Καρατάσος Τάσος

Η  Ελληνική επανάστασις του 1821, εκ των μεγαλύτερων κατορθωμάτων του Ελληνικού έθνους, είχε χαρακτήρα πανελλήνιον.
Την ιστορικήν ταύτην αλήθειαν, οσονδήποτε και αν ηγνόησαν αδαείς και αμελείς ιστοριογράφοι, αποκαλύπτουν τόσον η έκτασις του έκραγέντος άγώνος, από του Δουνάβεως εως την Κρήτην, όσον και τα κατά καιρούς δημοσιευόμενα ανέκδοτα ιστορικά κείμενα.

Μεταξύ των ανεκδότων τουρκικών έγγραφων του 'Ιεροδικείου της  Βερροίας, άτινα λίαν προσεχώς δημοσιεύω εις την υπό της  Ακαδημίας Αθηνών βραβευθεισαν έργασίαν μου, υπάρχει και το υπό χρονολογίαν 30 Ρετζέπ 1236 (3 Μαίου 1821) αύτοκρατορικόν φιρμάνιον, το όποιον μεταξύ άλλων διαλαμβάνει τα εξής:

 «Το εν Μολδαβία κίνημα των απίστων και κατηραμένων 'Ελλήνων, μεταδοθέν εις τας πέραν της  Θεσσαλονίκης χώρας, προεκάλεσε την αναρχίαν και τον αναβρασμόν μεταξύ των έκεϊ κατοίκων .... 

Εμμανουήλ Παπάς

Εκ των γεγονότων τούτων άπαξ έτι κατεδείχθη ότι η επανάστασις αυτη των απίστων, φέρουσα γενικόν χαρακτήρα, εχει έξυφανθή και προοχεδίασθη κατόπιν συνεννοήσεως ολοκλήρου της  φυλής αυτών».

Η  έκρηξις λοιπόν της  επαναστάσεως εν Μακεδονία, έργον του μεγάλου πατριωτισμού των τέκνων της αλλά και  της  ’Ιδέας των Φιλικών, η όποια δια Μακεδόνων διεδόθη και έκαρποφόρησεν εδώ, άποτελει μιαν των ένδοξων αλλά και τραγικών σελίδων της  έπαναστάσεως. αρξαμένη εν τή Χαλκιδική την 23 Μαρτίου 1821 υπό τον Σερραίον τραπεζίτην και μεγαλέμπορον Εμμανουήλ Παπάν έτερματίσθη περί τα τέλη Μαίου του 1822 εν Βερμίω, Όλύμπφ και Δυτική Μακεδονία. 

Διήρκεσε δηλαδή περί τους δεκατέσσαρας μήνας, κατά τους όποιους έλαβον χώραν γεγονότα εξαιρετικά και θυσίαι απαράμιλλοι.

Τό αποτέλεσμα, το όποιον έπέφερεν ο αντιπερισπασμός και η καθήλωσις εν Μακεδονία σοβαρών έχθρικών δυνάμεων προοριζομένων να καταπνίξουν την εν Πελοποννήσω και Στερεά Έλλάδι έπανάστασιν ύπήρξεν εύεργετικόν και όλως σημαντικόν διά τον αγώνα του "Έθνους.

 Τό γεγονός τούτο έδωκε τον άπαιτούμενον καιρόν εις τους εν τη Νοτίω Έλλάδι να οργανώσουν τον άγώνα καλύτερον.

"Οτε δε η Μακεδονία, πανταχόθεν βαλλόμενη και αλλαχού μεν αμυνόμενη αλλαχού δε θριαμβεύουσα και εν τέλει ύποκύπτουσα προ του τεραστίου εχθρικού όγκου, έθυσιάζετο χάριν του υπολοίπου έθνους, οι έναπολειφθέντες εκ των αρχηγών της και ικανός αριθμός πολεμιστών έγκαταλείποντες με βαρυαλγούσαν την ψυχήν το προσφιλές έδαφος της ιδιαιτέρας των πατρίδος κατήλθον εις την κάτω του Ολυμπου Ελλάδα, ίνα ομού μετά των λοιπών Ελλήνων συνεχίσουν τον μετά τοσούτον θυσιών άρξάμενον άγώνα.

Τήν δράσιν ταύτην των τέκνων τούτων της Μακεδονίας, ήτις άποτελεί συνέχειαν της όλης ένεργείας των Μακεδόνων, έκθέτομεν εις την παρούσαν μας μελέτην.


Μετά την καταστροφήν των επαναστατικών ερεισμάτων της  Χαλκιδικής, του Βερμίου και του Όλύμπου οι εναπολειφθέντες εκ των αρχηγών και αρκετοί πολεμισταί συνεκεντρώθησαν εις τα κρησφύγετα του Ολύμπου.

Κατ΄ άρχάς άπεφασίσθη η διατήρησις του αγώνος εις την περιφέρειαν ταύτην και ήρξατο στρατολογησις άνδρών εκ των έλαχίστων περιφερειών, αίτινες είχον διαφύγει την καταστροφήν και την ερήμωσιν.

Περί τα τέλη  Απριλίου η δύναμις αυτή των συγκεντρωθέντων, δρώσα υπό τον Γέρω- Καρατάσιον και τον Λιαμαντήν, κατώρθωσε δ΄ ευφυούς πολεμικού τεχνάσματος να κύκλωση και έξολοθρεύση παρά την γέφυραν του Μπαμπά, σημαντικην δύναμιν εκ Γενιτσάρων, τους όποιους ο Κεχαγιάς του Ρούμελη Βαλεσή είχεν άποστείλει εκ Λαρίσης προς ένίσχυσιν της  στρατιωτικής δυνάμεως της  Κατερίνης.

