη της ΕΜΕΟ .

Έτσι, μόλις σχηματίστηκε το σώμα, άρχισε να παρενοχλεί τους επαναστάτες, οι οποίοι αποπειράθηκαν πολλές φορές να σκοτώσουν τον Βαγγέλη.

Μια μέρα, καθώς πήγαινε στο γάμο της ηρωικής αδελφής του, ο Κόλεφ προσπάθησε να του στήσει καρτέρι· η απόπειρα απέτυχε και ο Κόλεφ αποσύρθηκε με δύο άντρες λιγότερους.

Το ίδιο βράδυ ο Βαγγέλης άφησε τη γαμήλια γιορτή και ανηφόρισε στο κοντινό ύψωμα του Ράδου για να καταδιώξει τους εχθρούς του.
Αυτή τη φορά σκότωσε τον κομιτατζή Κίρτση .

Λίγο διάστημα αφότου εξασφάλισε τις υπηρεσίες του Βαγγέλη, ο Καραβαγγέλης στρατολόγησε έναν άλλον αρχηγό, τον Γκέλεφ, πρώην δάσκαλο στα Τίρσια, τον άνθρωπο που το Νοέμβριο του 1901 είχε πάει μαζί με τον Κότα να συναντήσουν τον Ντέλτσεφ.

 Στις 19 Μαΐου 1902 ο Γκέλεφ είχε τραυματιστεί όταν τουρκικός στρατός επιτέθηκε στα Τίρσια.

Τη στιγμή εκείνη βρίσκονταν στο χωριό οι Μάρκοφ, Τσακαλάροφ και Κλιάσεφ. 

Προφανώς ήταν εκεί για να εξακριβώσουν σε ποιο σημείο βρίσκονταν οι σχέσεις του Γκέλεφ με τον Κότα.
Δεν χωρεί αμφιβολία ότι υπήρχε κοινό μέτωπο ανάμεσά τους, γιατί λίγο αργότερα άρχισε να μαζεύει όπλα από χωριά και να τα κρύβει σε μέρη όπου δεν θα τα ανακάλυπταν οι ηγέτες της Εσωτερικής Οργάνωσης .

Επιπλέον, είχε έρθει σε ρήξη με τον Μάρκοφ και είχε αρνηθεί να αποδώσει λογαριασμό για τα χρήματα που είχε συλλέξει.

Γύρω στα τέλη του 1902 ο Τσακαλάροφ και ο Κλιάσεφ προσπάθησαν και πάλι να τον πάρουν με το μέρος τους, με σκοπό να τον χρησιμοποιήσουν για την εξόντωση του Κότα.

Σύμφωνα με τον Κλιάσεφ, όμως, στις 2 Αυγούστου 1902 ο Γκέλεφ κατέστησε σαφές ότι ήταν με το μέρος του Κότα.

Το περιστατικό αυτό θα πρέπει να συνέπεσε με την ένταξη του Γκέλεφ στην υπηρεσία του Καραβαγγέλη.

Ο Καραβαγγέλης είχε μάθει τα πάντα για τα προβλήματα του Γκέλεφ με τους πράκτορες της ΕΜΕΟ, καθώς και για την προσωπική του βεντέτα με τον Τσακαλάροφ που αφορούσε τη γυναίκα του Γκέλεφ. 

Έτυχε, ακόμη, ο Γκέλεφ να είναι εξάδελφος του παπα-Ηλία, τον οποίο, όπως είδαμε, είχε δολοφονήσει ο Τσακαλάροφ.

 Με τη μεσολάβηση του Κότα, ο Καραβαγγέλης κανόνισε να συναντηθεί με τον Γκέλεφ στη Στάτιστα, κάπου έξι ώρες δρόμο από την Καστοριά.

Ο Εμίν ο καβάσης, ο οποίος δεν γνώριζε πού πήγαινε ο Καραβαγγέλης, δεν συμφώνησε καθόλου με το παράτολμο εγχείρημα και δικαιολογήθηκε ότι είχε την οικογένειά του να σκεφτεί.
Τελικά, όμως, υπάκουσε και ξεκίνησε με τον αφέντη του μόλις έπεσε το σκοτάδι για να συναντήσουν έναν οδηγό που έστειλε ο Γκέλεφ.

Ο οδηγός τους πήγε σ'ένα σπίτι —στα δύο επάνω δωμάτια, αφού το ισόγειο καταλάμβαναν τα ζώα— όπου έμειναν να περιμένουν από τα μεσάνυχτα μέχρι τις δύο το πρωί.

Εκείνη την ώρα τα σκυλιά άρχισαν να γαβγίζουν, βήματα ακούστηκαν να πλησιάζουν, το καπάκι της καταπακτής άνοιξε και ο Γκέλεφ με μια ομάδα από δέκα πέντε άντρες ξεπρόβαλαν ένας-ένας.

Ο Καραβαγγέλης είχε έτοιμο το περίστροφό του και φάνηκε απρόθυμος να αφήσει τον Γκέλεφ να φιλήσει το δαχτυλίδι του —κάτι, όμως, που ο Γ κέλεφ επέμεινε να κάνει.

Ο Γκέλεφ ήξερε ελληνικά και ο Καραβαγγέλης του μίλησε σ'αυτή τη γλώσσα.

 «Έργάζεσθε για την ελευθερία της Μακεδονίας. 
Ο σκοπός σας βέβαια είναι ιερός. 
Μα επιτρέπεται σ'ένα σωματείο με τέτοιο ιερό σκοπό να κάνει τέτοιους φόνους;...
 Δε μου λες,... 
πήγατε στον παπα-Ηλία.
 Σας δέχτηκε;"
 "Ναι". 
"Σας έδωσε ψωμί;"
 "Ναι." 
"Ήταν καλός άνθρωπος;" 
"Ναι". 
"Τότε γιατί τον σκότωσε αυτός ο κακούργος;"
 "Ναι"μου λέει "κι εγώ θύμωσα γι 'αυτό". 
"Τι θα πει θύμωσες; Έτσι, για ένα καπρίτσιο του να σκοτώσει έναν τέτοιον άνθρωπο;"»·

 Ο Καραβαγγέλης υπενθύμισε κατόπιν στον Γκέλεφ τις ερωτοτροπίες του Τσακαλάροφ.

Στο τέλος άρχισε να μιλά για τη Μακεδονία.

Από τη Βουλγαρία, είπε, δεν υπήρχε καμιά ελπίδα.

«Μόνο άμα θα ιδείς στις κορυφογραμμές των βουνών της Μακεδονίας τα Ελληνόπουλα και μένα με το ντουφέκι στο χέρι, μόνον τότε να κάνεις επανάσταση». 

Ο Γκέλεφ συγκινήθηκε μέχρι δακρύων. 
Τότε ο Καραβαγγέλης έβγαλε από την τσέπη του ένα έγγραφο που απευθυνόταν στον Δεληγιάννη στην Αθήνα —ένα πιστοποιητικό με το οποίο ο Γκέλεφ αναλάμβανε να εργαστεί για την Ελλάδα .

 Το έγγραφο αυτό, υποτίθεται, υπέγραψαν ο Γκέλεφ και οι σύντροφοί του, οπότε και ο Καραβαγγέλης, αφού τους είχε πει ότι σε καμιά περίπτωση δεν θα έπαιρναν χρήματα από τους φτωχούς, τους μίλησε για την αμοιβή τους — τρεις λίρες το μήνα για τον Γκέλεφ και μιάμιση για καθένα από τους άντρες του.

Λίγο μετά από την επιστροφή του στην Καστοριά, ο Καραβαγγέλης έμαθε ότι ο Γκέλεφ είχε σκοτώσει τον Τσίλο Κότεφ και έναν άντρα από το Γκάμπρες —κι οι δύο μέλη του σώματος που είχαν συνοδεύσει τον Τσακαλάροφ στην Ποσδίβιστα για τη δολοφονία του παπα-Ηλία και του Τσιάμου.

Η είδηση έφτασε ενώ παρακολουθούσε ένα τοπικό συμβούλιο στο κονάκι.

Ο καϊμακάμης ρώτησε τον Καραβαγγέλη γιατί οι «Βούλγαροι» είχαν αρχίσει να σκοτώνονται αναμεταξύ τους.
«Δε χαίρεσαι;» ήταν η απάντηση του μητροπολίτη. Ο καϊμακάμης, όμως, μάλλον είχε μαντέψει την αλήθεια .

Το πιστοποιητικό με την υπογραφή του Γκέλεφ το έστειλε ο Καραβαγγέλης στον Δεληγιάννη, μαζί με εσώκλειστη αναφορά.
Δεν έλαβε καμιά απάντηση.
Έγραψε και στον Ζαΐμη.

 «Στείλτε μου», έλεγε, 
«πενήντα παλικάρια, πενήντα Κρητικούς, για να τους ενώσω με τους δικούς μου. 
Θα καταρτίσω έτσι είκοσι σώματα και θα τα μοιράσω από τον Αλιάκμονα ως το Μορίχοβο και το Μοναστήρι, τη Φλώρινα, το Όστροβο, Σέτινα (Σκοπό), Βλάδοβο (Άγρας), Βοδενά και Καρατζόβα.

 Ο καιρός είναι κατάλληλος για δράση.
 Ένα σωρό πρόκριτοι, ιερείς και διδάσκαλοι είναι μεμυημένοι και οι οπλαρχηγοί περιμένουν ενίσχυση από την Ελλάδα...
Τα πενήντα αυτά παιδιά θα τα παραδώσω στον Κότα, στον Γκέλεφ, στον καπετάν Βαγγέλη, στον καπετάν Γιώργη από τη Νεγκοβάνη (Φλάμπουρο) και άλλους, και ξαφνικά μια βραδιά θα διατάξω να χτυπήσουν σε κάθε χωριό ένα-δύο Βουλγάρους αρχηγούς κι έτσι όλος ο τόπος θα γίνει δικός μας». 


Ο Ζαΐμης, όμως, έχοντας πικρή πείρα από τα σώματα του 1896 και την ήττα του 1897, είπε στους συναδέλφους του:
 «Να βγάλομε αμέσως τον Καραβαγγέλη από την Καστοριά, γιατί θα κάνει κακό μεγάλο» .

Ο καπετάν Γιώργης από τη Νεγκοβάνη, που αναφέρει ο Καραβαγγέλης, ήταν παλιός κλέφτης .

Τον διαδέχτηκε στη συνέχεια ο ανηψιός του, καπετάν Νικόλας, καθώς ο ίδιος ο Γιώργης είχε προσκληθεί από τον Μαζαράκη για να οργανώσει το πρώτο σώμα που συνέστησε q Οργάνωση της Θεσσαλονίκης .

Μεταξύ των «άλλων» ήταν ο Καραλίβανος, πρώην υπαξιωματικός του ελληνικού στρατού, μετά κλέφτης στη Μακεδονία, ο οποίος, αφού έλαβε αμνηστία, υπηρέτησε και με τις δυνάμεις του Νεσάτ πασά στα ελληνοτουρκικά σύνορα.

 Ο Καραβαγγέλης λέει ότι «στρατολόγησε» τον Καραλίβανο το 1901.
 Το πιθανότερο είναι ότι τον «δανείστηκε» και τον χρησιμοποίησε για να μειώσει τη διακίνηση όπλων.

Αργότερα, την εποχή της εξέγερσης του 1λιντεν,ο Καραβαγγέλης τον έστειλε «εκ μέρους του Νεσάτ πασά» (ο οποίος ήταν φίλος του Καραβαγγέλη) στην περιοχή γύρω από τη Μπόμπιστα,όπου έσωσε πολλά πατριαρχικά χωριά από τη φωτιά . 

Επίσης ανάμεσα στους «άλλους» συγκαταλεγόταν ο Νίκος από το Νερέτι, ο οποίος, μαζί με θείο του Γιάννη κάι άλλους συγγενείς δημιούργησαν σώμα το οποίο πρόσφερε πολλές υπηρεσίες .

 Παρόμοια σώματα συστάθηκαν στο Ζέλοβο, το Πισοδέρι (βλαχόφωνο χωριό), το Βογατσικό, την Κλεισούρα και το Λέχοβο .

Όλο αυτό το διάστημα ο Καραβαγγέλης ανέπτυσσε μια «οργάνωση» από πατριαρχικά κομιτάτα, που διευκόλυναν τη διανομή όπλων, εξασφάλιζαν εφόδια και χρήματα για τα σώματα, και επίσης παρείχαν πληροφορίες και ταχυδρομικές υπηρεσίες.

Ο Καραβαγγέλης συντηρούσε επίσης πολλούς κατασκόπους, 
αρκετοί από τους οποίους εξωτερικά ανήκαν στην ΕΜΕΟ 
αλλά μυστικά εργάζονταν εναντίον της. 

Τέτοια ήταν, για παράδειγμα, η περίπτωση ενός Βλάχου από τη Νέβεσκα, στον οποίον ο ιεράρχης κατέβαλλε δύο τουρκικές λίρες το μήνα. 

Το άτομο αυτό κρατούσε διαρκώς εμήμερο τον Καραβαγγέλη για τις κινήσεις των εχθρικών σωμάτων .

Μεγάλες υπηρεσίες πρόσφερε, επίσης, μέχρι την ώρα του θανάτου του (δολοφονήθηκε έπειτα από μια επίσκεψη στο μητροπολίτη) ο Λάζαρος από το Σμάρδεσι, που ήταν προπύργιο των αντιπάλων. Από το ίδιο χωριό ο Καραβαγγέλης στρατολόγησε τον Ηλία Κοβάτση, ο οποίος είχε επίσης βίαιο τέλος.

Για λογαριασμό του Καραβαγγέλη εργάζονταν επίσης αρκετοί δάσκαλοι, ανάμεσά τους ο Νικόλαος Ναούμ από το Ζέλοβο .

Μακεδονομάχος Παύλος Κύρου

Από το ίδιο χωριό καταγόταν ο Παύλος Κύρου, που κατά καιρούς είχε λάβει μέρος στο σώμα του Κότα, όπως και ο Τράικο, που αργότερα έγινε καπετάνιος.

Τέλος, υπήρχε ο Δημήτριος Νταλίπης, παλιός κλέφτης, που πρόσφερε πολλές υπηρεσίες ως οπλαρχηγός .

1.    Η εξελικτική πορεία του μακεδονικού ελληνισμούκατά τη χρονική περίοδο 1894-1897,
η οποία αποτελεί μια από τις κρισιμότερες φάσεις της νεότερης ιστορίας της Μακεδονίας,
βρίσκεται σε στενή εξάρτηση με τη στάση της Πύλης,
 τη ραγδαία ανάπτυξη της βουλγαρικής κίνησης και τις δυσμενείς συγκυρίες,
 που αντιμετωπίζει το ελληνικό κράτος μετά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897.


Οι αλλεπάλληλες παραχωρήσεις της Πύλης προς την Εξαρχία τόσο στον εκπαιδευτικό όσο και στον εκκλησιαστικό τομέα, καθώς και ο δυσμενής αντίκτυπος των ελληνικών ανταρτικών κινημάτων του 1896-1897 και του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897,
δημιούργησαν την εποχή αυτή πρόσφορο έδαφος για την εδραίωση του βουλγαρικού παράγοντασ’ ολόκληρο το μακεδονικό χώρο και προκάλεσαν μεγάλη ένταση στις ελληνοβουλγαρικέςδιαμάχες.

Νωπές ήταν ακόμη οι θυελλώδεις διαμαρτυρίες και οι αθρόες διαδηλώσεις, που είχαν πραγματοποιήσει οι Έλληνες στα 1894 στη
Θεσσαλονίκη, στα 
Βοδενά, στα 
Γιανιτσά, στη 
Δοϊράνη, στη 
Στρώμνιτσα, στις 
Σέρρες, στο 
Μοναστήρι, στο 
Νευροκόπι, στη 
Δράμα και σ’ 
άλλες κωμοπόλεις 
για το διορισμό τωνδυο Βουλγάρων επισκόπωνστα Βελεσά και στο Νευροκόπι. 



Οι επίμονες φήμες που κυκλοφορούσαν την εποχή εκείνη για τη χορήγηση και άλλων βερατιών στην Εξαρχία και το διορισμό νέων Βουλγάρων επισκόπων στη Μακεδονία, ανησυχούσε ιδιαίτερα τους Έλληνες της Μακεδονίας, οι οποίοι συνέχιζαν με αποφασιστικότητα να εκδηλώνουν τις διαμαρτυρίες τους.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το μέγεθος της ελληνικής αντίδρασης υπήρξε τόσο μεγάλο, ώστε είχε παρακινήσει ακόμη και το σουλτάνο ν’ αναστείλει, έστω και προσωρινά, την απόφασή του για το διορισμό των δυο Βουλγάρων επισκόπων στο Νευροκόπι και στα Βελεσά.

Ήδη όμως από τις αρχές του 1895 η επανασύνδεση φιλικών επαφών ανάμεσα στο σουλτάνο και στο Βούλγαρο Έξαρχο έδωσαν αφορμή για τη διασπορά νέων φημών, που προμήνυαν τον επικείμενο διορισμό Βουλγάρων επισκόπων στη Θεσσαλονίκη και στο Μοναστήρι.

 Στο διπλωματικό βέβαια πεδίο ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Λαμπάνωφ διέβλεπε δυσάρεστες συνέπειες από τηδημιουργία νέων βουλγαρικών επισκοπικών εδρών στη Μακεδονίακαι έμμεσα δικαίωνε τις ελληνικές και τις σερβικές εδαφικές αξιώσεις στο γεωγραφικό αυτό χώρο.

 Σε συσχετισμό με τις επίσημες ρωσικές θέσεις απέναντι στο μακεδονικό ζήτημα, οι Αυστριακοί διπλωμάτες επιβεβαίωναν την εποχή αυτή σταθερά την πρόθεση της χώρας τους να μη διεκδικήσει στο μέλλον οποιοδήποτε τμήμα του γεωγραφικού χώρου της Μακεδονίας.
 Η επίσημη αυστριακή πολιτική αντιδρούσε κατηγορηματικά στην παραχώρηση νέων βουλγαρικών βερατιών και κατά την έναρξη του βουλγαρικού κινήματος του Ιουνίου (1895) είχε προβεί σε έντονες διαμαρτυρίες προς τη βουλγαρική κυβέρνηση.

Η εφαρμογή του 23ου άρθρου της συνθήκης του Βερολίνου, για την εισαγωγή διοικητικών μεταρρυθμίσεων στη Μακεδονία και την παραχώρηση οργανικού νόμου, ανάλογου μ’ εκείνον που είχε θεσπιστεί για την Κρήτη στα 1868, παραμένει και κατά τη νέα χρονική περίοδο το κυριότερο αίτημα του βουλγαρικού πληθυσμού της Μακεδονίας.

 Μετά το 1890 η Εξαρχία είχε πετύχει με δραστήριες ενέργειες σημαντικά αποτελέσματα στο μακεδονικό χώρο, αφού, παράλληλα με το διορισμό των Βουλγάρων επισκόπων στα 1890 και στα 1894 σε τέσσερα επίκαιρα γεωγραφικά σημεία της Βόρειας Μακεδονίας, είχε αναπτύξει επίσης ζωηρή εκπαιδευτική δραστηριότητα με την αποστολή διευθυντών οικοτροφείων, την ίδρυση βουλγαρικών διδασκαλείων και γυμνασίων και τηνκαλλιέργεια βουλγαρικής εθνικής συνείδησηςσε μεγάλο ποσοστό του ντόπιου πληθυσμιακού στοιχείου.
Έτσι κατάφερε,ανάλογα βέβαια με τις περιστάσεις και το μέγεθος της αντίδρασης, να δημιουργήσει μικρούς ή μεγαλύτερουςαστικούς και αγροτικούς βουλγαρικούς πυρήνεςστις περιοχές Θεσσαλονίκης, 
Δοϊράνης, 
Κιλκίς,
 Βοδενών, 
Βελεσών, 
Στρώμνιτσας, 
Νευροκοπίου, 
Μελενίκου, 
Πετριτσίου, 
Πορρόιων, 
Άνω και Κάτω Τζουμαγιάς,
 Σερρών,
 Βροντούς, 
Αλιστράτης, 
Ζηλιάχοβου, 
Μοναστηριού, 
Καστοριάς, 
Φλώρινας, 
Αχρίδας, 
Κρουσόβου, 
Περλεπέ,
Σκοπιών, 
Κουμάνοβου καί 
Καλκάνδελε (Τέτοβου).

Απέναντι στη θεαματική αυτή ανάπτυξη του βουλγαρικού στοιχείου
 σ ’ ολόκληρο σχεδόν το μακεδονικό χώρο, 
η ελληνική παρουσία εμφανίζεται αισθητά αποδυναμωμένησυγκριτικά με τα προηγούμενα χρόνια. 

Είναι γεγονός ότι μετά το 1894 ο μακεδονικός ελληνισμός περνά την κρισιμότερη φάση της ιστορικής του εξέλιξης και γι αυτό ακριβώς το λόγο θα ήταν απαραίτητο να σταθμιστεί εδώ με βάση ορισμένα αντικειμενικά κριτήρια η πληθυσμιακή ενότητα και το πεδίο της εκπαιδευτικής του δραστηριότητας στα μέσα της τελευταίας δεκαετίας του περασμένου αιώνα.
Από διάφορα ενδιαφέροντα στατιστικά δεδομένα, που αντλούνται από αρχειακές πηγές του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών, προκύπτει ότι στο σαντζάκι της Θεσσαλονίκης ολόκληρη η νότια ζώνη υπήρξε ελληνική με την παρεμβολή σημαντικών βουλγαρικών νησίδων στους καζάδες Βοδενών και Γιανιτσών.

 Αντίθετα στον καζά του Αβρέτ Χισάρ το συνολικό ποσοστό του ελληνικού πληθυσμού αντιπροσώπευε μόνο το 1/5 περίπου του αντίστοιχου βουλγαρικού. 

Στο βόρειο χώρο ο ελληνισμός υπερείχε αισθητά στους καζάδες της Γευγελής και της Στρώμνιτσας,ενώ αξιόλογη ήταν και η παρουσία του στους καζάδες Δοϊράνης και Βελεσών.

Στο σαντζάκι Σερρών επισημαίνεται η ελληνικότητα των καζάδων Σερρών και Ζίχνας αλλά και η δυναμική παρουσία του ελληνισμού στους καζάδες Νευροκοπίου, Πετριτσίου και Μελενίκου. 

Η κατανομή των πατριαρχικών και εξαρχικών εγκαταστάσεων το 1903

Στον καζά του Δεμίρ Χισάρ ο ελληνικός και ο βουλγαρικός πληθυσμός αντιπροσωπεύονται σε ίση περίπου αναλογία.

Στο βιλαέτι Μοναστηριού αναμφισβήτητα υπερείχε ο ελληνισμός στους καζάδες Μοναστηριού, Κοριτσάς, Καστοριάς και Μογλενών. Αξιοσημείωτες υπήρξαν ακόμη οι ελληνικές κοινότητες της επαρχίας Πρεσπών και Αχριδών και της περιοχής Μοριχόβου.

Στον τομέα της εκπαιδευτικής δραστηριότητας ο ελληνισμός συνεχίζει να διατηρεί την κυριαρχική παρουσία του σ’ ολόκληρο το μακεδονικό χώρο παρά τη σημαντική αριθμητική αύξηση των βουλγαρικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων μετά το 1890.

 Έτσι κατά τη σχολική χρονιά 1894-1895 λειτούργησαν 
στο βιλαέτι της Θεσσαλονίκης
526 ελληνικά σχολεία με 
728 δασκάλους και καθηγητές και 
30.177 μαθητές, 
ενώ στο βιλαέτι του Μοναστηριού 
381 ελληνικά σχολεία με 
517 δασκάλους και καθηγητές και 
23.456 μαθητές. 


Πρόκειται οπωσδήποτε για ένα πολύ αξιόλογο αριθμό σχολείων και μαθητών, ο οποίος όχι μόνο υπερείχε σημαντικά των αντίστοιχων βουλγαρικών και ρουμανικών, αλλά αντικατόπτριζε κυρίως την πληθυσμιακή υπεροχή του ελληνισμού ολόκληρης της Μακεδονίας στα τέλη του 19ου αιώνα.

Ο καζάς Θεσσαλονίκηςπεριλάμβανε 
46 ελληνικά σχολεία με 3.583 μαθητές, 

ο καζάς Γευγελής (στη Γευγελή και στα χωριά Γοργόπη, Γκίρτσιστα, Δάμποβο (Βαλτοτόπι), Ίσβορο, Καλύβα, Κούπα, Καρασούλι (Πολύκαστρο), Λέσκοβο (Τρία Έλατα), Λούκοβιτς, Λούγουντσα (Λαγκάδια), Λούμνιτσα (Σκρα), Μπερίσλαβ (Περίκλεια), Μαρζέντσα, Μπογορόϊτσα, Μπογδάντσα, Μόιμτσα, Μαντσίκοβο (Εύζωνοι), Μπερόφτσα, Μούιν, Νέγκορτσα, Πέτροβο, Παρδέιτσα, Στογιάκοβο, Σέχοβο (Ειδομένη) και Φούρκα) 
 30 σχολεία με 1.126 μαθητές, 

οκαζάς Δοϊράνης (στη Δοϊράνη και στα χωριά Αμάτοβο (Άσπρο), Βαλάντοβο, Βαρδαρόφτσα (Αξιοχώρι), Βεργατούρι, Καβακλί (Αγ. Αθανάσιος), Ποταρός (Δροσάτο), Σφεταπέτκα, Τοψίν (Γέφυρα), 10 σχολεία με 385 μαθητές, 

οικαζάδες Λαγκαδά και Κασσάνδρας  
29 σχολεία με 1.939 μαθητές και 
55 σχολεία με 2.972 αντίστοιχα, 

ο καζάς της Στρώμνιτσας (στη Στρώμνιτσα και στα χωριά Γάβροβο, Βοδότσια, Βαρβαρίτσα. Δραγομίρ, Ελεούσα, Ζούμποβο, Κολέσινο, Κοστούρινο, Μόκρινο, Μακρίοβο, Μπορίεβο, Μονόσπιτο, Μποσίλοβο, Μπαρμπάρεβο, Ρούσινο, Ριτς, Πέστοβα και Χράτοβο) 
22 σχολεία με 1.277 μαθητές, 

ο καζάς Κατερίνης
31 σχολεία με 1.988 μαθητές,

 οι καζάδες Γιανιτσών και Βέροιας 
30 σχολεία με 1.234 μαθητές και 
39 σχολεία με 2.192 μαθητέςαντίστοιχα,

ο καζάς Βοδενών
27 σχολεία και 1.341 μαθητές, 

ο καζάς Βελεσών
2 σχολεία και 103 μαθητές, 

ο καζάς Σερρών 
70 σχολεία και 4.058 μαθητές, 

ο καζάς Δεμίρ Χισάρ και Μελενίκου (στις κωμοπόλεις και στα χωριά Δεμίρ Χισάρ, Μελένικο, 'Ανω Τζουμαγιά, Βέτερνα (Ν. Πετρίτσι), Ερνίκιοϊ (Ποντισμένο), Κρούσοβο (Αχλαδοχώρι), Κουμλί, Κάτω Τζουμαγιά, Μπαϊρακλί (Βαλτερό), Μαρκόστινα, Πετρίτσι, Πυρίνη, Πορρόϊα, Ράδοβο (Χαρωπό), Στάρτσοβο, Ράμνα (Ομαλό), Σουσίτσα, Ρουπέλι, Λάτροβο(Χορτερό), Σάβιακο (Βαμβακόφυτο), Σπάτοβο (Κοίμηση), Συγκέλι, 
 35 σχολεία και 1.978 μαθητές, 

ο καζάς Νευροκοπίου (Κάτω Βροντού, Νευροκόπι, Τσέρνοβο, Στάρτσιστα (Περιθώρι)
 6 σχολεία και 230 μαθητές, 

ο καζάς της Ζίχνας 
53 σχολεία και 3.090 μαθητέςκαι 

οι καζάδες της Δράμας και της Καβάλας 
41 σχολεία με 2.681 μαθητές.

Στο βιλαέτι Μοναστηριού υπήρχαν στον καζά Καστοριάς 
131 ελληνικά σχολεία με 5.907 μαθητές, 

στον καζά Ελασσόνας 
31 σχολεία με 1.264 μαθητές, 

στον καζά Σερβίων και Κοζάνης 
30 σχολεία με 2.343 μαθητές, 

στον καζά Σισανίων και Σιάτιστας 
38 σχολεία με 3.025, 

στον καζά Γρεβενών
27 σχολεία με 1452 μαθητές, 

στον καζά Πελαγονίας (στο Μοναστήρι και στα χωριά και κωμοπόλεις Βελουσίνα, Γραδέσνιτσα, Δίχοβο, Δομπρομίρ, Δράγος, Δομπρούσοβο, Κάτω Ίγρι, Λάζετς, Λάχτσι, Μεγάροβο, Μπαρέσανη, Μπίτουσα (Παρόρι), Μπούκοβο, Μπροντ, Μπρούσνικ, Νεγότσανη (Νίκη), Νιζόπολη, Ορέχοβο, Ράκοβο (Κρατερό), Ρακοτίν, Σφεταπέτκα (Αγ. Παρασκευή), Κάτω Τσαϊρλί, Τύρνοβο) 
38 σχολεία με 3.005 μαθητές, 

στον καζά Περλεπέ (Περλεπές, Γραδέσνιτσα, Σταράβινα, Ζώβικ) 
3 σχολεία με 165 μαθητές, 

στον καζά Πρεσπών και Αχριδών (στις πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά Αχρίδα, Βέρμπιανη (Ιτιά), Βοστάρανη (Μελίτη), Γέρμα, Γιαγκοβέτσι, Γκόπεσι, Κρούσοβο, Κρούσορατ (Αχλάδα), Λάγκα, Λουμπάνιστα, Μηλόβιστα, Άνω και Κάτω Μπεάλα, Νίβιτσα, Ορέχοβο, Όροβνικ (Καρυές), Όστροβο, Πισοδέρι, Πούστετι, Ράμπη (Λαιμός), Ρέσνα, Ρούδαρι (Καλλιθέα), Στρούγκα, Τούμνετι, Τραπεζίτσα, Τσερέσοβο) 
36 σχολεία με 2.270 μαθητές, 

στονκαζά Μογλενών (στην Φλώρινα και στα χωριά Αρμένσκο ( Άλωνας), Αρμενοχώρι, Γκορνίτσοβο (Κέλλη), Γραμματίκοβο (Γραμματικό), Εξυσού (Ξυνό Νερό), Εμπόριο, Καμπάσνιτσα (Πρώτη), Κατράνιτσα (Πύργοι), Κλέστινα(Άνω Κλειναί), Κορνίσορ, Κίμανη, Κόνσκο, Κουνούχι, Μπλάτσι, Νεβόλιανη, Πάτελη (Άγ. Παντελεήμων), Πεσόσνιτσα (Αμμοχώρι), Πέτερσκο (Πέτραι), Σουροβίτσοβο, Τρέμενο, Τσερτσέσοβο, Φράγκοτς, Χασάνκιοϊ) 
28 σχολεία με 1465 μαθητές 

και στον καζά Κοριτσάς (Βεμπέλι, Βερνίκι, Βοστοστίτσα, Γιάντση, Γράψη, Δίσνιτσα, Δρένοβο, Ζιτίστι, Καμενίτσα, Κοριτσά, Μοναστηράτσι, Μπόρια, Μπραδοβίτσα, Πολένα, Πρόγρι, Χότσιστα) 
22 σχολεία με 2.560 μαθητές


Η αξιόλογη ανάπτυξη της ελληνικής παιδείας, η οποία συνεχίστηκε και στα τέλη της δεκαετίας του 1890-1900 σε ολόκληρη τη Μακεδονία, παρά τις τεράστιες οικονομικές δυσχέρειες που αντιμετωπίζει ο ελληνισμός,συμπίπτει χρονικά με τη θεαματική αριθμητική αύξηση των βουλγαρικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων κυρίως στο βόρειο γεωγραφικό χώρο.

 Οι επίμονες προσπάθειες που καταβάλλουν οι εξαρχικοί την εποχή αυτή για την επαναλειτουργία ορισμένων βουλγαρικών σχολείων, τα οποία είχαν κλειστεί από τις τουρκικές αρχές, επειδή δεν διέθεταν άδεια λειτουργίας, συναντούσαν την αντίδραση των κατά τόπους διοικητικών οργάνων.

Η στάση αυτή των τουρκικών αρχών οφείλεταικυρίως στην τεταμένη κατάσταση, που επικρατούσε στα 1895 στο βόρειο μακεδονικό χώρο, ύστερα από τις αλλεπάλληλες διεισδύσεις των βουλγαρικών ανταρτικών σωμάτων, τα οποία με την παρουσία τους είχαν εξαγριώσει τις ντόπιες τουρκικές διοικήσεις και είχαν καταθορυβήσει τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς.

Ηδη από τις αρχές του 1895 είχαν παρατηρηθεί μεγάλες στρατιωτικές κινήσεις κοντά στα τουρκοβουλγαρικά σύνορα.
Η προσοχή των τουρκικών στρατευμάτων είχε στραφεί προς τοΜελένικο, την Αχρίδα, το Μορίχοβο και τη Στρώμνιτσα. 

ΤονΑπρίλιο του 1895 πραγματοποιήθηκαν πολλές συλλήψεις Βουλγάρωνπου συμμετείχαν σε ανταρτικά σώματα, τα οποία δρούσαν στις περιοχές
 Περλεπέ, Βελεσών, Αχρίδας και Νευροκοπίου.

Η διείσδυση βουλγαρικών ανταρτικών σωμάτων στη Μακεδονία από τη Ρίλα και τη Ντούπνιτσα, φαινόμενο, που καθιερώθηκε ως «εποχιακό» από τις τουρκικές αρχές της Μακεδονίας κατά τη χρονική περίοδο 1878—1890, πήρε στα μέσα της δεκαετίας του περασμένου αιώνα διαστάσεις μόνιμης αναταραχής με αποκορύφωμα το βουλγαρικό κίνημα το καλοκαίρι του 1895.

Καθώς λοιπόν φημολογούνταν ότι επρόκειτο να επιβληθεί σύντομα η εφαρμογή του 23ου άρθρου της συνθήκης του Βερολίνου, 
πολυάριθμα βουλγαρικά σώματαξεχύθηκαν στις αρχές Ιουλίου του 1895από το Κιουστεντίλ και από την οροσειρά του Μαλεσίου στην κοιλάδα της Στρώμνιτσας,
 αλλά η αποστολή ισχυρών τουρκικών δυνάμεων τα ανάγκασε να διαλυθούν και να υποχωρήσουν. 

Στο Πετρίτσι και σε άλλες κωμοπόλεις της Βορειοανατολικής Μακεδονίας Βούλγαροιαπεσταλμένοι περιέτρεχαν τους δρόμους υποκινώντας το ντόπιο χριστιανικό πληθυσμό σε γενική εξέγερση.

 Στο Μελένικο, που αποτελούσε πια για τον ελληνισμό της γεωγραφικής εκείνης περιφέρειας «όασιν εν τη ερήμω», 
οι Βούλγαροι είχαν νοικιάσει ένα οίκημα και το είχαν μεταβάλει σ’ εκκλησία, — η ενέργειά τους αυτή είχε πραγματοποιηθεί με τη συμπαράσταση του ντόπιου μουτεσαρίφη αποβλέποντας στο διορισμό Βουλγάρου επισκόπου, αλλά η προσπάθεια τους συνάντησε τη σφοδρή αντίδραση του ντόπιου ελληνικού πληθυσμού.

 Στις αρχές Ιουλίου ο ακμαίος ελληνισμός του Μελένικουαντίκρισε 60 Βουλγάρους αντάρτες, οι οποίοι εισέδυσαν στην κωμόπολη,
έκαψαν το τηλεγραφείο και 25 σπίτια, κυρίως τουρκικά, και κραυγάζοντας «Janghin Var» (= φωτιά! φωτιά!),πυροβολούσαν τους Τούρκους ναι τους Ελληνες κατοίκους.

Οι Ελληνες έχασαν μάλιστα 7-8 συμπατριώτες τους. 
Συχνή ήταν επίσης και η παρουσία των βουλγαρικών ανταρτικών σωμάτων στο Νευροκόπι, όπου προμηθεύονταν με βίαια μέσα τρόφιμα από τους ντόπιους Ελληνες κατοίκους και έπειτα απομακρύνονταν.

 Ο ελληνισμός του Νευροκοπίου αντίκριζε καθημερινά με μεγάλη απογοήτευση τη βαθμιαία συρρίκνωσή του. 

Αισθανόταν επίσης ιδιαίτερη θλίψη από την περικοπή των εκπαιδευτικών χορηγημάτων του ελληνικού κράτους, γεγονός, που είχε δυσμενή αντίκτυπο στην εύρυθμη λειτουργία των ελληνικών σχολείων.
Οι Ελληνες δάσκαλοι του Νευροκοπίου όχι μόνο υπέφεραν σημαντικά από την ανεπάρκεια των πενιχρών μισθών τους, αλλά έβλεπαν και αυτούς ακόμη να περικόπτονται αρκετά.

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του ακαταπόνητου Ελληνα δασκάλου Α. Τοζίδη, ο οποίος είχε προσφέρει για 15 ολόκληρα χρόνια ανεκτίμητες υπηρεσίες στην ελληνική κοινότητα 
του Νευροκοπίου.

Στα μέσα Ιουλίου του 1895 Βούλγαροι αντάρτες περιφέρονταν στα περίχωρα της Στρώμνιτσας και καλούσαν τους κατοίκους να πάρουν τα όπλα και να εξεγερθούν κατά των Τούρκων.

 Στα τέλη του ίδιου μήνα σημειώθηκε σφοδρή σύγκρουση ανάμεσα σε βουλγαρικά σώματα και στον τουρκικό στρατό κοντά στο Λιμπάχοβο στην περιοχή Νευροκοπίου, αλλά έληξε με μεγάλες απώλειες για τους Βουλγάρους.

Από τις ανακρίσεις των αιχμαλώτων προέκυψε ότι η εισβολή των βουλγαρικών σωμάτων στη Μακεδονία απόβλεπε σε μαζική επίθεση και κατάληψητου Μελένικου, του Πετριτσίου και των γύρω χωριών.

 Στα τέλη Ιουλίου του 1895 εμφανίστηκαν επίσης 150 περίπου Βούλγαροι αντάρτες στο σαντζάκι Σερρών, στο τουρκικό χωριό Μοράσκα της περιφέρειας Πετριτσίου, αλλά απωθήθηκαν και ανασυντάχθηκαν με βαρειές απώλειες στη Μπρέσνιτσα.

 Πολλά άλλα σώματα που δρούσαν στις περιοχές της Στρώμνιτσας,του Μαλεσίου, του Ράδοβιτς και της Τζουμαγιάς, σχέδιαζαν ν’ ανατινάξουν τις κοντινές σιδηροδρομικές γέφυρες αλλά απέτυχαν στο σκοπό τους και διαλύθηκαν.

 Βέβαιο είναι ότι το βουλγαρικό κίνημα του 1895 καταπνίγηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα, αφού δεν διέθετε τη συμπαράσταση του ντόπιου εξαρχικού πληθυσμού, ο οποίος προτίμησε να παραμείνει αμέτοχος.
 Σημαντικές υπήρξαν οι απώλειες των Βουλγάρων σε ανθρώπινο υλικό.

Η αμείωτη δράση των βουλγαρικών σωμάτων, που παρατηρήθηκε στα τέλη του 1894 και εντάθηκε ιδιαίτερα στα μέσα του 1895 σε ολόκληρο το μακεδονικό χώρο, έδωσε παράλληλα μεγάλη ώθηση στη δραστηριοποίηση των βουλγαρικών ενεργειώνκυρίως στις περιοχές της
Μπογδάντσας, της 
Γευγελής, της 
Στρώμνιτσας, του 
Μοναστηριού, αλλά και σε
 άλλες περιφέρειες της νοτιότερης ζώνης, 
οι οποίες περιλαμβάνονται στα σημερινά όρια της ελληνικής Μακεδονίας, 
όπως π.χ. στις επαρχίες Βοδενών και Γιανιτσών. 

Με ιδιαίτερη αγριότητα, ίσως περισσότερο από κάθε άλλη φορά, συνεχίζονται κατά τη χρονική περίοδο 1894-1897 οι ελληνοβουλγαρικές συγκρούσεις για την κατοχή των ελληνικών σχολείων και εκκλησιών.

Χαρακτηριστικές είναι οι εκκλησιαστικές διαμάχες, που εξελίσσονται στα ελληνικά χωριά του Γραδεμπορίου και τηςΛιγκοβάνης (Ξυλόπολη) στα1896,   οι οποίες αντικατοπτρίζουν ανάγλυφα τις τραγικές συνθήκες που επικρατούσαν την εποχή εκείνη στη Μακεδονία. 

Στη Λιγκοβάνη οι εξαρχικοί υποστήριζαν με ανεδαφικά επιχειρήματα ότι αποτελούσαν την πλειοψηφία του ντόπιου πληθυσμού,
ότι είχαν συνεισφέρει υλικά στην ίδρυση της ελληνικής εκκλησίαςκαι επιδίωκαν την κατάληψή της και την τέλεση της λειτουργίας στα βουλγαρικά.

 Κάτω από τη δυναμική αντίδραση των Ελλήνων η εκκλησία παρέμεινε κλειστή για αρκετούς μήνες, ως τη γιορτή του Αγ. Δημητρίου (1896), οπότε οι εξαρχικοί δημιούργησαν πάλι επεισόδια και δόθηκε ξανά η εντολή να κλείσει.

Στη Μπογδάντσα, όπου ήδη από το 1860 διεξάγονταν σκληροί αγώνες ανάμεσα στο ντόπιο ελληνικόκαιβουλγαρικό στοιχείο, η κατάσταση διαγραφόταν ιδιαίτερα ανησυχητική, στα μέσα της δεκαετίας του 1890-1900, υστέρα απο την ενεργή δραστηριότητα των Βουλγάρων, Σέρβων και Ουνιτών δασκάλων, οι οποίοι παρενέβαλαν αλλεπάλληλα εμπόδια στην ευρυθμη λειτουργία των ελληνικών σχολείων της κωμόπολης.

 Η άφιξη όμως του Ελληνα δασκάλου Κ. Μιχαηλίδητο Σεπτέμβριο του 1894 στη Μπογδαντσα, και οι σύντονες προσπάθειες που κατέβαλε για τη βελτίωση της κατάστασης, έπεισαν την Ελληνίδα συνάδελφό του Ζωή Γρηγορίου Κιατου,η οποία εργαζόταν τότε ως διευθύντρια του εκεί ουνιτικού σχολείου, να παραιτηθεί απο τη θέση της και να δεχθεί με δάκρυα χαράς το διορισμό της ως βοηθος του ελληνικού παρθεναγωγείου.

Η αποχώρηση της Κιάτου απο το ουνιτικό σχολείοπροξένησε μεγάλη αγανάκτηση στο ντόπιο βουλγαρικό και ουνιτικό πληθυσμό και συνέβαλε αποφασιστικά στη συρροή των Ουνιτώνμαθητών προς τα ελληνικά σχολεία.

 Το καθολικό σχολείοσχεδόν ερημώθηκεκαι οι βουλγαρικές οικογένειες δεν ξεπερνούσαν τις 58. Στο ελληνικό σχολείο φοιτούσαν 110 μαθητές και 118 μαθήτριες.

Στην περιφέρεια Γευγελής, όπου σημαντικό ποσοστό των κατοίκων υπηρξαν Βούλγαροι, τα χωριά Σμόκφιτσα, Κουβάντσα, Σλιόπινο και Δρεβινο, τα οποία υπήρξαν άλλοτε ουνιτικά, μεταπήδησαν στα μέσα της δεκαετίας του 1890-1900 στην Εξαρχία.

Ορισμένες προόδους είχαν πραγματοποιήσει στη γεωγραφική εκείνη περιοχή και οι σερβικές ενέργειες
Όπως στο υπόλοιπο τμήμα της Βόρειας Μακεδονίας, έτσι και στην περιφέρεια Γευγελης, οι Βούλγαροι επιδίωκαν την εποχή αυτή να γίνονται κάτοχοι των μουχταρικων σφραγίδων, να σφραγίζονται τα διάφορα έγγραφα με το ανάλογο πολιτικό περιεχόμενο και να διορίζονται στα ντόπια διοικητικά συμβουλια Βούλγαροι αζάδες (σύμβουλοι).

Με τον τρόπο αυτό είχαν τη δυνατότητα να προωθούν τα συμφέροντά τους, να προστατεύουν τους Βουλγάρους κατοίκους και να προσελκύουν ολοένα και περισσότερους.

Μέσα στη Στρώμνιτσα οι Βούλγαροι απέκτησαν στις αρχές του 1895 δικό τους παρεκκλήσι.

 Την ίδια εποχή στο χωριό Μποσίλοβο οι Έλληνες εκλεισαν τη μια εκκλησία, για να μη κατέχεται από τους Βουλγαρουνίτες, οι οποίοι κατοικούσαν κυρίως στα χωριά Μονοσπίτοβο, Μούρτινο, Βελούστι και Ντραγκομίροβο.

Κατά την ίδια περίπου χρονική περίοδο (τέλη 1894 -αρχές 1895) μεγάλη ένταση σημειώνουν οι βουλγαρικές ενέργειες και στην επαρχία Βοδενών, οπου το 1/4 των κατοίκων ήταν εξαρχικοί.

Μετά το διορισμό Βουλγάρων επισκόπων στα 1890 και στα 1894 ο ντόπιος βουλγαρικός πληθυσμός της επαρχίας Βοδενών είχε κινητοποιηθεί σύσσωμος επιζητώντας την παρουσία ενός Βουλγάρου εκκλησιαστικού εκπροσώπου στην περιοχή εκείνη.

 Η βουλγαρική κίνηση, εκμεταλλευόμενη και εδώ τις δυσμενείς συνέπειες από την περικοπή των εκπαιδευτικών χορηγημάτων του ελληνικού κράτους, — ο σχολικός προϋπολογισμός της επαρχίας Βοδενών, περίπου 4.264 τουρκικές λίρες, που είχε προτείνει ο Έλληνας πρόξενος της Θεσσαλονίκης Γ. Δοκόςγια τη χρονιά 1894-1895, είχε περικοπεί κατά το ημισυ— είχε δημιουργήσει πρόσφορο έδαφος για την κατάληψη των ελληνικών εκκλησιών και την ίδρυση βουλγαρικών σχολείων με τη συμπαράσταση του ντόπιου καϊμακάκη και την πρωτοβουλία των Βουλγάρων ιερέων Στέφ. Μαυρομάτη και Ιωσήφ και των εξαρχικών κατοίκων της Έδεσσας Στογιάννου Μόϊσεφ, Τζανέση, X. Σαρακέντσε, Λιμπάρη και Νόστε.

Το χωριό Βαλκογιάννοβο είχε προσχωρήσει στην Εξαρχία, ενώ 10 περίπου οικογένειες του χωριού Μεσημέρι που είχαν εκβουλγαριστεί με τις ενέργειες του περιβόητου Χρήστου Γιάντσε, είχαν καταλάβει το ελληνικό μοναστήρι της Αγ. Τριάδαςκαι είχαν ιδρύσει βουλγαρικό σχολείο.

Στα τέλη του 19ου αιώνα η βουλγαρική δραστηριότητα εντάθηκε στο χωριό Μεσημέρι με τη δημιουργία ντόπιων σωμάτων και την απαρχή δολοφονικών ενεργειών σε βάρος των Ελλήνων.

Υποτυπώδη βουλγαρικά σχολεία λειτουργούσαν επίσης στο Βλάδοβο (Άγρας) με 20 βουλγαρικές οικογένειες και στο Τέχοβο (Καρυδιά) με 5-6 βουλγαρικές οικογένειες.

Απερίγραπτες είναι αληθινά οι οικονομικές δυσχέρειες που αντιμετωπίζει την εποχή αυτή ο μητροπολίτης Βοδενών Ιερόθεοςύστερα από την περικοπή της αρχιερατικής επιχορήγησής του και του σχολικού προϋπολογισμού της επαρχίας του.

 Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο ίδιος είχε αναγκαστεί να δανειστεί στις αρχές του 1895 10 τουρκικές λίρες από το βαλή της Θεσσαλονίκης!
Ανάλογα προβλήματα αντιμετώπιζαν και τα ελληνικά σχολεία των γύρω χωριών, όπως του Σαμαριού, του Βερτεκόπι (Σκύδρας),του Προφήτη Ηλία, της Πράνιανης (Άσπρου), του Άρσεν (Αρσένιου), του Κάμενικ (Πετριάδας), του Οριζαρίου, του Τσερμαρίνοβου (Μαρίνας) και της Βοστίτσας, τα οποία είχαν άμεση ανάγκη από τις επιχορηγήσεις του ελληνικού κράτους, καθώς και των χωριών Μπαρίνοβου, Καδίνοβου (Γαλατάδων), Γιούπσεβου (Γυψοχωρίου), Ασιάρμπεη (Δροσερού), Βλάσης, Βέτκης, Παζάρ, Λιτοβόης και Μαυροβίτσας της επαρχίας Γιανιτσών και Μποέμιτσας (Αξιούπολης), Γοργόπης και Ισβόρου της περιφέρειας Γευγελής».

Στα τέλη Μαρτίου του 1895ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκηςζήτησε από το ντόπιο βαλήνα μεσολαβήσει για την παράδοση της ελληνικής εκκλησίας και της μουχταρικής σφραγίδας του χωριού Οριζάρι στους Έλληνες, να μεταθέσει τους καϊμάκηδες Βοδενών και Γιανιτσών, που κρατούσαν ανοικτά ανθελληνική στάση, να μην εκλέγονται στο εξής Βούλγαροι μουχτάρηδες, οι οποίοι καταδίωκαν το ντόπιο ελληνικό πληθυσμό και να ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα για τη σύλληψη όλων εκείνων,
που εξανάγκαζαν τους κατοίκους να υπογράφουν αναφορές για το διορισμό Βουλγάρων επισκόπων.

Ας σημειωθεί ότι στο χωριό Οριζάρι, όπου τα 2/3 των κατοίκων ήταν εξαρχικοί, η ντόπια διοίκηση είχε διατάξει να κλειστεί η ελληνική εκκλησία αγνοώντας τις διαμαρτυρίες των Ελλήνων κατοίκων. Μπροστά στα πιεστικά αιτήματα του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης ο βαλής παρέμενε αναποφάσιστος και αδυνατούσε να προχωρήσει στη λήψη δραστικών μέτρων.

Αντίθετα καυτηρίαζε τη στάση των εκκλησιαστικών εκπροσώπων του πατριαρχείου, στους οποίους επέρριπτε την ευθύνη για την ελεεινή κατάσταση που επικρατούσε.
Χαρακτηριστικά ανάφερε το παράδειγμα του μητροπολίτη Βελεσών, ο οποίος είχε επιτρέψει στην εκκλησία του Πασάκιοϊ την τέλεση της εκκλησιαστικής λειτουργίας από ένα Σέρβο και ένα Βούλγαρο ιερέα,αδιαφορώντας για τις διαμαρτυρίες της ελληνοβλαχικής κοινότητας.

Κατηγορούσε επίσης τον άλλοτε μητροπολίτη Κοριτσάς Φιλόθεο, ο οποίος είχε διαιρέσει με τη στάση του την εκεί ελληνική κοινότητα.

Στην περιφέρεια Γιανιτσών ο εκεί εκκλησιαστικός εκπρόσωπος της Εξαρχίας,ιερέας Νικόλαος από το Νευροκόπι, κατέβαλε έντονες προσπάθειες για να προσελκύσει τους Ουνίτες στην Εξαρχία, ύστερα μάλιστα από την προσχώρηση του Mladenof. 

Σε όσους κατοίκους της περιοχής παράμεναν ακόμη αφοσιωμένοι στην Ουνία, οι τουρκικές αρχές παραχώρησαν μια εκκλησία στα Γιανιτσά.

Πολυάριθμοι έκτακτοι απεσταλμένοι των βουλγαρικών κομιτάτωνπεριφέρονταν στην επαρχία και συγκέντρωναν υπογραφές από τους Βουλγάρους κατοίκους.
 
 Οι κάτοικοι των χωριών της Τρούπιστας, της Τούμπας, του Κάτω Κουφάλοβου και του Τσέκρι είχαν προσέλθει στην Εξαρχία.
Επίσης στα χωριά Μπαμπάκιοϊ και Αλάρι ορισμένοι κάτοικοι είχαν εκδηλώσει την επιθυμία τους να προσέλθουν στην Εξαρχία.

Ηπερικοπή των εκπαιδευτικών χορηγημάτων του ελληνικού κράτους είχε προκαλέσει κατά την τελευταία δεκαετία του περασμένου αιώνα οξύτατα προβλήματα και στις συνθήκες διαβίωσης των Ελλήνων εκπαιδευτικών της Βορειοδυτικής Μακεδονίας.

 Μάταια παρακαλούσε ο Έλληνας πρόξενος του Μοναστηριού Ν. Μπέτσος τους αρμόδιους υπαλλήλους του υπουργείου Εξωτερικών να στείλουν χρηματικές ενισχύσεις για τους δασκάλους της περιφέρειας Μοναστηριού και τους εκκλησιαστικούς εκπροσώπους του πατριαρχείου.

 Στις κρίσιμες εθνικές περιστάσεις, κάτω από τις οποίες αγωνιζόταν ο ελληνισμός της Πελαγονίας, η ατυχής παρουσία του μητροπολίτη Αλεξάνδρου Ρηγοπούλου (1891-1895) είχε διαιρέσει την ελληνική κοινότητα και είχε προκαλέσει μεγάλη αναστάτωση.
Οι εκπρόσωποι των εσναφιών του Μοναστηριού έστειλαν στα μέσα του 1895 έγγραφη διαμαρτυρία προς τον πατριάρχη, την οποία όμως αρνήθηκαν να υπογράψουν τα σωματεία και η εφορεία των ελληνικών σχολείων.
Η κατάσταση επιδεινώθηκε αισθητά στις αρχές του 1896 με την οριστική ρήξη του μητροπολίτη και του Έλληνα προξένου, του οποίου τις ενέργειες καταδίκαζαν ορισμένοι Έλληνες πρόκριτοι του Μοναστηριού και ζητούσαν από τον Έλληνα υπουργό Εξωτερικών την ανάκλησή του.

Οι πρόκριτοι αυτοί υποστήριζαν ότι η στάση του Ν. Μπέτσου είχε ερεθίσει τις τουρκικές αρχές και είχε δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα.
 Η ενεργή ανάμειξή του στα εκπαιδευτικά ζητήματα και οι άστοχες παρεμβάσεις του για την αντικατάσταση ορισμένων ικανών Ελλήνων δασκάλων τον είχαν φέρει σε σύγκρουση με το μητροπολίτη Πελαγονίας Αλέξανδρο.

 Σε νέα τους επιστολή από τις 7 Μαΐου του 1896 οι Έλληνες έφοροι του Μοναστηριού Νικ. Νικαρούσης, Γεώργ. Γώγος και Κων. Ματσάλης, απευθυνόμενοι προς το μητροπολίτη Αλέξανδρο, εξέθεταν τις υπάρχουσες διαφωνίες ανάμεσα στις εφορείες των ελληνικών κοινοτήτων της Πελαγονίας και στους εκκλησιαστικούς εκπροσώπους του πατριαρχείου ως προς το ζήτημα της δικαιοδοσίας των εφορειών, κυρίως στο θέμα της εκλογής, του διορισμού και της παύσης των καθηγητών του γυμνασίου Μοναστηριού, που διαδραμάτιζε την εποχή εκείνη σημαντικό ρόλο σε ολόκληρη τη Βορειοδυτική Μακεδονία και αποτελούσε πόλο έλξης του μαθητικού κόσμου.

Πραγματικά, κατά το σχολικό έτος 1896-1897 είχαν εγγράφει στο γυμνάσιο Μοναστηριού 102 μαθητές, από τους οποίους 65 προέρχονταν από το Μοναστήρι, 9 από το Μεγάροβο, 4 από τη Νιζόπολη, 5 από το Βελβενδό, 2 από τη Νάουσα και ανά 1 από το Τύρνοβο, τη Ρέσνα, το Γιαγκοβέτσι, τη Μηλόβιστα, το Γκόπεσι, το Μπουντιμίρτσι, το Ελβασάν, το Δυρράχιο, το Παλαιογρατσίνο, την Κοζάνη, τα Γιανιτσά, τη Δάϊστα, το Δοξάτο, το Ζαγόρι, τη Θεσσαλονίκη, τη Χειμάρα.
Ανάμεσα στο καθηγητικό προσωπικό του γυμνασίου Μοναστηριού συγκαταλέγονταν ο Παντελής Νάκας, ο οποίος δίδασκε Φυσική, μαθηματικά και κοσμογραφία, ο Δ. Νάκαςχημεία, ο Πέτρος Καραϊσκάκης γαλλικά, οΔημ. Παλατίδηςγυμναστική και τουρκική γλώσσα, οι Ευάγγ. Τσούπτσης και Σωτ.Κοντούληςθρησκευτικά και λατινικά, ο Αλέξ. Παπαναούμιχνογραφία, ο γιατρός Κ. Ματσάληςζωολογία και οΧαράλ. Τριανταφύλλουγυμναστική.

Οι προσπάθειες της Πύλης για την ανακίνηση του προνομιακού ζητήματος, που άρχισαν να σημειώνονται και πάλι στα μέσα της τελευταίας δεκαετίας του περασμένου αιώνα, έθεσαν αρχικά σα στόχο την υποχρεωτική εισαγωγή της τουρκικής γλώσσας στα ελληνικά σχολεία της Ευρωπαϊκής Τουρκίας.

Ήδη το Σεπτέμβριο του 1894 οι ντόπιες αρχές του βιλαετιού Μοναστηριού κοινοποίησαν στους εκκλησιαστικούς εκπροσώπους του πατριαρχείου τη σχετική απόφαση της Πύλης.

 Ιδιαίτερα εχθρική στάση τήρησε ο καϊμακάκης της Αχρίδας απέναντι στον μητροπολίτη Πρεσπών και Αχριδών, στον οποίο ανάγγειλε ότι θα έκλεινε όλα τα ελληνικά σχολεία της περιφέρειάς του.

Σε δεύτερο στάδιο οι τουρκικές ενέργειες απόβλεψαν, στα πλαίσια της κατάλυσης των εκπαιδευτικών προνομίων, να παρεμβάλλουν ποικίλα εμπόδια στην εύρυθμη λειτουργία των ελληνικών σχολείων.
Στις 28 Μαΐου του 1896 επίσημο έγγραφο του βαλή του Μοναστηριού, απευθυνόμενο προς το νέο μητροπολίτη Πελαγονίας Κοσμά Ευμορφόπουλο (1895-1900), συντάραξε τον εκκλησιαστικό εκπρόσωπο του πατριαρχείου και προκάλεσε γενικό αναβρασμό στην ελληνική κοινότητα.

Σύμφωνα με το περιεχόμενο του εγγράφου, διατάχθηκε να παραβρίσκεται εκπρόσωπος της ντόπιας τουρκικής εκπαιδευτικής επιτροπής ή της πολιτικής αρχής στις εξετάσεις των ελληνικών δημοτικών σχολείων και των γυμνασίων, ο οποίος θα ήταν υπεύθυνος για την υπογραφή των τετραδίων των εξετάσεων, για την επίδοση επικυρωμένου αντιγράφου αυτών στα μέλη της εκπαιδευτικής επιτροπής και για την επικύρωση των μαθητικών διπλωμάτων.

Ανάμεσα στα δραματικότερα γεγονότα που έζησε ο ελληνισμός της Πελαγονίας στα 1896, αναφέρονται η σκληρή ελληνοβουλγαρική διαμάχη για την κατοχή του ελληνικού μοναστηριού της Μπαρεσάνης και η τραγική αληθινά περιοδεία του μητροπολίτη Κοσμά στην περιοχή του Περλεπέ μέσα σ'ένα εχθρικά διακείμενο απέναντι του βουλγαρικό πληθυσμό.

Στο χωριό Μπαρεσάνη, κοντά στο Μοναστήρι, στα νότια του Μπουκόβου, όπου λειτουργούσε ελληνικό σχολείο και το ομώνυμο μοναστήρι, οι εξαρχικοί είχαν πετύχει να επικρατήσουν και απειλούσαν να καταλάβουν και τη μονή.

Η ντόπια τουρκική διοίκηση είχε ζητήσει μάλιστα από το μητροπολίτη Πελαγονίας να παραδώσει τα κλειδιά του μοναστηριού στους εξαρχικούς, 
αλλά ο εκκλησιαστικός εκπρόσωπος του πατριαρχείου αντιδρούσε, επικαλούμενος ότι η μονή της Μπαρεσάνης υπαγόταν, σύμφωνα με σχετικό φιρμάνι, στο πατριαρχείο. 

Την ημέρα της Αγ. Αναλήψεως, στη μνήμη της οποίας γιόρταζε το μοναστήρι της Μπαρεσάνης και ενώ η κατάσταση διαγραφόταν ανησυχητική, ύστερα από τις αυξημένες πιέσεις των εξαρχικών,
η ντόπια τουρκική διοίκηση αποφάσισε να τελεστεί η εκκλησιαστική λειτουργία εναλλάξ από τους Έλληνες και τους Βουλγάρους.

 Ο ελληνικός πληθυσμόςμε επικεφαλής το μητροπολίτη Πελαγονίας εισέβαλε στο μοναστήρι, τέλεσε την εκκλησιαστική λειτουργία καιδεν επέτρεψε την είσοδο στους εξαρχικούς. 

Η συμπλοκή γενικεύθηκε και οι Βούλγαροι αποχώρησαν άπρακτοι.
Σε ιδιαίτερα δυσχερή θέση περιήλθε τον Οκτώβριο του 1896 ο μητροπολίτης Πελαγονίας Κοσμάς, όταν, ανταποκρινόμενος στην επιθυμία ορισμένων κατοίκων διαφόρων μεμονωμένων ελληνικών κοινοτήτων του καζά Περλεπέ και επιθυμώντας να επισκεφθεί το ελληνικό μοναστήρι στο μεικτό χωριό Σλέπτσε, εκδήλωσε την πρόθεσή του να επιχειρήσει μια μεγάλη περιοδεία στη γεωγραφική εκείνη περιφέρεια, όπου ζούσε συμπαγής βουλγαρικός πληθυσμός, γύρω στους 37.000 κατοίκους, ανάμεσα στους οποίους και 1.000 περίπου Έλληνες.

 Στις 4 Οκτωβρίου ο Κοσμάς παρακάλεσε το βαλή Μοναστηριού να του χορηγήσει στρατιωτική συνοδεία, για να μεταβεί στον Περλεπέ, όπως και έγινε.
Το βράδυ της ίδιας μέρας αντιπρόσωποι της βουλγαρικής κοινότητας του Περλεπέ, επικαλούμενοι κυρίως τα εχθρικά αισθήματα του εξαγριωμένου βουλγαρικού πληθυσμού της πόλης, έστειλαν έγγραφη διαμαρτυρία στο ντόπιο καϊμακάμη και απαίτησαν να μην επιτραπεί στον εκπρόσωπο του πατριαρχείου να διασχίσει τα βουλγαρικά χωριά της γύρω περιοχής.

Καθώς όμως ο καϊμακάμης έσπευδε να ζητήσει οδηγίες από το βαλή του Μοναστηριού, ο μητροπολίτης Πελαγονίας έφτασε ήδη κρυφά στον Περλεπέ και απέφυγε να συναντήσει το ντόπιο Τούρκο διοικητή.

Έστειλε επίσης σχετικό έγγραφο στο βαλή καθιστώντας υπεύθυνο τον καϊμακάμη του Περλεπέ για ο,τιδήποτε θα του συνέβαινε κατά τη διάρκεια της περιοδείας του. Ενώ η απάντηση του βαλή αργοπορούσε, ο Κοσμάς, συνοδευόμενος από διαφόρους ιερείς των χωριών που επρόκειτο να επισκεφθεί, αποφάσισε να αρχίσει την περιοδεία, αλλά πλήθος αγριεμένων Βουλγάρων του επιτέθηκε έξω από την πόλη και ο κακοποιημένος μητροπολίτης μόλις κατόρθωσε να διαφύγει στο τηλεγραφείο με τη βοήθεια ισχυρών τουρκικών δυνάμεων.

Όταν πληροφορήθηκε το συμβάν η πολυπληθής ελληνική κοινότητα Μοναστηριού, επέδωσε έντονη διαμαρτυρία προς το βαλή και ζήτησε ικανοποίηση για την προσβολή που είχε υποστεί ο Έλληνας μητροπολίτης.
Ιδιαίτερα ευαίσθητη απέναντι στις δυναμικές βουλγαρικές ενέργειες ήταν η ελληνική κοινότητα Μοναστηριού, η οποία φαινόταν την εποχή εκείνη αποφασισμένη να μη κάμει οποιαδήποτε υποχώρηση παρά τις αντίξοες περιστάσεις που επικρατούσαν στο βόρειο μακεδονικό χώρο.

 Αυτό φάνηκε καθαρά μετά την άτυχη έκβαση του ελληνοτουρκικού πολέμου του
1897,    όταν η δραστηριότητα της βουλγαρικής κίνησης πήρε πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις, επωφελούμενη και από την ανθελληνική στάση της Πύλης. Συνάρτηση της νέας πολιτικής κατάστασης, που επικρατεί τώρα στη Βόρεια Μακεδονία, αποτέλεσε αρχικά ο διορισμός των Βουλγάρων εμπορικών πρακτόρων σε επίκαιρα γεωγραφικά σημεία ολόκληρου του μακεδονικού χώρου, οι οποίοι κινούσαν τα νήματα της βουλγαρικής κίνησης, συνέβαλαν άμεσα στην προώθηση των βουλγαρικών συμφερόντων και αντιστάθμιζαν στην πραγματικότητα την απουσία των Βουλγάρων διπλωματικών εκπροσώπων.

Σε δεύτερη φάση η Πύλη έκανε πραγματικότητα τοόνειρο του βουλγαρικού πληθυσμού και της Εξαρχίας με το διορισμό Βουλγάρων επισκόπων στο Μοναστήρι, στη Στρώμνιτσα και στη Δίβρα, δηλαδή σε δύο καθαρά ελληνικά αστικά κέντρα.

Η βουλγαρική πολιτική στόχευε ουσιαστικά στην ίδρυση πέντε βουλγαρικών επισκοπικών εδρών στο Μελένικο, στο Κιλκίς, στο Μοναστήρι, στη Στρώμνιτσα και στις Σέρρες ή στη Τζουμαγιά.

Η αναταραχή και ο αναβρασμός, που προκλήθηκαν τότε ανάμεσα στις μεγάλες μάζες των ελληνικών πληθυσμών του Μοναστηριού και της Στρώμνιτσας, ύστερα από τη διαμόρφωση του νέου πολιτικού κλίματος στο βόρειο μακεδονικό χώρο, υπήρξαν πολύ μεγάλοι.

Σοβαρές ανησυχίες είχε εκδηλώσει επίσης και η σέρβική πλευρά, η οποία ζήτησε από την Πύλη την ανάκληση των τριών Βουλγάρων επισκόπων.
Στην Κωνσταντινούπολη ο σύμβουλος της εκεί ρουμανικής πρεσβείας επισκέφθηκε στις αρχές Ιανουαρίου του 1898 τον σουλτάνο και έκανε έντονες παραστάσεις, διαμαρτυρόμενος για το διορισμό των Βουλγάρων εκκλησιαστικών εκπροσώπων ζητώντας σαν αντιστάθμισμα την αναγνώριση ρουμανικών κοινοτήτων από την Πύλη και το διορισμό Ρουμάνου Εξάρχου.

 Η αντίδραση όμως του ελληνικού πληθυσμού του Μοναστηριού και της Στρώμνιτσας υπήρξε ιδιαίτερα σφοδρή.

 Τουλάχιστο χίλιες υπογραφές συγκέντρωσαν οι δύο ελληνικές κοινότητες σε έγγραφες αναφορές τους προς την Πύλη, στις οποίες διαμαρτύροντανγια την παρουσία Βουλγάρων επισκόπων.

 Η επικείμενη άφιξη του Βουλγάρου επισκόπου στο Μοναστήριέδωσε αφορμή για την πραγματοποίηση μεγάλων ειρηνικών διαδηλώσεων εκ μέρους των Ελλήνων Μοναστηριωτών, οι οποίες ανάγκασαν τελικά το βαλή Αβδούλ Κερίμ πασά να δεχθεί να μεταβιβάσει στο σουλτάνο την έγγραφη ελληνική διαμαρτυρία, που είχε αρχικά αρνηθεί να παράλάβει.
Τη μέρα της άφιξης του Βουλγάρου επισκόπου στο Μοναστήρι (23 Δεκεμβρίου 1897) συγκεντρώθηκε μικρό σχετικά πλήθος, για να τον υποδεχθεί, η βουλγαρική σχολική κοινότητα του Μοναστηριού, το διδακτικό προσωπικό και άλλα περίπου 250-300 άτομα.

 Την ίδια μέρα πολλοί Έλληνες κατευθύνθηκαν στη μητρόπολη του Μοναστηριού, ζήτησαν από το σουλτάνο ν’ αναστείλει την απόφασή του και εξέφρασαν στο μητροπολίτη Πελαγονίας την αγανάκτησή τους για τη στάση του πατριαρχείου.

 Όταν μάλιστα οΒούλγαρος επίσκοπος Γρηγόριοςπαρουσιάστηκε στο βαλή και του παράδωσε το φιρμάνι του διορισμού του,παρατηρήθηκε γενική αναστάτωση ανάμεσα στα μέλη της ελληνικής κοινότητας.

 Την επόμενη, παραμονή Χριστουγέννων, η ελληνική αντιπροσωπεία συγκεντρώθηκε στη μητρόπολη και ζητούσε να πραγματοποιήσει πορεία διαμαρτυρίας, αλλά τελικά αποφασίστηκε να σταλεί τηλεγράφημα στον πατριάρχη, για να μεσολαβήσει ενεργά για την προστασία των πατριαρχικών προνομίων και την ανάκληση του Βουλγάρου επισκόπου.

 Μπροστά στις τραγικές εκείνες στιγμές ο μητροπολίτης Κοσμάςέχασε την ψυχραιμία του και χωρίς να αναλογιστεί τις συνέπειες της ενέργειάς του, αποφάσισε, στις 25 Δεκεμβρίου του 1897, να υποβάλειτηλεγραφικά προς το πατριαρχείο την παραίτησή του.

 Σύσσωμη η ελληνική κοινότητα του Μοναστηριού έστειλε την επομένη τηλεγράφημα διαμαρτυρίας στο σουλτάνο και διόρισε επιτροπή, η οποία επέδωσε νέα αναφορά στο βαλή, παρακαλώντας τον γραπτά και προφορικά να μεταφέρει στην Πύλη τη θλιβερή εντύπωση, που είχε προκαλέσει στον ελληνισμό ο διορισμός του μητροπολίτη Γρηγορίου.

 Ο βαλής όμως, αφού διάβασε την αναφορά, αρνήθηκε να την προωθήσει στην Πύλη, γεγονός, το οποίο εξόργισε περισσότερο την ελληνική κοινότητα, που σκέφτηκε να κλείσει σ’ ένδειξη διαμαρτυρίας ακόμη και την αγορά της πόλης, αλλά ανακάλεσε την απόφασή της κάτω από τις επίμονες προτροπές του μητροπολίτη Κοσμά.

Η σιωπηρή στάση του πατριαρχείου απέναντι στα γεγονότα που διαδραματίζονταν στο Μοναστήρι, απογοήτευσε τους Έλληνες και δημιούργησε σ’ αυτούς πολλά ερωτηματικά ως προς τις μελλοντικές σκέψεις του πατριάρχη σχετικά με την ελληνική παρουσία στη Βόρεια Μακεδονία.

Καθώς λοιπόν οι βουλγαρικοί κύκλοι του Μοναστηριού θριαμβολογούσαν για το διορισμό του εκκλησιαστικού εκπροσώπου της Εξαρχίας και επεσήμαιναν τη βαθμιαία συρρίκνωση του βόρειου ελληνισμού, ο μητροπολίτης Πελαγονίας δήλωνε επίσημα σ’ έγγραφό του προς την Πύλη το ασυμβίβαστο της παρουσίας δύο ορθοδόξων μητροπολιτών στο Μοναστήρι.

 Σ’ επιστολή του γραμμένη στις 27 Δεκεμβρίου του 1897 προς τον Έλληνα πρόξενο του Μοναστηριού Ν. Μπέτσο, ο Κοσμάς χαρακτήριζε το διορισμό των νέων Βουλγάρων επισκόπων «χαριστική βολή» για την εξελικτική πορεία του ελληνισμού της Βόρειας Μακεδονίας και επικαλούμενος τις τεράστιες οικονομικές δυσχέρειες, που αντιμετώπιζε ο ίδιος, οι Έλληνες δάσκαλοι και τα ελληνικά σχολεία, κατέληγε στο συμπέρασμα ότι όλες αυτές οι δυσμενείς συγκυρίες είχαν παραλύσει το σθένος του και τον είχαν παρακινήσει να υποβάλει την παραίτησή του στο πατριαρχείο.

 Το πατριαρχείο δεν έκανε βέβαια δεκτή την παραίτησή του και ο πατριάρχης, απογοητευμένος από την ενέργεια αυτή του Κοσμά, που δεν μπόρεσε να σταθεί στο ύψος των εθνικών περιστάσεων, αναγνώρισε τα τετελεσμένα γεγονότα και αρκέστηκε να διαμαρτυρηθεί στην Πύλη με έντονο ύφος χωρίς όμως να προβεί σε άλλα διαβήματα, τα οποία πιθανό να περιέπλεκαν ακόμη περισσότερο την κατάσταση.

Άλλωστε ο ίδιος ο πατριάρχης επεσήμανε στον Έλληνα πρέσβη ότι το πατριαρχείο δεν διέθετε τα ανάλογα ηθικά μέσα για να αντιστρατευθεί στην τουρκική απόφαση, εφόσον ο σουλτάνος κρατούσε ευνοϊκή στάση απέναντι στην Εξαρχία.

Γι αυτό και σκόπευε να επαναλάβει παλαιότερο αίτημά του για την αλλαγή του σχήματος του βουλγαρικού κλήρου.

Σύγχρονα με την υποβολή της παραίτησής του στο πατριαρχείο, το Δεκέμβριο του 1897, ο μητροπολίτης Πελαγονίας πρότεινε σε σχετικό υπόμνημά του προς τον πατριάρχη και τον Έλληνα πρόξενο Ν. Μπέτσοτην κατάργηση της μητρόπολης Πρεσπών και Αχριδών και την υπαγωγή των ελληνικών κοινοτήτων της γεωγραφικής εκείνης περιφέρειας στη μητρόπολη Πελαγονίας.

 Παράλληλα επεσήμανε την αναγκαιότητα για τη σύσφιξη των ελληνοσερβικών σχέσεων, την πραγματοποίηση στενότερης ελληνοσερβικής συνεργασίας στη Μακεδονία και το διορισμό Σέρβου επισκόπου στο Κίρτσοβο.
Οι προτάσεις του όμως αυτές έδωσαν αφορμή στο Ν. Μπέτσο να χαρακτηρίσει τον Κοσμά «μικρόπνοο», «όργανο» της σερβικής πολιτικής και τον ανάγκασαν να ζητήσει από το υπουργείο Εξωτερικών την αντικατάστασή του από το μητροπολίτη Τραπεζούντας ή το μητροπολίτη Σκοπίων Αμβρόσιο.

Επάνω στα ζωτικά αυτά ζητήματα επανήλθε ο μητροπολίτης Πελαγονίας και πάλι στις αρχές του 1898 με μακροσκελές υπόμνημά του προς τον πατριάρχη, γραμμένο στις 23 Μαρτίου του ίδιου χρόνου.
Εκεί τονίζει, αρχικά τη δεινή θέση του ελληνισμού της Βόρειας Μακεδονίας, ο οποίος είχε ν αντιπαλαίσει κυρίως με το βουλγαρικό παράγοντα, που είχε αποκτήσει σημαντικά ερείσματα ακόμη και μέσα στο Μοναστήρι μετά το διορισμό του Βουλγάρου επισκόπου.

Η ένταση των εθνικών ανταγωνισμών στο γεωγραφικό αυτό χώρο είχε συντελέσει, σύμφωνα με την άποψη του Κοσμά, στη διαφθορά των θρησκευτικών συνειδήσεων του χριστιανικού πληθυσμού και των διαφόρων εκκλησιαστικών εκπροσώπων του πατριαρχείου, στη συρρίκνωση του ελληνισμού,καθώς και στην παράλληλη ισχυροποίηση του ντόπιου βουλγαρικού στοιχείου.

 Η τεταμένη κατάσταση που επικρατούσε, θα μπορούσε να είχε εξομαλυνθεί, εάν το πατριαρχείο έπαιρνε ουσιαστικά μέτρα για την άρση του σχίσματος και τη συμφιλίωση των αντιμαχόμενων πλευρών με τη μορφή αμοιβαίων παραχωρήσεων.

Καθώς όμως όλα αυτά φαίνονταν ανέφικτα,τουλάχιστο για εκείνη τη χρονική περίοδο, ο εκκλησιαστικός εκπρόσωπος του πατριαρχείου σπεύδει να προτείνει στο πατριαρχείο ορισμένα μέτρα, που απέβλεπαν στη συσπείρωση του ελληνισμού της Βόρειας Μακεδονίας και στη διαφύλαξη των ελληνικών συμφερόντων.

Και αυτά ακριβώς τα μέτρα συνοψίζονταν στην επείγουσα ανάγκη για την εναρμόνιση της εκκλησιαστικής διαίρεσης ορισμένων επαρχιών του βιλαετιού Μοναστηριού με τη διοικητική οργάνωση που προϋπήρχε, την κατάργηση της μητρόπολης Αχριδών και Πρεσπών, τη μεταβολή των γεωγραφικών ορίων της δικαιοδοσίας ορισμένων άλλων μητροπόλεων, την αύξηση της οικονομικής ενίσχυσης των μητροπόλεων Πελαγονίας, Μογλενών και Πρεσπών, την αποστολή εκπαιδευμένων ιερέων σε διάφορα χωριά της Βόρειας Μακεδονίας για την προάσπιση των ελληνικών συμφερόντων και τέλος το συντονιστικό ρόλο, τον οποίο θα έπρεπε να διαδραματίσει η μητρόπολη Πελαγονίας σε ολόκληρο το βόρειο μακεδονικό χώρο.

Αρχικά λοιπόν ο μητροπολίτης Πελαγονίας προσδιορίζει στο υπόμνημά του τη ζώνη επιρροής του ελληνισμού, η οποία, όπως σημειώνει, για λόγους ιστορικοπολιτικούς, θα

 «πρέπει να τεθή εις την γραμμήν την διερχομένην από του Κιρτζόβου της επαρχίας Δεβρών και διευθυνομένην προς ανατολάς άνωθεν τον Κρουσόβου της επαρχίας Πρεσπών, διερχομένην άνωθεν του Περλεπέ ανά μέσον του Δρένοβο Σέλο και Καβαδάρ της Νομαρχίας Θεσσαλονίκης και εκείθεν, κάμπτουσα προς βορράν άνωθεν της Στρουμνίτζης, περιλαμβάνουσα το Πετρίτσι της επαρχίας Μελενίκου κάτωθεν της πόλεως Μελενίκου και εξικνουμένη κάτωθεν του Νευροκόπου και άνωθεν της Λυμπέγοββας μέχρι ύπερθεν της Δράμας εις τα σύνορα της Θράκης».

Στη συνέχεια του υπομνήματος του ο μητροπολίτης Πελαγονίας θίγει ένα πολύ καυτό ζήτημα, που είχε απασχολήσει ιδιαίτερα τις ελληνικές κυβερνήσεις στις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα και αφορούσε την επιτακτική ανάγκη για την ομοιόμορφη κατανομή των εκκλησιαστικών περιφερειών της Μακεδονίας σύμφωνα ή έστω κατά προσέγγιση με το υφιστάμενο διοικητικό σύστημα.

Είναι αλήθεια ότιο σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στην εκκλησιαστική και τη διοικητικήδιαίρεση της Μακεδονίας δημιουργούσε πολλά προβλήματα κυρίως στους κατοίκους των κωμοπόλεων και ιδιαίτερα των χωριών, οι οποίοι υπάγονταν διοικητικά και εκκλησιαστικά σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές.

Παρά τις επίμονες όμως πιέσεις των ελληνικών κυβερνήσεων, 
το πατριαρχείο δεν φαινόταν διατεθειμένο να κάμει τουλάχιστο ορισμένες μεταβολές. 

Διακρίνοντας τα πράγματα ρεαλιστικά και αποβλέποντας, αφενός στην ομοιόμορφη κατανομή των εκκλησιαστικών και των διοικητικών περιφερειών της Μακεδονίας και αφετέρου στην ισχυροποίηση του βόρειου ελληνισμού του βιλαετιού Μοναστηριού και στην εξάρτησή του από ένα μόνο εκκλησιαστικό κέντρο, δηλαδή από τη μητρόπολη Πελαγονίας, όπου το ελληνικό στοιχείο εμφανιζόταν ισχυρότερο συγκριτικά από εκείνο που υπαγόταν στη μητρόπολη Αχριδών και Πρεσπών, ο Κοσμάς επισημαίνει την ανάγκη να υπαχθεί το Κρούσοβο εκκλησιαστικά στη μητρόπολη· Πελαγονίας. 

Στο Κρούσοβο βέβαια θα συνέχιζε να εδρεύει ένας τιτουλάριος επίσκοπος, ο οποίος θα είχε κάτω από την εποπτεία του όλα τα χωριά Ν. του Κρουσόβου και όσα βρίσκονταν γύρω από τον Περλεπέ και στο τμήμα Μοριχόβου.

Στο συμπέρασμα αυτό είχε καταλήξει ο μητροπολίτης Πελαγονίας ύστερα από την ορθή διαπίστωση ότι η μητρόπολη Αχριδών και Πρεσπών θα ήταν δύσκολο να εποπτευθεί από τους εκκλησιαστικούς εκπροσώπους του πατριαρχείου λόγω της απομακρυσμένης γεωγραφικής θέσης του Κρουσόβου από τα υπόλοιπα χωριά και κωμοπόλεις, που υπάγονταν σε διαφορετικές πολιτικές υποδιοικήσεις και διοικήσεις.
Παρόμοιο φαινόμενο παρατηρούνταν και στα χωριά της περιφέρειας του Οστρόβου, που βρίσκονταν γεωγραφικά στο μέσο των επαρχιών Μογλενών και Πελαγονίαςκαι των οποίων οι κάτοικοι αναγκάζονταν ν’ απευθύνονται για τις υποθέσεις τους, άλλοι στη μητρόπολη Πελαγονίας και άλλοι στη μητρόπολη Μογλενών.
Το ίδιο ίσχυε για το γεωγραφικό τμήμα της Καρατζόβας, που υπαγόταν στη μητρόπολη Μογλενών και για εκείνα τα χωριά των τμημάτων Μοριχόβου και Περλεπέ, που διοικητικά υπάγονταν στην υποδιοίκηση Περλεπέ και εκκλησιαστικά στη μητρόπολη Πελαγονίας, αλλά απείχαν απ’ αυτή 8—10 ώρες απόσταση.
Ο μητροπολίτης Κοσμάς τονίζει ακόμη ότι στη μητρόπολη Πελαγονίας θα έπρεπε επίσης να υπαχθούν και οι κωμοπόλεις της Μηλόβιστας, του Γκοπεσίου και της Ρέσνας,όπου ζούσε συμπαγής ελληνοβλαχικός πληθυσμός.

Το υπόλοιπο γεωγραφικό τμήμα της μητρόπολης Αχριδών θα αποσπόταν από τη μητρόπολη Πρεσπών και μαζί με την περιφέρεια του Κιρτσόβου της μητρόπολης Δεβρών, τα χωριά της Κάτω Δίβρας και εκείνα, που βρίσκονταν γύρω από τη Στρούγγα και υπάγονταν στη μητρόπολη Δυρραχίου, θ’ αποτελούσαν ξεχωριστή μητρόπολη ή ανεξάρτητη επισκοπή με έδρα την Αχρίδα και το Κίρτσοβο (μητρόπολη Αχριδών και Κιρτσόβου).
Το γεωγραφικό τμήμα της Πρέσπας και του Οστρόβου και όσα χωριά της μητρόπολης Καστοριάς υπάγονταν διοικητικά στη Φλώρινα, θα συγχωνεύονταν στη μητρόπολη Μογλενών.

 Έτσι θα δημιουργούνταν η μητρόπολη Πρεσπών και Μογλενών, αφού αφαιρούνταν απ’ αυτήν το τμήμα Καρατζόβας και υπαγόταν στη μητρόπολη Βοδενών, κοντά στην οποία βρισκόταν. 

Όσα χωριά ακόμη βρίσκονταν κοντά στηνπεριφέρεια Γευγελήςκαι υπάγονταν στημητρόπολη Μογλενών, θα περιέρχονταν στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία της επισκοπής Πολυανής, ενώ εκείνα, στα νότια της Νάουσας, τηςμητρόπολης Βοδενών, θα προσαρτιόνταν στη μητρόπολη Βέροιας.
Η μητρόπολη Βελεσών και Δεβρώνθα διασπόταν και η πρώτη θα αποτελούσε ανεξάρτητη επισκοπή, στην οποία θα υπάγονταν τα χωριά κοντά στα Βελεσά και όσα βρίσκονταν μακριά από τη Στρώμνιτσα. Το γεωγραφικό τμήμα της μητρόπολης Δεβρών θα περιερχόταν στη μητρόπολη Δυρραχίου μαζί με την περιφέρεια της Σπαθίας.

Πέρα όμως από τις παραπάνω μεταβολές, που ήταν απαραίτητο να πραγματοποιηθούν στο υφιστάμενο καθεστώς της εκκλησιαστικής διαίρεσης της Βορειοδυτικής Μακεδονίας, ο μητροπολίτης Πελαγονίας έκρινε σκόπιμο ν’ αναφερθεί και σε ορισμένα άλλα καίρια θέματα, που αφορούσαν τις επιχορηγήσεις του ελληνικού κράτους προς τις μητροπόλεις του βόρειου μακεδονικού χώρου και την ορθότερη κατανομή των ενισχύσεων αυτών για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση της κατάστασης.

Αρχικά τονίζει ότι δεν υπήρχε ανάγκη να επιχορηγείται η μητρόπολη Βοδενών, η οποία, όπως υπονοεί, δεν διέτρεχε κανένα κίνδυνο από τη βουλγαρική διείσδυση. Ακόμη θα έπρεπε να διακοπούν οι επιχορηγήσεις προς τα ελληνικά χωριά των επαρχιών Καστοριάς και Κοριτσάς και προς τις δύο ανθηρές κωμοπόλεις του Μεγάροβου και του Τύρνοβου.

Αντίθετα ο μητροπολίτης Πελαγονίας επισήμαινε την ανάγκη για την αύξηση της χορηγίας προς τις μητροπόλεις Πελαγονίας, Μογλενών και Πρεσπών, Αχριδών και Κιρτσόβου και προς τον τιτουλάριο επίσκοπο Κρουσόβου και Περλεπέ.

Ένα ειδικό κονδύλι θα έπρεπε να διατεθεί αποκλειστικά για τις τεράστιες ανάγκες των κατοίκων των πολυάριθμων ελληνικών χωριών των επαρχιών Πελαγονίας, Πρέσπας και Μογλενών, που είχαν εξαντληθεί οικονομικά από τις μεγάλες υλικές θυσίες, στις οποίες υποβάλλονταν καθημερινά κατά τους λυσσώδεις αγώνες τους για την ανάκτηση των ελληνικών εκκλησιών και σχολείων.

 Ο ίδιος μητροπολίτης Πελαγονίας χαρακτηρίζει θαύμα το γεγονός, πώς τόσα πολλά χωριά στις παραπάνω επαρχίες είχαν παραμείνει γνήσια ελληνικά, χωρίς να έχουν καμιά υλική συμπαράσταση από το ελληνικό κράτος.

Ένα άλλο σημαντικό μέτρο που πρότεινε ο εκπρόσωπος του πατριαρχείου στο υπόμνημά του, έχοντας σαν πρότυπο ανάλογο μέτρο, το οποίο εφάρμοζε εδώ και αρκετά χρόνια η Εξαρχία με μεγάλη επιτυχία, αφορούσε την επιστράτευση ντόπιων κατηχητών ιερέων, οι οποίοι θα ήταν γνώστες του σλαβικού ιδιώματος και θα είχαν σαν κύρια αποστολή να επαναφέρουν στο πατριαρχείο όσα χωριά είχαν εξαναγκαστεί να προσέλθουν στην Εξαρχία.

 Στη μητρόπολη Πελαγονίας θα διορίζονταν 3 ιερείς, 2 στη μητρόπολη Πρεσπών και Μογλενών και 2 στη μητρόπολη Αχριδών και Κιρτσόβου.
 Στα πλαίσια της υλοποίησης της πρότασης αυτής ο μητροπολίτης Πελαγονίας προτείνει την κατάργηση του Τσοτυλίου διδασκαλείου και την ανασύστασή του σε οικοτροφείο, προοριζόμενο για τους κατηχητές ιερείς, οι οποίοι θα είχαν υλική ενίσχυση όχι μόνο από τη «Μακεδονική Αδελφότητα» της Κωνσταντινούπολης, αλλά και από το ελληνικό κράτος.

Επικαλούμενος ακόμη την καίρια γεωγραφική θέση του Μοναστηριού, το οποίο υπήρξε έδρα της μητρόπολης Πελαγονίας και προπύργιο του ελληνισμού της Βόρειας Μακεδονίας, καθώς και τον τεράστιο φόρτο εργασίας και ευθύνης, που προέκυπτε για τον εκάστοτε εκπρόσωπο του πατριαρχείου, όταν είχε ν’ αντιμετωπίσει κυρίως τα αλλεπάλληλα αιτήματα των κατοίκων των χωριών της Πελαγονίας, ο Κοσμάς προτείνει την άμεση λήψη των παρακάτω μέτρων:

 1) να υποχρεωθούν οι μητροπόλεις του βιλαετιού Μοναστηριού, ύστερα από σχετική απόφαση του πατριαρχείου, να επιλύουν τις εκκρεμείς υποθέσεις τους αρχικά μέσω της μητρόπολης Πελαγονίας και έπειτα μέσω της γενικής διοίκησης,

2) με παρέμβαση του πατριαρχείου στην Πύλη ν’ αναγνωριστεί από τη γενική διοίκηση του βιλαετιού στη μητρόπολη Πελαγονίας το δικαίωμα να μεσολαβεί στην κεντρική αρχή για τις υποθέσεις και των άλλων μητροπόλεων,

3)να διοριστεί από το μητροπολίτη Πελαγονίας υπεύθυνος υπάλληλος, ο οποίος να γνωρίζει ελληνικά και τουρκικά. Αυτός θα αναλαμβάνει να αλληλογραφεί με τις γύρω μητροπόλεις κάτω από την καθοδήγηση του εκκλησιαστικού εκπροσώπου Πελαγονίας και θα έρχεται σε επαφή με τη γενική διοίκηση Μοναστηριού για την επίλυση των εκκρεμών υποθέσεων.

 Τακτικές συναντήσεις των μητροπολιτών Αχριδών και Κιρτσόβου, Μογλενών και Πρεσπών και Καστοριάς, που θα πραγματοποιούνταν τρεις φορές το χρόνο, κάθε Φεβρουάριο, Μάιο, και Ιούλιο,θα συντόνιζαν τις κατάλληλες εθνικές ενέργειες.

Αυτές ήταν σε γενικές γραμμές οι συγκεκριμένες προτάσεις που υπέβαλε με διορατικότητα και ρεαλισμό ο μητροπολίτης Πελαγονίας προς τον πατριάρχη θίγοντας και αναλύοντας ορισμένα πολύ σημαντικά θέματα, των οποίων, όπως χαρακτηριστικά έγραφε,

«η εφαρμογή παρέχει την ελπίδα της βελτιώσεως της τύχης των δικαιωμάτων του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας ανά τα μέρη ταύτα. 
Βεβαίως υπάρχουσι και έτεραι λεπτομέρειαι. 
Επειδή όμως αύται συνέχονται προς τα μέτρα ταύτα, είναι περιττόν να εκτεθώσιν εν τη παρούση μου. Και είνε μεν αληθές ότι η εφαρμογή του πρώτου μέτρου περί διαρρυθμίσεως των επαρχιών προσκρούει εις το καθεστώς, αλλ ’ επιτραπήτω μοι να είπω ότι, εάν εις άλλα κλίματα του Οικουμενικού Θρόνου η μετακίνησις του τοιούτου καθεστώτος τυγχάνη επιζήμιος ή ασύμφερος, έχει την δικαιολογίαν ότι δεν εκβιάζεται υπό των περιστάσεων, αλλά και η εμμονή εις το τοιούτον καθεστώς καταφωράται ως έγκλημα αβελτηρίας και τούτ ’ αυτό προδοσία των συμφερόντων της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού. 

Τούτων πάντων ένεκα αφ ’ ενός και εκ των ανυπερβλήτων δυσχερειών ως απαντώμεν ημείς τε ενταύθα και η Μήτηρ Εκκλησία εν τη Βασιλευούση προς υποστήριξιν των καθ’ ημέραν διαφευγόντων εκ των χειρών ημών δικαιωμάτων του Οικουμενικού Θρόνου αφ ’ ετέρου, κατά την εμήν ταπεινήν κρίσιν δέον ή εκ των δύο να σπεύση η Εκκλησία να θέση εις ενέργειαν ή την συνθηκολόγησιν μετά των διεκδικούντων το Μακεδονικόν έδαφος εθνών και την μετά ταύτην άρσιν του σχίσματος ή την εφαρμογήν των ανωτέρω μέτρων. 

Αλλως μάτην κοπιώσι και το Οικουμενικόν Πατριαρχείον καταναλισκόμενον εις τα ουνήθη ημίμετρα παρά τη Σεβαστή Κυβερνήσει και η Ελλάς δαπανώσα ανωφελώς το εθνικόν χρήμα και ημείς οι εν τω κλίματι τούτω αρχιερείς, οι καταστάντες ανίσχυροι και αυτών των χωρικών ιδιωτών και σταυρώσαντες τας χείρας ημών απέναντι της συνωμοσίας των πάντων καθ ’ ημών. 

Η φορά δε των πραγμάτων ενταύθα κατέστη τοσούτον ταχεία όσον και ο χρόνος και καθώς ούτος δεν επιστρέφει, ούτω και τα πράγματα δεν επιστρέφουσιν αλλά ολονεν προχωρούντα εξαλείφουσι την ύπαρξιν ημών εκ του εδάφους τούτου ώστε ό,τι δύναται να γίνη σήμερον μηδέ ως όναρ δύναται να λεχθή».


Η δίνη των περιστάσεων και η τροπή των γεγονότων δεν επέτρεψαν βέβαια την υλοποίηση των προτάσεων του μητροπολίτη Πελαγονίας, που στόχευαν αναμφισβήτητα στη βελτίωση του καθεστώτος του ελληνισμού της Βόρειας Μακεδονίας στα τέλη του περασμένου αιώνα.

Η ουδέτερη στάση του πατριαρχείου και η διστακτικότητά του ν’ αναλάβει ενεργή πρωτοβουλία επιδείνωναν καθημερινά τη θέση του εκκλησιαστικού εκπροσώπου του στη μητρόπολη Πελαγονίας,ο οποίος είχε ν’ ανταπεξέλθει με την ολοένα ισχυροποιούμενη βουλγαρική παρουσία.

Έτσι το Νοέμβριο του 1897 ξέσπασε μεγάλη αναταραχή στο Μοναστήριμε αφορμή την κατοχή των ελληνικών νεκροταφείων, που διεκδικούσαν με πείσμα οι Βούλγαροι, οι οποίοι προσπαθούσαν να επωφεληθούν από τις δυσμενείς για τους Έλληνες περιστάσεις με την πρωτοβουλία του Βουλγάρου εμπορικού πράκτορα Στόιτσεφ και του Ρώσου προξένου Ροστκόφσκι.

Στο Μοναστήρι υπήρχαν την εποχή εκείνη 3 νεκροταφεία:
του Ντοβλετζίκ,
της Ηράκλειας στο Μπούκοβο και
της Αγ. Κυριακής.

Μετά την ίδρυση της Εξαρχίας (1870) οι Έλληνες παραχώρησαν στους λιγοστούς εξαρχικούς της πόλης το νεκροταφείο της Αγ. Κυριακής όπου είχαν ταφεί πολλοί Έλληνες, ορισμένοι απόγονοι των οποίων είχαν προσέλθει στην Εξαρχία.

Από τότε ο ελληνισμός του Μοναστηριού κατείχε τα νεκροταφεία του Ντοβλετζίκ και του Μπουκόβου.

Το τελευταίο ήταν το μεγαλύτερο και διαιρούνταν σε τρεις κατηγορίες.
Βουλγαρικές ενέργειες για την ταφή εξαρχικών στα δυο παραπάνω νεκροταφεία προκάλεσαν στα 1897 αιματηρές συγκρούσεις  ανάμεσα στην ελληνική και τη βουλγαρική κοινότητα, η οποία πέτυχε, μολαταύτα, με την έγκριση και των τουρκικών αρχών, να χρησιμοποιεί το νεκροταφείο του Ντοβλετζίκ καθώς και την τρίτη και δεύτερη θέση του νεκροταφείου του Μπουκόβου με την προϋπόθεση ότι ο ενταφιαζόμενος εξαρχικός θα είχε συγγενείς Έλληνες και μάλιστα ύστερα από την έγκριση του μητροπολίτη Πελαγονίας.
 
Η διαμάχη αυτή για την κατοχή των ελληνικών νεκροταφείων προκάλεσε στα τέλη του 1897 μεγάλη αναταραχή ανάμεσα στον ελληνικό πληθυσμό του Μοναστηριού, ο οποίος κυριεύθηκε από πίκρα και απογοήτευση ύστερα από τηνάδικη αυτή απόφαση των τουρκικών αρχών.

 Με τη συμπαράσταση του μητροπολίτη Πελαγονίας Κοσμά οι Έλληνες Μοναστηριώτες, επικαλούμενοι την αναντίρρητη πληθυσμιακή υπεροχή τουςόχι μόνο στο Μοναστήρι, αλλά και σε ολόκληρο το βιλαέτι, έστειλαν έγγραφη διαμαρτυρία προς την Πύλη ζητώντας την άμεση επέμβασή της για την ακύρωση της απόφασης του βαλή.




Δεν ίσχυε βέβαια το ίδιο και για τους σλαβόφωνους των βόρειων κυρίως περιοχών, τους οποίους προσέλκυε ολοένα και περισσότερο ο βουλγαρικός παράγοντας, ύστερα από τα αλλεπάλληλα τραγικά σφάλματα, όπως αναφέρει, που είχαν διαπράξει οι εκκλησιαστικοί εκπρόσωποι του πατριαρχείου.

 Στο βόρειο τμήμα του βιλαετιού Μοναστηριού η παρουσία του ελληνισμού εμφανιζόταν λοιπόν αισθητά εξασθενημένη, όπως συμπεραίνουμε από τις αυστριακές προξενικές στατιστικές του 1897.

Αν εξαιρέσουμε το πολυάριθμο ελληνοβλαχικό πληθυσμιακό στοιχείο της Βορειοδυτικής Μακεδονίας, 
συμπαγείς ελληνικοί σλαβόφωνοι πληθυσμοί, αφοσιωμένοι στο πατριαρχείο, κατοικούσαν στα εξής χωριά της περιοχής Μοναστηριού:
Λισολάι, 
Κιρκλίνο, 
Τσούλιτσα, 
Πότζεμ, 
Νόβατσι, 
Ριμπάρτσι, 
Νεγκότινο, 
Παράλοβο, 
Βράνεφτσι, 
Μπαλτόβιτσα, 
Βελιέσελο, 
Τέπαφτσι, 
Γκνίλες, 
Γκορντίλοβο, 
Μπροντ, 
Σλήβιτσα, 
Σκοτσιβίρ, 
Πόλιατε, 
Τσένγκελ, 
Ορέχοβο, 
Σούχοντολ, 
Δομπρομίρ, 
Νταλεμπέλοφτσι, 
Τράπε, 
Νοσπάλ, 
Ποντμολ, 
Τσάπαρη, 
Ρακοτίνο, 
Μπραντιντόλ, 
Δίχοβο, 
Μπρούσνικ, 
Λάχτση (Γκάμπα), 
Μπούκοβο, 
Ολέβενη, 
Ποροντίν,
Βελουσίνα, 
Όστρετς, 
Κράβαρη, 
Μάμπλιανη, 
Ομπντίτσαρη, 
Γραδέσνιτσα, 
Λάζετς, 
Κάνινο, 
Νταγουσίνο, 
Οψίρινα (Εθνικό), 
Αγ. Παρασκευή, 
Βίτουσα (Παρόρι), 
Ράκοβο (Κρατερό), 
Κλαμπουτσίστα (Πολυπλάτανος), 
Βακάφ, 
Νεγότσανη (Νίκη), 
Έγκρη Βακούφ, 
Μπούκρι, 
Άνω και Κάτω Έγκρη.

Συνολικά στο ναχιγιέ Μοναστηριού, σύμφωνα με τις αυστριακές στατιστικές, κατοικούσαν
22.499 εξαρχικοί και
21.905 πατριαρχικοί.

Στο ναχιγιέ Μοριχόβου
(4.460 εξαρχικοί και 2.547 πατριαρχικοί)
αναφέρονται ελληνικοί πληθυσμοί στα χωριά
Βιτόλιστα, 
Μέλνιτσα, 
Γραδέσνιτσα, 
Σταράβινα, 
Μοναστήρτσε. 

Ο Αυστριακός πρόξενος αγνοεί την ελληνική παρουσία και στα χωριά
Μπουντιμίρτσι, 
Γρούνιστα και 
Ζώβικ.

 Στην περιοχή της Φλώρινας το ελληνικό στοιχείο, εκτός από την ίδια τη Φλώρινα, επικρατεί στα χωριά
Κοτσκόινι, 
Νερέτη (Πολυπόταμο), 
Χασάνοβο (Μεσοχώρι), 
Σακούλεβο, 
Γκορνίτσοβο (Κέλλη), 
Νεγοβάνη (Φλάμπουρο), 
Τσέροβο (Κλειδί), 
Μπάνιτσα (Βεύη), 
Σέτινα (Σκοπός), 
Κρούσορατ (Αχλάδα), 
Λάζανη (Μεσονήσι), 
Πεσόσνιτσα (Αμμοχώρι), 
Αρμενοχώρι, 
Κλαδοράπη (Κλαδοράχη), 
Αρμένσκο (Άλωνας), 
Πισοδέρι, 
Τούρια, 
Κάλενικ (Άνω Καληνίκη), 
Καμπάσνιτσα (Πρώτη), 
Μπατς, 
Γκόριντσι, 
Λέσκοβατς (Λεπτοκαρυά), 
Ζίβονιε, 
Γράψιστα και 
Βακούφκιοϊ. 

Συνολικά στο ναχιγιέ της Φλώρινας κατοικούσαν
9.323 εξαρχικοίκαι
13.244 πατριαρχικοί.

Πατριαρχικοί πληθυσμοί αναφέρονται ακόμη και στα χωριά 
Τραπεζίτσα και 
Λουμπάνιστα του 
ναχιγιέ της Αχρίδας.

Χάρτης Συνθήκης Αγίου Στεφάνου.

Το Μακεδονικό Σώμα του Παύλου Μελά.

Ή Φλώρινα δεν είχε εκκλησίαν ίσαμε το 1835.

 Οι άνθρωποι εκκλησιάζονταν σε γειτονικά χωριά, όπου παντρεύονταν, βαπτίζονταν, κηδεύονταν.

Το 1835, όπως γράφει στα απομνημονεύματά του ο Φλωρινιώτης οπλαρχηγός Λάκης Πύρζας, ένας καλός Αλβανός πασάς τους έδωσε την άδεια να κτίσουν εκκλησίαν αλλά έξω και μακρυά από την πόλι.

 Δεν έπρεπε να μολύνεται η ατμοσφαίρα της με ψαλμωδίες απίστων.

Φανατικοί Τούρκοι αποτελούσαν την μεγάλην πλειοψηφία των κατοίκων της.

Ρίχθηκαν οι άνθρωποι στην δουλειά μεγάλοι και μικροί, άνδρες και γυναίκες.
Αλλά τη νύχτα οι Τούρκοι χαλνούσαν ότι με τόσους κόπους έφιαναν οι ραγιάδες την ημέρα. Και μιά μεγάλη επιτροπή από μπέηδες και χοτζάδες αγάδες διαμαρτυρήθηκε έντονα στον πασά που είχε δώσει την άδεια από δική του πρωτοβουλία χωρίς Σουλτανικόν φερμάνι.

Ό Πασάς τους ρώτησε.

—Έχουν οι γκιαούρηδες σχολείον;
—Έχουν, απάντησαν.
—Δεν είναι το σχολείον περισσότερο επικίνδυνο από μιαν εκκλησίαν όπου απλώς ο Αλλάχ λατρεύεται;
—Είναι.
—Τότε πως αφίνετε το σχολείο και θέλετε να εμποδίσετε την εκκλησίαν;
—Μα το σχολείο υπάρχει από πολύ παληά χρόνια.

Είχε δημιουργηθή αμφισβήτησις αν υπήρχαν Ελληνικά σχολεία στην Μακεδονία τον 18ον αιώνα. 

Όπως φαίνεται από το βιβλίο του Μπράγκωφ, που θα μας απασχολήση και αργότερα, παραδέχονται και οι Βούλγαροι ότι λειτουργούσαν το 1760 Ελληνικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη, το Άγιον Όρος, τη Μοσχόπολι, Βέρροια και κατά συγκατάβασι στην Κοζάνη και Καστοριά.
Αλλά αφού  η Φλώρινα με τον φτωχό και λιγοστό Χριστιανικό πληθυσμό της διατηρούσε τότε περίπου σχολείον είμπορεί να θεωρηθή βέβαια ότι υπήρχαν σχεδόν παντού. Ό Φυλακτός, πού υπηρέτησε γυμνασιαρχης έπι Τουρκοκρατίας και εις Κορυτσάν και Σέρρας, γραφει ότι υπήρχε σχολείο στην Κορυτσά το 1730 και εις Σέρρας πολύ παλαιότερα.

Στά αρχεία της Βενετίας βρήκε ο κ. Μέρτζος επιστολές του 1690 εμπόρων από την Θεσσαλονίκη, την Μοσχόπολι, την Καστοριά, την 'Αχρίδα και την.... Μηλόβιστα.
Άναφέρονται σε εμπορικά ζητήματα αλλά δεν έχουν ορθογραφικά η συντακτικά λάθη.
'Έμαθαν οι σπουδασταί τους τα δύσκολα Ελληνικά γράμματα με την έπιφοίτησι του ‘Αγίου Πνεύματος και μάλιστα ξενόφωνα μέρη όπως η Μηλόβιστα πού είναι χωμένη σε μιά βαθειά ρεμματιά του Περιστεριού. Άσφαλώς πέρασαν από σχολείο.

Ή Φλώρινα απέκτησε περί το 1845 και Μητροπολίτη.

Έγινε έδρα της Μητροπόλεως Μογλενών και Φλωρίνης. το 1720 έτούρκεψε ο Μητροπολίτης Μογλενών δηλαδή Καρατζόβας και Άλμωπίας και Αριδαίας. Μαζύ του έτούρκεψαν και πολλά χωριά. Άφού δεν τους έπροστάτευσαν από της τρομακτικές πιέσεις τών Τούρκων οι αγιοι, ο Χριστός, η Παναγία πήγαν και αύτοί με τους ισχυροτέρους!... το παράδειγμα είχαν δώση οι Αλβανοί. Δικαιολογούσαν τις άθρόες εξισλαμίσεις με την θεωρία «όπου το σπαθί έκεί και η θρησκεία».
 Οι Τούρκοι σ’ αμοιβή διωρίσαν τον έξομώτη Μητροπολίτη Μουφτή της Λάρισσας πού ήταν τότε η περισσότερο Τουρκική πόλη της Εύρωπαίκής Τουρκίας. Άλλα εκείνος αργότερα μετάνοιωσε και μιά μέρα άντί να ειπη στο τζάμι «Ένας είναι ο Αλλάχ και Μωάμεθ ο προφήτης του» είπε.

Ένας είναι ο Αλλάχ και ο Χριστός είναι ο προφήτης του!

«Οι Τούρκοι τον κομμάτιασαν αμέσως και στο τάφο του έγραψαν: Νί μπιζήμ νί σιζήν. Ουτε δικός μας ουτε δικός σας»!

Το περίεργο είναι ότι οι διάδοχοι του μητροπολίτου δια τον φόβο των νεοφωτίστων Μουσουλμάνων φανατικωτέρων πάντοτε εγκατεστάθηκαν εξω από την επαρχίαν Μογλενών στην Κατράνιτσα πρώτα, έπειτα στην Κρέμσα το τραγικό Μεσοβούνι της κατοχής και έπειτα στο Εμπόριο της Πτολεμαί'δος και τελικά στην Φλώρινα. τΗταν δηλαδή περιπλανώμενοι Ιουδαίοι και κλωτσοσκούφί τών Τούρκων. 'Έτσι βρέθηκε η Φλώρινα πρωτεύουσα επαρχίας της όποίας πολλά χωριά περί την Γευγελήν και την Γουμένιτσαν απέχουν 150 χιλιόμετρα ενώ άλλα χωριά σε μισή ώρα απόστασι από την Φλώρινα υπαγοντο στη Μητρόπολι Καστορία !...

Δεν έχομε ακριβείς πληροφορίες γιά τα γεγονότα του 1821 στην Φλώρινα.

Βέβαιον είναι ότι τότε καταστράφηκαν δυο μικρά χωριά πάνω από την Φλώρινα Καλογερίτσα και Μπαστροβίτσα ώς και ότι πολλοί από πολλά χωριά πήραν μέρος στον αγώνα. 25 π. χ. από την Κέλλη πού αγωνίσθηκαν στη Νάουσα και ακολούθησαν έπειτα τους Καρατάσιο και Γάτσο στην νότιον Ελλάδα και άλλοι από τον Άκριτα πού δούλευαν στη Ζάκυνθο και την άλλη Επτάνησο ώς πριονάδες και από εκεί διεκπεραιώθηκαν στον έπαναστημένο Μωριά και την Ρούμελη. Ό Ζούρκας από τη Νέβεσκα πολέμησε 7 χρόνια τότε και το 1830 εγκαταστάθηκε στην Θεσσαλονίκη αφοΰ άλλαξε δια λόγους άσφαλείας το όνομά του εις Μεσολογγίτην, ε/γονός του ήταν ο δημοσιογραφος Βασίλειος Μεσολογγίτης. ’Αλλά ήτο δυνατόν να εύρεθή μόνος στη μαχόμενη Ελλάδα;

Ένα σπάνιο βιβλίο « Αίγλη εν ζοφώ » του Άντωνιάδη αναγραφει σε υπερκαθαρεύουσαν ότι το 1867 στην ακμή της Κρητικής έπαναστάσεως συγκροτήθηκε σ’ ενα μοναστήρι της Φλωρίνης, της Κλαδοράχης ίσως η της 'Αγίας Τριάδος Πισοδερίου. συνέδριο πού αποφάσισε την κήρυξιν έπαναστάσεως στην περιοχή. το Έλληνικόν Προξενείον Μοναστηριού φαίνεται, την εμπόδισε.

Το 1878 όμως ξέσπασε σοβαρώτατο έπαναστατικόν κίνημα.

Είχαμεν ακούσει ότι τότε ολόκληρο Τουρκικό ταγμα πετσοκοπήθηκε πάνω απ’ την Φλώρινα στην Βίγλα του Πισοδερίου. ’Αλλά δεν υπήρχαν γραπτά κείμενα.

Μονάχα ενας... αρχικομιτατζής ο Πάντο Κλιάσεφ το μνημονεύει με το όνομα « ανταρσία ».

Βρέθηκαν ευτυχώς στα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών από τον κ. Κωφόν εκθέσεις του Προξενείου Μοναστηριού της εποχής εκείνης πού χύνουν απλετον φώς.
Όταν αρχισε και προχώρησε ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος κατάλαβαν οι δικοί μας στη Θεσσαλονίκη ότι δεν άρκούσαν τα υπομνήματα και ψηφίσματα, πού είχαν υποβληθή απ’ όλ η τη Μακεδονία στην διεθνή Διάσκεψι, πού είχε συγκροτηθή στην Κωνσταντινουπολι γιά να προλάβη τον Ρωσοτουρκικόν πόλεμο και έχρειάζετο να χυθή όχι μόνο μελάνη άλλά και αίμα. Συνεδρίασαν λοι

πόν 50 πρόκριτοι στην Μητρόπολι Θεσσαλονίκης τη μιά μέρα και άλλοι τόσοι την άλλη, των οποίων τα ονόματα αναγραφει στο βιβλίο του ο Γκιπολάς και αποφάσισαν την έπανάστασι... Άλλα έπανάστασι με αυτούς τους δρους δεν μπορούσε να είναι παρά φιάσκο, θεωρήθηκε όμως υπόλογος δεν ξεύρω γιατί ενας νεαρός φοιτητής ο όποιος ενώ περπατούσε μιά μέρα στη Θεσσαλονίκη κοντά στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου δέχθηκε ξαφνικά στο καλοχτενισμένο κεφάλι του από μιά γυναίκα ενα βάζο γεμάτο άκαθαρσίες και μιά ταινία με την επιγραφήν: « Εις τον Εφιάλτην του Όλύμπου »...

Αποβιβάσθηκαν όμως 15 Φεβρουάριου 1878 από δυο ατμόπλοια στην παραλία του Λιτοχώρου 450 άνδρες παιδιά παλαιών Μακεδόνων αγωνιστώνκαι ένας Γερμανός εθελοντής υπό την αρχηγίαν του λοχαγού Δουμπιώτη, υίου αρχηγού στην έπανάστασι της Χαλκιδικής.

Μπήκαν στο Λιτόχωρο, αιχμαλώτισαν Τούρκους αστυνομικούς και υπαλλήλους και κυρίευσαν το φρούριο του Πλαταμώνα.

Συνήρθαν έπειτα αντιπρόσωποι πολλών χωριών και εξέλεξαν « Προσωρινή Κυβέρνησι της Μακεδονίας» υπό τον ιατρόν Καραβαγκον η οποία με υπομνήματα στούς Πρόξενους της Θεσσαλονίκης, έζήτησε την ενωσι με την « μητέρα Ελλάδα».

Άλλά η έπανάστασις γρήγορα κατεστάλη στο αίμα και τή στάχτη πολλών χωριών. 
Μάλιστα είχε παρατηρηθή στη Μακεδονία μεγαλύτερος ενθουσιασμός και ζωηρότερη προθυμία γιά τον αγώνα και από την Θεσσαλία και την "Ήπειρο, όπως γραφει ο Σμυρναίος δημοσιογραφος Σείζάνης πού είχε πάρει ένεργόν μέρος.

Ή Τουρκία είχε συνάψει ανακωχήν με τον Ρωσικό στρατό και διέθετε πλέον πολλά στρατεύματα.
Τότε επτά γυναίκες Βλάχων κτηνοτροφών από το Σέλι, των οποίων ο! άνδρες είχαν δράξη τα όπλα ρίχθικαν σ΄ ενα γκρεμό γιά να μή πέσουν στα χέρια τών Τούρκων.
 Μονάχα ο Σείζάνης, αναφέρει ότι τρεις γυναίκες Βλάχων κτηνοτροφών ρίχθηκαν στον γκρεμό.

Εύτυχώς ο άντιστράτηγος έ. ά. κ. Δασκαλόπουλος και ο άντ)ρχης εν αποστρατεία κ. ΣωκράτηςΛιάκος διέσωσαν τα ονόματά τους καθώς κα) ενα δημοτικό τραγούδι της εποχής εκείνης πού ελεγε
 « Φλεβάρης δεν κουσούριασε Μάρτης δεν έμπήκε και όλη η Βλαχιά μαζώχθηκε να φέρη το Ρωμαίκό ». 

Σημειωτέον ότι οι Ρουμάνοι τότε διαμαρτύρονταν εναντίον της σχεδιαζομένης προσαρτήσεως της Θεσσαλίας όπου υπήρχαν πολλοί Βλάχοι καθαρότατοι, κατ΄ αύτούς Ρουμάνοι, πού προτιμούσαν την Τουρκίαν με τους ζαπτιέδες, τους δεκατιστάς, τους Γκέγκηδες, τους μπασιμπουζούκους!...

Αι επτά εκείνες εθνομάρτυρες γυναίκες τους έδωσαν την αποστομωτικήν απάντησι.
Τήν ίδια εποχή ειχεν έκραγή στην Δυτική Μακεδονία και ιδιαίτερα στην ορεινή περιφέρεια Φλώρινας — Καστορίας επαναστατικό κίνημα πολύ διαφορετικώτερο.
Αύτοδύναμο από εντοπίους αρχηγούς και οπλίτες χωρίς καμμιά από πουθενά ένίσχυσι, συνεχίσθηκε όλ ο το 1878 και δεν εσβησε ουτε το 1879 καί το 1880 και 1881.

Σπουδαιότεροι αρχηγοι που αναφέρει ο Πρόξενος, ήσαν ο  Δημ. Νταλίπης από την Μπέσφινα η Σφήκα που απέθανε στην Αθήνα φουστανελοφόρος κασαπης ειδικευμένος στα τραγιά, ο  Βασίλης Ζούρκας νικητής σ’ όλες τις συγκρούσεις που μπήκε τον Ιανουάριον 1879 μέσα στη Λάρισα και απήγαγε το χαρέμι του πασά, το όποιον απελευθέρωσε όταν αφέθηκαν ελεύθερες οι δικές μας γυναίκες, πού κρατούσαν οι Τούρκοι.

Φαίνεται ότι ήταν από τη Νέβεσκα.

Άναφέρονται επίσης αρχηγοί ο Κόλε Γκίζας η Κοβρίσκος, ο Μανθόπουλος, Καραγεώργης, Στέφος, Άνδρέουκαι άλλοι.
Τά προξενικά έγγραφα επιβεβαιώνουν την καταστροφή στη Βίγλα του τάγματος πού ειχεν ξεκινήση από το Μοναστήρι εν πομπή και παρατάξει καθώς και τον αφοπλισμό ενός λόχου κοντά στην Περικοπή.

Μπήκαν έξ άλλου στούς μουσουλμανικούς μαχαλάδες του Λαιμού και ενός άλλου χωρίου της Πρέσπας πού είναι τώρα Γιουγκοσλαυίκό και αφού  τους πλιατσκολόγησαν πήραν σκλάβους 16 Τουρκαλβανούς πού ήσαν πάνοπλοι και πολεμικώτατοι.
Τούτο σημαίνει ότι ενέπνεαν οι έπαναστάται τόσον τρόμο και δέος ώστε έπαγωσαν και δεν πρόβαλαν καμμιάν άντίστασι.
Στήν περιφέρεια Βοίου πάλιν οι επαναστάτες προκάλεσαν με ύβριστικά γράμματα τους Τούρκους και τους κατατρόπωσαν όταν πήγαν πρός συνάντησί τους.

Άλλοι μεγάλοι και έξοχοι οπλαρχηγοί ήσαν τότεο ήρωίκός ΆΘαν. Μπούφαςο όποιος έξώπλισε με έξοδα ίδικά του 150 άνδρες και ένεφανίσθη εις το Πισοδέρι όπως γραφει ο Πρόξενος.

Έτσάκισε ενα μπουλούκι Αλβανούς πού έσερνε αμέτρητο κοπάδι ζώα πλιατσκολογημένα στην Θεσσαλία και κρέμασε από το σαρίκι του τον Ίμπραίμ Χότζα.

Ήταν ο εφημέριος Παπαγιάννης, πού έχήρεψε και επειδή δεν μπορούσε να πάρη δεύτερη συμβία έτούρκεψε και έγινε Χότζας!.. 

“Ηταν ο λαμπρός Λεωνίδας από την Σαμαρίνα, υιός μεγάλου αρχιτσέλιγκα και απόφοιτος της Ζωσιμαίας των Ίωαννίνων, καθώς και η καπετάνισσα Περιστέρα από τή Σιάτιστα. Αναγκάσθηκε ν΄ ακολουθήση τον οπλαρχηγόν άδελφόν της και όταν εκείνος σκοτώθηκε τον αντικατέστησε.

Ό Μητροπολίτης Σιατίστης καταφερε να της δοθή χάρις, έγινε δεκτή στην Σιάτιστα μετά φανών και λαμπάδων και όταν πήγαν ξαφνικά οι Τούρκοι να την πιάσουν τους έξέφυγε απ’ τα χέρια σάν άληθινή περιστέρα και κατέφυγε στην Θεσσαλία όπου πεζότατα παντρεύθηκε.

Ό Πρόξενος αναφέρει ότι 24 χωριά των Κορεστίων μεταξύ Φλώρινας και Καστοριάς και πολλά άλλα ήσαν έτοιμα να ξεσηκωθούν και να ενωθούν με τους έπαναστάτας άλλά περίμεναν την σχετική διαταγή την όποίαν επρεπε να εκδώση η Ελληνική κυβέρνησις μέσον του Προξενείου. Αί κυβερνήσεις όμως παραζαλισμένες έξ αιτίας των γεγονότων του Ρωσοτουρκικου πολέμου και επιπόλαιες, ενώ στρατολογούσαν άψε σβυσε από κάθε καρυδιάς καρύδι δια να τους στείλουν με σώματα στην Θεσσαλία και την 'Ήπειρο, άδιαφόρησαν όλότελα δια το υφιστάμενο ήδη μεγάλο κίνημα στην Δυτική Μακεδονία το όποιον με ολίγην ήθικήν ιδίως ένίσχυσιν μπορούσε να πάρη τάς διαστάσεις γενικής έπαναστάσεως.

Πρότασις μάλιστα του Προξένου να σταλουν στους έπαναστάτας σ’ ενα σημείο τών μακρυνών συνόρων πολεμοφόδια έμεινεν χωρίς απάντησιν, ώς τόσον εγραψεν ο Πρόξενος δι΄ αυτους:
« Θέλουσιν και άξιουσιν να ώσι όργανα του Προξενείου»!
Γεγονός είναι ότι το κίνημα εκείνο ήτο πολύ διαρκέστερο από το Ήλιντεν ( το Βουλγαρικό της 20 Ιουλίου 1903 ) και καθόλου κατώτερο. Οι Βούλγαροι όμως το διαλάλησαν στα ιέσσαρα άκρα του κόσμου ήμείς δε σκεπάσαμε το ίδικό μας με τον βάρβαρο πέπλο της λήθης.

Τότε επίσης ο οπλαρχηγός Ναούμηςαπό την Ίεροπηγή της Καστορίας,απήγαγε τον Τούρκον καίμακάμην της Φλώρινας.

Μπήκαν μέσα στην πόλι μιά νύχτα πού έώρταζαν οι Τούρκοι το ραμαζάνι, επιασαν τον καίμακάμη και τον έσυραν μαζί τους και πρός χαιρετισμόν τών Τούρκων ερριξαν μίαν ομοβροντίαν στον άέρα. το γεγονός ήτο συγκλονιστικόν δια τους Τούρκους και ρωμηούς.

Ό καίμακάμης ειχεν εύρυτάτην εξουσίαν. το τραγούδι του «Ναούμης πάει στην Φλώρινα » τραγουδιέται και χορεύεται εις όλη την Δυτικήν Μακεδονίαν και σήμερα. Φαίνεται ότι δεν ήταν όλότελα αγράμματος.
Μέ έβεβαίωσαν ότι υπαρχει επιστολή του με την όποίαν ζητούσε να όρισθή πληρεξούσιος από την Μακεδονίαν στην Έθνοσυνέλευσιν πού έφερε τον βασιλέα Γεώργιον.

Άπό άλλο Προξενικόν έγγραφον προκυπτει ότι είχαν συλληφθή πολλοί χωρικοί από τις περιοχές Φλώρινα και Μορίχοβον ώς συγγενείς επαναστατών.

Οι Μητροπολίται Φλώρινας και Μοναστηριού ενεργούσαν δια την αποφυλάκισίν των.

Άλλο Προξενικόν έγγραφο του 1876 όταν είχε συγκροτηθή στην Πόλι διεθνής διάσκεψις δια να ματαιώση τον απειλούμενον Ρωσοτουρκικόν πόλεμο, αναφέρει ότι στον καζά Καστοριάς επί υπερεκατόν χωριών υπήρχαν σε δυο μόνον Βούλγαροι ολίγοι και στον καζά—δηλαδή την επαρχίαν—Φλώρινας μόνον εις εξ.

Μέ τους αριθμούς αυτούς συμφωνούν πληρέστατα και τα απομνημονεύματα του αρχικομιτατζή Πάντο Κλιάσεφ ο όποιος ομολογεί ότι εις το 1900 μόνον σε δυο χωριά της επαρχίας Καστοριάς ( Ντέμπενι και Μπόμπιστα ) υπήρχε Βουλγαρική πλειοψηφία.

Το 1888 εγιναν πολλές συλλήψεις στην Καστοριά, την Κλεισούρα ( καπου 17 ), την Νέβεσκα, την Φλώρινα, στο Μοναστήρι και ακόμα στην Αχρίδα και τή Θεσσαλονίκη. Ή σαν τα « Πηχεωνικά ». Είχαν κατασχεθή δηλαδή στο σπίτι του δάσκαλου Πηχεών στην Καστοριά επιστολές του του ‘Ελληνικού Προξενείου Μοναστηριού και χρηματαποστολή του. Επίσης περιήλθε στα χέρια της Τουρκικής άστυνομίας και επιστολή του γιατρού Άργυροπούλου πού μιλούσε γιά 50 τουφέκια, πού έπρεπε να σταλουν σ΄ έναν όπλαρχηγό.

 Οι Τούρκοι αναστατώθηκαν, κατάρτισαν αμέσως με Σουλτανικό Διάταγμα στο Μοναστήρι ειδικό στρατοδικείο εις το όποιον και παρέπεμψαν όλους με την κατηγορία της έσχάτης προδοσίας, ότι δηλαδή εργάζονταν γιά να προσαρτηθή το Βιλαέτι Μοναστηριού στο « Γιουνανιστάν » ( Ελλάδα ).

Έγιναν πολλές ενέργειες από τους ιδικούς μας και έχρησιμοποιήθηκαν μέσα πού είχαν πολλήν πέρασι στους Τούρκους και έτσι το στρατοδικείο αθώωσε τους περισσότερους. Άπέθαναν στην εξορία οι Μοναστηριώτες Πίσχας και Σιώμος και ξέφυγε από την Συρία, όπου ειχεν έξορισθή ο Πηχεών και ήρθε στην Αθήνα.

Θύμα των «Πηχεωνικών» έπεσεν και ο Φιλιππίδης μαζί με τον Ήπειρώτη φίλο του Πασχίδη.

Γεννήθηκε στη Μηλόβιστα όπου κατέφυγε ο πάππος του με μιά ντουζίνα παιδιά το 1805 όταν υπέκυψε η Νάουσα στα στρατεύματα του Άλή πασά τών Ίωαννίνων ύστερα από πολιορκία πέντε μηνών. Έχρημάτισε δάσκαλος στη Φλώρινα το 1867 και εξελίχθηκε αργότερα στην Γερμανία σε μεγάλο φιλόλογο με γενικώτερη έκτίμησι στούς φιλολογικούς κύκλους.

 Έγραψε πάμπολλες μελέτες σε Γερμανικές Εγκυκλοπαίδειες και περιοδικά καθώς και την ιστορία της Έπαναστάσεως της Νάουσας του 1822.

Του έγινε πρότασις να διορισθή καθηγητής στο Πανεπιστήμιο το 1888 δεν δέχθηκε όμως γιατί έφυγε με Γερμανικήν αποστολήν γιά μελέτες στην Μικρά ’Ασία. Άλλά μόλις αναχώρησε ενα Ουγγρικό περιοδικό πού έβγαινε Γαλλικά στην Βουδαπέστη ( REVUE D’ORIENT ) δημοσίευσε έναν άληθινό Φιλιππικό έναντίον του.

Τον χαρακτήρισε « μεγαλοίδεάτη Έλληνα », « αρχιεπαναστάτην», «δημόσιον κίνδυνο γιά την Τουρκία» κλπ. Και μιά μέρα πού έβγαινε απ΄ το Πατριαρχείο, βρέθηκε απομονωμένος πολύ καιρό σ’ ένα φοβερό άστυνομικό μπουντρούμι.

Αναστατώθηκαν οι Γερμανοί, έπέμβηκε η Γερμανική Πρεσβεία και η Γερμανική Κυβέρνηση του Βίσμαρκ.
Οι Τούρκοι αναγκάσθηκαν να του προσφέρουν χάριν. Αυτός όμως σάν γνήσιος δάσκαλος δεν την δέχθηκε ζήτησε ν’ αναγνωρισθή η άθωότης του και ότι επομένως άδικα ταλαιπωρήθηκε. ’Έτσι βρέθηκε τώρα στο ερημικό Φεζάν της Άφρικανικής Τριπολίτιδας όπου ο φίλος του Πασχίδης αφισε τα κόκκαλα.

Το καταπληκτικό είναι ότι η REVUEτης Βουδαπέστης εξακολούθησε να δημοσιεύη άνταποκρίσεις από την ’Αθήνα, το Μοναστήρι και από τήν... Κλεισούρα γραμμένες από όργανα της Ρουμανικής προπαγάνδας και τών Αύστριακών Προξενείων πού ήσαν δριμύτατα κατηγορητήρια κατά του Φιλιππίδη και του πλήθους τών φυλακισμένων στο Μοναστήρι και υποδίκων ενώπιον του έκτάκτου στρατοδικείου. Τούς εμφάνιζαν έπαναστάτας, ταραχοποιούς, Τουρκομάχους κλπ.

Οι παληανθρωποι αύτοί περίμεναν να παρασύρουν με αύτές τές άτιμίες τον βλαχόφωνο πληθυσμό, προκρίτους τών οποίων φυλακισμένους πάσχιζαν να στείλουν στη Τουρκική κρεμάλα!!

Ητο φανερόν ότι η Αύστροουγγρική πολιτική προσπάθησε ν’ αποτρέψη την προσοχή του Ρουμανικού λαου από την γειτονική Τρανσυλβανία όπου υπήρχαν δύο και πλέον εκατομμύρια γνήσιοι Ρουμάνοι, στη μακρυνή Μακεδονία, όπου οι λίγοι Κουτσοβλάχοι ήσαν ανέκαθεν ταυτισμένοι με τον Ελληνισμό και πάντα συνυφασμένοι μαζύ του.

Και έρχόμεθα τώρα στην εμφάνιση περί το 1900 του Βουλγ. Κομιτάτου και των κομιτατζήδων στην Δυτική Μακεδονία.

Πρέπει εύθύς να τονισθή ότι η Φλώρινα και η επαρχία της άντέδρασαν κατά των κομιτατζήδων, ένωρίτερα και ζωηρότερα από κάθε άλλην περιοχήν και μαζι με την επαρχίαν Καστορίας έδωσαν τα πρώτα και περισσότερα θύματα.

Πάντο Κλιάσεφ

Υπάρχουν ευτυχώς τα απομνημονεύματα τουαρχικομιτατζή Πάντο Κλιάσεφ, πρώην Βουλγαροδασκάλου, πού έξεδόθησαν το 1925 στη Σόφια από το Βουλγαρικόν Ινστιτούτο. Έχουν έπομένως και την σφραγίδα της επίσημότητος. Όμολογεί ούτος οτι ήδη τον Ιούνιο 1899 έδολοφονήθησαν δύο νοικοκυραίοι της Βασιλειάδας ( Ζαγορίτσανης ) Μισιρλής και Δημητριάδης, πού γύριζαν άνυποπτοι από το παζάρι, από τους βουλγαροδασκάλους Ποποτράίκωφ και Ρόζεν πού εξακολούθησαν να διδάσκουν στο σχολειό τους το « ού φονεύσεις».

Ό Ποποτράίκωφ προβιβάσθηκε αργότερα αρχηγός του Κομιτάτου της έπαρχίας Καστορίας και ξεκαθαρίσθηκε το 1903 από τον Κώττα.

Ό Κλιάσεφ άνομολογεί άτελείωτη σειρά άλλων σφαγών παπάδων, προκρίτων, δασκάλων, πού τους κατονομάζει και δεν τους κατηγορεί κάν ώς προδότας άλλά μόνον ώς γραικομανείς «γραικομάνους ».

 Στήν ίδια Βασιλειάδα κατακρεουργήθηκε κατά τον αγριώτερο τρόπο μέσα στο μεσοχώρι ο « στυλοβάτης του Ελληνισμού » Καραμάιας από τον αρχικομιτατζή και πρώην έπίσης Βουλγαροδάσκαλον Κούζωφ ο όποιος ενα χρόνο αργότερα κυκλώθηκε κά τραυματίσθηκε από στρατιωτικόν απόσπασμα και αύτοκτόνησε μαζι με τήι ερωμένη του Βουλγαροδασκάλα. Δημοδιδάσκαλοι και καθηγητές ήσαν οι αρχηγοί του Κομιτάτου και τών περισσότερων συμμοριών του.
Στον Πολυπόταμο της Φλώρινας έσφαγιάσθηκε ο εφημέριος Παπακωνσταντίνος. Ε
ίχεν επάνω του και 80 χρυσές λίρες του χωρίου γιά τον Τούρκο ενοικιαστή της δεκά της, πού έκαμαν φτερά και αναγκάσθηκε το χωριό να μάση άλλα χρήματα.

Τόσο το παράκαμαν οι κομιτατζήδες ώστε, όπως γραφει πάλιν ο Κλιάσεφ, τον χειμώνα του 1902 όλα τα χωριά εκτός από δύο τους έκλεισαν τήι πόρτα και η κομιτστζιδική Επιτροπή Μοναστηριού τους σύστησε να κατα φύγουν στην φιλόξενη.... Ελλάδα.

Ή Φλώρινα έσχημάτισε από το 1902 πενταμελή «Επιτροπήν Άμύνης: όπως γραφει στα απομνημονεύματά του ο οπλαρχηγός αργότερα και δεξι χέρι του Παύλου Μελά Λάκης Πύρζας.

Άποτελείτο από τον

Λάκη Πύρζα,
Τέγον Σαπουντζήν,
Γεώργιον Λουκάν,
Πέτρον Χατζητάσην
και εναν άλλον.

Κατώρθωσαν να παρακολουθούν συνεδριάσεις της Επιτροπής του Κομιτάτου τη Φλώρινας. Ώτακουστούσαν συστηματικά.

’Αλλά κάποια όργάωωση έστω υποτυπώδης υπήρχε πάντοτε στη Φλώρινα καθώς και στο Μοναστήρι, τήν άνοιξι π. χ. του 1897 εικοσιοκτώ νέοι Μοναστηριώτες τών καλιτέρων οικογενειών μεταξύ τών οποίωνο βιομήχανος Καζάσης και ο καθηγητής Νάκαςείχαν προμηθευθή όπλα και φουστανέλλες γιά να βγουν άντάρτες με αρχηγό τον Κώττα που ήταν τότε ενας άσημος χωρικός σ’ ενα μακρινό και απόμερο χωριό του οποίου ούτε η ύπαρξις ήταν γνωστή στο Μοναστήρι.

 Πώς λοιπόν και που τον βρήκαν; Είναι ολοφάνερο πως καποια όργάνωσις της Φλώρινας τον είχε συστήση που ήξερε μάλιστα πολύ καλά να κρίνη πρόσωπα και πραγματα.

Στήν επαρχία της Φλώρινας αρχισε η πρώτη ένοπλη άντίδρασις κατά τών κομιτατζήδων.

Τήν εγκαινίασε ο Κώττας.

 Οι 28 Μοναστηριώτες παράτησαν τα άρματωλικά τους σχέδια σάν έμαθαν τα χάλια μας στον πόλεμο του 1897.
 Ό Κώττας όμως αρχισε εύθύς να καθαρίζη τον ενα πίσω από τον άλλο Τουρκοαλβανούς, αγάδες και μπέηδες, τρομερούς τυραννίσκους του αγροτικου πληθυσμού. Έγινε το ίνδαλμά του.
Όπως μου είπε ο σεμνός Κρητικός οπλαρχηγός Θύμιος Καούδης οι χωρικοί τον είχαν σάν Θεό.

Το 1900 τον βρήκαν οι κομιτατζήδες ενθρονισμένο στα Κορέστια (άνάμεσα Φλώρινα και Καστοριά ).
Τον πλησίασαν, τον ύμνησαν, τον δοξολόγησαν, τόν προσκύνησαν και τόν Σεπτέμβριον της ίδιας χρονιάς, όπως πάλιν γραφει ο Κλιάσεφ, τόν πυροβόλησαν πισώπλατα και άτιμώτατα γιά να τόν ξεκάμουν « κατά διαταγήν του Κεντρικού Κομιτάτου. »

Κομιτατζήδες  Τσακαλάρωφ-Κλιάσεφ (καθιστοί)

 Ό Κώττας τραυματίσθηκε άρκετά σοβαρά και όταν θεραπεύθηκε τους κήρυξε τόν πόλεμο. Τέσσαρα όλα χρόνια πολέμησε κατά του Κομιτάτου και της Τουρκικής αυτοκρατορίας! Οι κομιτατζήδες του έστησαν απειρίαν ένεδρών και παγίδων, όπως πάλιν γραφει ο Κλιάσεφ, άλλά ο γερόλυκος τών βουνών τους ξέφευγε πάντοτε. Και σάν μεσαιωνικός βαρώνος κρατούσε υπό την κυριαρχίαν του τα περισσότερα χωριά τών Κορεστίων.

Επίσης έκήρυξε τόν πόλεμο στο Κομιτάτο ο καπετάν Βαγγέλης από τα Άσπρόγεια ( Στρέμπρενο ). Είχε πάει εθελοντής στόν πόλεμο του 1897, τραυματίσθηκε στη μάχη του Βελεστίνου και όταν γύρισε στην Πόλι, όπου δούλευε, τόν έξώρισε η Τουρκική άστυνομία στην γενέτειρά του. Έκεί τόν πλησίασαν οι ανθρωποι του Κομιτάτου τόν εξύμνησαν και τόν ώνόμασαν αρχηγόν. Σάν είδε όμως τα καμώματα και τα εγκλήματά τους τους απεκήρυξε.

Μιά νύχτα πλήθος κομιτατζήδες κύκλωσαν το σπίτι του.
 Ό Βαγγέλης με τόν Χρήστο Παναγιωτίδη η Μαλέτσκον άμύνθηκε, βάρεσε μερικούς και στο τέλος τους κυνήγησε. Μιά ομάδα κομιτατζήδων πού έπεχείρησε να άνεβή από το πίσω μέρος του σπιτιού στην στέγη γιά να βάλη φωτιά δέχθηκε δύο χούφτες κόκκινο πιπέρι απ’ την άδελφή του Σοφία στα μάτια...

Στο Φλάμπουρο επίσης σχηματίσθηκε σώμα από τόν παληό αγωνιστή Κόλε Πίνη και στο Λέχοβο άλλη ομάδα υπό τόν Ζήση Δαμάλιο γιά την προστασία του χωρίου.


Δυστυχώς τον Μαίο 1904 ο καπετάν Βαγγέλης επεσε σ΄ ένέδρα κομιτατζήδων και τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς ο Κώττας αιχμαλωτίσθηκε σε μιάν κρυπτη από Τουρκικό απόσπασμα. Προδόθηκε δ΄ άκατανοήτους λόγους από ανθρωπο που έπρεπε να τον φυλαγη σάν κόρη οφθαλμού.
Χάθηκαν δυσυχώς δύο αρχηγοί που Θά ήσαν άνεκτίμητοι όταν αρχισε συστηματικός ο ένοπλος αγώνας μας.

Χωριά της Φλώρινας κυρίως έπισκέφθηκε την άνοιξι του 1904 επιτροπή υπό τον τότε λοχαγό Άλεξ. Κοντούλην, από τους Παύλον Μελά, τον ’Αναστ. Παπούλαντον τραγικόν αρχιστράτηγο στην Μικά Άσία, τον Πάνο Κολοκοτρώνη, πού έπεσε ταγματάρχης στον Έλληνοβουλγαρικόν πόλεμο του 1913.

Ειχε σταλή από την Έλληνικήν Κυβέρνησι να μελετήση την κατάστασι στη Μακεδονία.
 Πήγε στον Κώττα, το Πράσινο, το Τρίγωνο, το Αντάρτικό, στις Καρυές της Πρέσπας.
Έκεί απεχώρησε με πολλή δυσφορία ο Παύλος Μελάς γιατί τον ανακάλεσε επειγόντως η Κυβέρνησις κατόπιν διαμαρτυρίας της Τουρκικής Πρεσβείας.

"Έφερε το σχετικό κρυπτογραφικό γράμμα του Προξενείου Μοναστηριού ενας « μισότρελλος κουρελής » όπως γραφει ο Μελάς.

Σταμάτησαν τότε και τα τόσον εύγενικά όσον και διαφωτιστικά γράμματά του πρός την σύζυγό του.
Άν έλειπαν τα απόμνημονεύματα του Λάκη Πύρζα πού είχε γίνει το δεξί του χέρι και ο πλέον έμπιστος συνεργάτης του δεν θα ξεύραμε τι απόγινε η υπόλοιπος επιτροπή.
Άπό αύτά μαθαίνουμε ότι πήγε στον Πολυπόταμο, την Τριανταφυλλιά, την Δροσοπηγή, το Φλάμπουρο, τα ’Ασπρόγεια, όπου συναντήθηκε με τον καπετάν Βαγγέλη, το Λέχοβο.
Παντού έπεσκέφθηκαν σχολεία, έκκλησιάσθηκαν σε εκκλησίες, ώμίλησαν σε συγκεντρώσεις χωρικών χωρίς να ενοχληθούν από Τούρκους η κομιτατζήδες, σά να βρίσκονταν στην παληά Ελλάδα.
Οί Βούλγαροι αν ήξευραν σε ποιο άκριβώς μέρος βρίσκονταν θα είχαν στείλη σίγουρα τα στρατιωτικά αποσπάσματα.
Ό Πύρζας περιγραφει πως στο Λέχοβο και το Βογατσικό υπέγραψαν οι τρεις αξιωματικοί την κοινή εκθεσι, πως ο Παπούλας και ο Κολοκοτρώνης συνέταξαν κρυφά άλλην άντίθετη, με αποτέλεσμα να μονομαχήσουν στην Άθήνα Μελάς και Κολοκοτρώνης.

 Οι Παπούλας και Κολοκοτρώνης ήσαν απαισιόδοξοι.
Αλλά τί ήθελαν, γ Ορισαν τόσα χωριά τόσον καιρό σάν να εκαμναν επιθεώρηση χωρίς να ενοχληθούν από κανένα. Ό Παπασταύρος του Πισοδερίου όταν πήγε στο Αντάρτικό να τους χαιρετήση με το τουφέκι στον ώμο αρχισε άντι παντός άλλου να τραγουδάη το « το λυγερόν και κοφτερόν σπαθί μου».
Ό μουχτάρης της Μικρολίμνης είπε του Κοντούλη στις Καρυές. Τώρα πού μας θυμήθηκε ο βασιλιάς μας δώσατε μας όπλα και έννοια σας. Πολλοί όταν τους πρωτοείδαν δεν μπόρεσαν να κρατήσουν τα δάκρυα. "Ηθελαν να τους υποδεχθούν σε Τούρκικο έδαφος με σημαίες και μουσικές!...
Δέν εχομε καιρό βέβαια ν"άσχοληθούμε με την έξέλιξι του αγώνος στην περιφέρεια της Φλώρινας. Είμπορώ όμως και πρέπει ν"αναφέρω τις θυσίες του τόπου.

Στήν Σκοπιά έσφαγιάσθηκαν δυο παπάδες και ενας τρίτος απαγχονίσθηκε από τους Γερμανούς γιατί το ήθελαν οι Βούλγαροι του Κάλτσεφ.

Στον Πολυπόταμο άλλοι, δυο ο Παπαγιάννης και τέσσαρες χωρικοί παρασύρθηκαν σε κομιτατζήδικη παγίδα με ενα ψεύτικο γράμμα, πού προήρχετο δήθεν από Έλληνα οπλαρχηγόν. Μέ την ίδια μέθοδο εξοντώθηκε ένωρίτερα και ο Παπασταύρος του Πισοδερίου.

Στήν Περικοπή άλλοι δύο παπάδες βρήκαν τραγικόν θανατο. Πλήθος άλλοι παπάδες μΕμονωμένοι είχαν την ίδια τύχη στα Άσπρόγεια, το Ξινό—Νερό, τους Ψαράδες, τα Χάλαρα, το Πισοδέρι, την Ιτιά και άλλου.
Τού εφημερίου Άμμοχωρίου Παπαίωανεικίου του έκοψαν τα δύο αύτιά! Αμέτρητοι είναι και οι χωρικοί πού έπεσαν από το μαχαίρι τών ελευθερωτών κομιτατζήδων. Στον Αετό μιά νύχτα έσφαγιάσθησαν 5 άνδρες και δυο γυναίκες, στις Λεπτοκαρυές 4, στις Κάτω Κλεινές ο , στον Άγιο Γερμανό 5, άλλοι τόσοι στην Ιτιά, Βεύη, Κέλλη.

 Έπτά Νεβεσκιώτες πού γύριζαν από την Φλώρινα στο χωριό τους ψήθηκαν σ’ ενα φούρνο.

Έπτά Λεχοβίτες πού γύριζαν από το παζάρι του Αμυνταίου στο χωριό τους χάθηκαν στον δρόμο μαζί με τα άλογά τους σάν να άνοιξε και τους καταπιε η γή.

Δέν υπαρχει σχεδόν χωριό πού να μήν εχη τους έθνομάρτυρές του.

 Είναι μία χρυσή βίβλος, γραμμένη με αίμα και δάκρυα. Πυρπολήθηκαν το 1907 το Φλάμπουρο και το Κρατερό το όποιο είχε καή το 1903 από τους Τούρκους και το 1947 ξανακάηκε από τους συμμορίτες!

 Σέ μιά γενεά τρεις πυρπολήσεις!....

Στήν Φλώρινα είχε εγκατασταθή τότε ώς διευθυντής τών σχολείων και του οικοτροφείου ο Βασίλειος Μπάλκος δήμαρχος αργότερα και βουλευτής της Πρέβεζας. Είχε φορέσει ράσα πού του πήγαιναν και παρουσίαζε την γυναίκα του γιά άδελφή.

Καπετάν Βασίλειος Πανουσόπουλος

Τόν Σεπτέμβριο 1904 ήλθε στην Φλώρινα ώς δάσκαλος με Ελληνικό διαβατήριο και άλλο όνομα (Βαλτετσώτης) ο τότε ανθυπίλαρχος και έπειτα στρατηγός Βασίλειος Πανουσόπουλος.

 Δέν ένοχλήθηκε καθόλου γιατί ο τότε άστυνομικός ( κομισέρ Γρηγόρ-έφέντης ) Γρηγόριος Νικολαίδης έμπορος σε λίγο και δήμαρχος Αμυνταίου δεν τόν άνέφερε στον άστυνομικόν διευθυντή ( μπας πολίτς ) πού αγαπούσε πολύ το ούζο. Πήρε τα μαθήματα της γεωγραφίας, της αριθμητικής και την γυμναστικήν, η οποία όμως και τόν έπρόδωσε.

Τήν άνοιξι του 1905 μία μέρα ο καίμακάμης, ο εισαγγελέας, ο άστυνομικός διευθυντής και άλλοι επίσημοι Τούρκοι άνέβηκαν στον λόφο πάνω απ’ την Φλώρινα και έπιναν το ούζο με τους ανάλογους μεζέδες.
 Χρέη γκαρσόνι ών έκτελούσαν χωροφύλακες.
Κατά κακήν τύχην εκαμνε εκείνη την ώρα γυμναστικήν ο Πανουσόπουλος κοντά στην αύλή τών δυο καινούργιων και ώραίων σχολείων πού είχαν άνεγερθή στο μεγάλο οικόπεδο του Ίζέλ πασά.
 Τά ζωηρά και έντονα παραγγέλματά του αναστάτωσαν τους Τούρκους.

Ό καίμακάμης είπε του αρχιαστυνόμου να του παρουσιάση την άλλη μέρα στο γραφείο του τον παράξενο αυτόν δάσκαλο που εγύμναζε στρατιωτικά τα γκιαουρόπαιδα.

Και αποκαλύφθηκε ότι ήταν Έλληνας υπήκοος μεταμφιεσμένος σίγουρα αξιωματικός....
Διατάχθηκε να φυγή αμέσως στο Γιουνανιστάν ( Ελλάδα ) Ό Πανουσόπουλος έφυγε  μά γιά το Πισοδέρι και τα βουνά όπου σχημάτισε άνταρτικό σώμα....

Έξ άλλου ο Φλωρινιώτης δάσκαλος Θεόδωρος Ναούμ είχε καθιέρωση ιδικό του σύστημα σχολικής βαθμολογίας.

 Έβαζε δεκάρια ( βαθμόν άριστα ) στα παιδιά που έσπαγαν κανένα Βουλγάρικο κεφάλι....

Έτσι πήρε δυο « δεκάρια » ο δικηγόρος τώρα εδώ κ. Αλκιβιάδης Παπαγεωργίου.
Τά παιδιά όμως το παράκαμαν.
Μπήκαν μιά μέρα στο Βουλγαρικό σχολείο και τα έκαμαν γυαλιά καρφιά!
Ησαν πολλαπλάσια από τα Βουλγαρόπαιδα.

Στο Παρίσι, κυκλοφόρησε το 1905 ένα Γαλλικό βιβλίο με τον τίτλο « Οι Χριστιανικοί πληθυσμοί της Μακεδονίας ».
'Αναγραφει κατά εθνικότητα τους χριστιανούς κάθε χωρίου και κάθε πολιτείας. Συγγραφεύς του φέρεται καποιος « Μπράγκο », υπό τον όποιον όμως έκρύβετο ο αρχιγραμματεύς της Βουλγαρικής Εξαρχίας Μήσεφ.

Οι αριθμοί επομένως που δίνει είναι επίσημοι της εξαρχίας.

Γιά την Φλώρινα αναγραφει ο Μπραγκωφ — Μήσεφ
800 Βουλγάρους και 
3.544 « Ελληνίζοντας » η Γραικομάνους.

 Ύστερα δηλαδή από πεντάχρονη δράσι του Κομιτάτουο Ελληνικός πληθυσμός της Φλώρινας το 1905 ήταν σχεδόνπενταπλάσιος του Βουλγαρικούκατά την ομολογίαν αυτού του αρχιγραμματέως της Βουλγαρικής Εξαρχίας. 

Σύμφωνα με την ίδια στατιστική ο Ελληνικός πληθυσμός υπερείχε πολύ του Βουλγαρικούόχι μόνο και στις άλλες Μακεδονικές πόλεις αλλά και στο Μοναστήρι, στο Κρούσοβο, την Στρώμνιτσα, την Δοίράνη, το Μελένοικο,που έμειναν έξω από τα Ελληνικά σύνορα.

Και δεν ήσαν βέβαια το στόμα της άληθείας οι αριθμοί της Βουλγαρικής Εξαρχίας.

Μ1ΧΑΗΛ ΠΑΓΙΑΡΕΣ

Ό Γάλλος δημοσιογραφοςΜισέλ Παγιαρές, όπως γραφει στο βιβλίο του « το Μακεδονικό πρόβλημα», διαπίστωσε στην Ανατολική Μακεδονία με την βοήθεια τών Γάλλων και Άγγλων αξιωματικών και οργανωτών της χωροφυλακής ότι οι Έλληνες κάτοικοι ήσαν πολύ περισσότεροιαπό τους αριθμούς του Βούλγαρο—Γαλλικού βιβλίου.

Τήν άνοιξι του 1909 μόλις γύρισα από την ’Αθήνα στο Μοναστήρι με κάλεσαν στο Προξενείο ο τότε υπολοχαγός και έπειτα γνωστός στρατηγός Άλέξ. Μερεντίτης και ο λοχαγός και πολιτευόμενος Ντεργερές — έπολιτεύοντο τότε φανερά οι αξιωματικοί και η κυβέρνησις Βενιζέλου το απαγόρευσε — μου έζήτησαν να έλθω το καλοκαίρι στην Φλώρινα αντιπρόσωπός τους με την ιδιότητα του γραμματέως της Μητροπόλεως και με τον μεγάλο μισθό τών τριών εικοσοφραγκων τον μήνα....

Δέχθηκα έλαφρα τή καρδία αν και ήξερα ότι είχε συλληφθή ο προκάτοχός μου Δημήτριος Λαμπράκης, ο ιδρυτής του «Βήματος», με τον όρο να φύγω τον Όκτώβριο δια να συνεχίσω τις σπουδές μου.

Δέν έβαζαν Φλωρινιώτη γιατί υπήρχαν αντιζηλίες και αντιθέσεις.

Ό Μητροπολίτης όμως Σμάραγδος εφερνε αντιρρήσεις.
Ζήτησε να φορέσω ράσα, πραγμα άνόητον. Στο τέλος έπιέσθη και υπεχώρησε. Αλλά άνεχώρησε αμέσως και απουσίασε δύο μήνες.
 Έγώ εγκαταστάθηκα στη Μητρόπολι.

Υπήρχε ενα μικρό βαρελάκι με εξαίρετο κρασί το όποιον το αδέιασα.
 Όταν γύρισε και είδε την άλλη μέρα, ήμερα παζαριού να μπαινοβγαίνουν στην Μητρόπολι πρόσωπα που δεν είχαν εκεί ξαναπατήση και έμαθε ότι είχαμε μπάσει και όπλα, με κάλεσε και μου είπε ταραγμένος:

—Βρε παιδί μου. Δέν λυπάσαι τον εαυτό σου, δεν λυπάσαι την χήρα μητέρα σου, δεν λυπάσαι και εμένα;
—Τί έχετε να πάθετε σεις, Σεβασμιώτατε;
—Νά. Άναγκάσθηκα να κοντέψω μιά πιθαμή το ράσο μου.
—Και τί σχέσι έχω εγώ με το ράσο σας; !
—Τί σχέσι; ! Άφ"ότου ήρθες από τον φόβο και την αγωνία επεσε τόσο η κοιλιά μου, ώστε αναγκάσθηκα να κοντέψω το ράσο.
 Φύγε παιδί μου το καλό που σου θέλω να εχης και την ευχή μου. Άλλοιώς....

"Ήθελε να είπή ότι αν δεν τον άκουα θα ειχα την κατάρα του.
Ήταν ενας ξανθός γίγας, καλός και αγαθός άλλά δειλός.
 Γιά το κρασί δεν είπε τίποτε. Έγώ δεν έφυγα. Αυτός ξαναέφυγε.

Είχαμε τότε στην περιοχή της Φλώρινας μικρό σώμα από τρεις άνδρες με αρχηγό τον Γεώργιο Μακρή από τα Γρεβενά.

 Κυκλώθηκε μιά μέρα σ΄ ενα σπίτι της Κάτω Ύδρούσας από τουρκικό απόσπασμα.
 Ό Μακρής πυροβόλησε στο στόμα του γιά ν΄ αυτοκτονήση άλλά απλώς παραμορφώθηκε.

 Έπειδή φοβηθήκαμε μήπως ο ενας από τους τρεις προέβαινε σε αποκαλύψεις, οπότε θα πλημύριζαν αί φυλακές, έφροντίσαμε να τους φυγαδεύσουμε τή νύχτα του « ντουλουμπά », της επετείου της Νεοτουρκικής μεταπολιτεύσεως, 10 "Ιουλίου.

Τούς έδώσαμε λίμαν, περίστροφα, έβάλαμε και δυο να τους περιμένουν στο ποτάμι άλλά ο υποπτος έδείλιασε.
Εύτυχώς δεν έπρόδωσε και το καλοκαίρι του 1911 απελύθησαν όλοι, όταν ο Σουλτάνος εκαμε το ταξείδι « προσκύνημα » στο Μοναστήρι το « λίκνον της Νεοτουρκικής ελευθερίας ».

Άπελύθησαν τότε και ο Δημ. Λαμπράκης και ο Άλέξ. Μερεντίτης, ο όποιος ειχεν επίσης συλληφθή παρά την διπλωματικήν του άσυλίαν την όποίαν δεν έσεβάσθησαν οι Νεότουρκοι.

 Ό στρατηγός Μουσταφά πασά πού ήταν Κρητικός και φίλος του πατέρα του Λαμπράκη, όταν πήγε στην φυλακή Μοναστηριού να διαβάση το Διάταγμα της χάριτος του είπε.
«Κύτταξε παιδί μου να μή ξανάρθης στην Μακεδονία γιατί σε 400 χρόνια μιά φορά ήρθε ο Σουλτάνος στο Μοναστήρι ».

Ό Σμάραγδος γύρισε μετά ενα μήνα. Και την δεύτερη μέρα μπήκε αναστατωμένος στο γραφείο μου.
Ό καιμακάμης του είχεν ειπή ότι ο κομιτατζής ψευτογραμματεύς του είχε το θράσος και να υβρίζη στις εφημερίδες τές αρχές. 
Έγώ άρνήθηκα καλή τή πιστει. Άλλά κατά το βραδάκι ο Μητροπολίτης εξαλλος μου εδειξε ενα φύλλο της  «Αλήθειας» Θεσσαλονίκης.

Τί είχε συμβή;

Πριν ενα περίπου μήνα είχαν συλλάβει οι Τούρκοι καπου 50 Φλαμπουριώτες τους οποίους έκακοποίησαν βαρβαρώτατα.
Έγώ εσπευσα να τα γράψω στην εφημερίδα με την υπογραφή «ενας διαβάτης».

Διά να ξεύρουν δέ ότι ήτο σοβαρά η πηγή έσημείωσα στην άκρη « Γεώργιος Μόδης Γραμματεύς της Ίερας Μητροπόλεως Μογλενών και Φλωρίνης».

Ή εφημερίδα, αγνωστο δια ποιον λόγον, εδημοσίευσε τόσον αργά το δριμύ κατηγορητήριό μου με φαρδειά πλατειά την ιδιότητα και το όνομά μου!

Ό Μητροπολίτης δικαίως τώρα έξεστόμιζε κατάρες.
 Έγώ έφυγα αμέσως μ’ ενα άμάξι στο Μοναστήρι όπου και κρύφθηκα 10 ήμερες.

 Φαίνεται όμως ότι αί κατάρες του έπειασαν γιατί εμεινα άγαμος και ανυπαντρος.