Αλλά το μεμονωμένον αυτό γεγονός δεν ήτο δυνατόν να έχη γενικώτερα αποτελέσματα επί του άγώνος εν Μακεδονία.

 'Ολόκληρος η χώρα είχε πλημμυρίσει από τας στρατιάς του Έμπου Λουμπούτ, του Χουρσίτ και του Μπεχλιβάν Μπαμπά, τα μαχητικά κέντρα είχον καταστραφή και το πλείστον των πολεμιστών είχε θυσιασθή έπι του πεδίου της  τιμής. Αι φύλακαι της  Θεσσαλονίκης και της  Βερροίας ήσαν πλήρεις Ελλήνων, αί περιουσίαι είχον διαρπαγή καί το φάσμα του θανάτου έπλανάτο όλέθριον εις την Μακεδονικήν γην.

 Όλα αυτά τα γεγονότα και αί πανταχόθεν φθάνουσαι πληροφορίαι παρουσίαζον ώς αδύνατον την συνέχισιν του άγώνος εις οίονδήποτε μέρος της Μακεδονίας.

Μετά σύσκεψιν γενομένην εις το Μοναστήριον του 'Αγίου Διονυσίου άπεφασίσθη η κάθοδος εις την κάτω του Ολύμπου Ελλάδα προς συνέχισιν του επαναστατικού αγώνος.

'Ο Διαμαντής 
έχων ίδίαν προσωπικότητα και ιδιαίτερον άρματοκλίκι,
 παραλαβών τον 
Γούλαν, 
Λιάκον καί 
Μπινον
 επί κεφαλής 250 πολεμιστών, 
άνεχώρησε διά την Σκόπελόν και την Σκιάθον, 

ο δε Καρατάσιος, ο μάλλον επιφανής εκ των Μακεδόνων αρχηγών, 
με ύπαρχηγόν τόν Γάτσον και τους άρματωλούς 
Δουμπιώτην, 
Συρόπουλον, 
Λάζον, 
Κώταν και με πρωτοπαλλήκαρον τον

Τσίαμης Καρατάσος

Τσιάμην Καρατάσιον,
 ηγούμενος  300 πολεμιστών διήλθε την Θεσσαλίαν και κατηυθύνθη προς τον Άσπροπόταμον.

Καραισκάκης Γ.

 Έγκαταστήσας εις το χωρίον Μερόκοβον τους συγγενείς του καθώς και τας οίκογενείας των συναγωνιστών του
συνέπραξε με τον Καραϊσκάκην και τόν Ράγκον εις την έκκαθάρισιν των Αγράφων από τα τουρκικά στρατιωτικά άποσπάσματα και ακολούθως επί κεφαλής 300 Μακεδόνων κατηυθύνθη εις το Μεσολλόγι τεθείς υπό τας Διαταγάς του Μαυροκορδάτου.

Μέρος ωσαύτως Μακεδόνων πολεμιστών και εθολοντών, ώς συνέβη με τους Θράκας και τους Μικρασιάτας, προερχόμενον εκ διαφόρων περιφερειών της  Μακεδονίας και του εξωτερικού, άφικνούκενον περιοδικώς εις την Πελοπόννησον ιδίως έκει ένθα ειχε μετατοπισθή το κέντρον του άγώνος, έστρατολογήθη υπό του Δημητρίου Ύψηλάντου και άπετέλεσε τόν πυρήνα της  συστάσεως του τακτικού σώματος υπό τον Παλέσαν και Κουβερνάτην.

 Οι ανδρός ούτοι, γράφει ο φαλαγγάρχης των Αθηνών κατά την έπανάστασιν καί μετέπειτα συνταγματάρχης X. Βυζάντιος,

«υπήρξαν εξαιρετικοί πατριώται, αφιλοκερδείς, καρτερικοί είς κακουχίας και στερήσεις, ανδρείοι εν πολεμώ και ευπειθέστατοι. 
Ηλθον εις την Ελλάδα διά να υπηρετήσουν την Πατρίδα μη εχοντες ενταύθα οικείους η γνωρίμους, εύρον καταφύγιον έντιμον εις το τακτικόν Σώμα......«

Μαυροκορδάτος Αλ.

Κατά τον ’Ιούνιον του 1822 ο ηγέτης της  Δυτ. Ελλάδος Αλ. Μαυροκορδάτος έξεστράτευσεν εναντίον του Μεχμέτ Ρεσήτ και του Ισμαήλ Πλιάσσα, οίτινες, κατερχόμενοι προς το Μεσολόγγιον, ειχον πολιορκήσει την Κιάφαν.

Μετά γενομένην σύσκεψιν εις το Κομπότι την 21 Ιουνίου 
ο Μπότσαρης με 300 Σουλιώτας, 
ο Καρατασιος με 300 Μακεδόνας καθώς και ο ’Ίσκος και
 ο Βλαχόπουλος με δύναμιν εν συνόλω 1200 πολεμιστών άνεχώρησαν διά την Πλάκαν, εις δε το Κομπότι παρέμειναν ο Ντόβας, ο Πεταλούδης και ο Γκολφ ινος με τους Αιτωλοακαρνάνας.

Τό έκστρατευτικόν σώμα εις το όποιον μετειχεν ο Καρατασιος, έπιτεθέν αίφνιδιαστικώς κατά της  Πλάκας διέλυσε και κατέσφαξε την Τουρκικήν φρουράν, προχωρήσαν δε προς το Σίδερο, εύρέθη άντιμέτωπον προς τριπλασίαν έχθρικήν δύναμιν.

Οι Ελληνες καταλαβόντες τους ύπερκειμένους βράχους της  ορεινής αυτής τοποθεσίας προσέβαλον τους Τούρκους ιππείς δυσχερώς κινουμένους εις την ακατάλληλον δι΄ ίππικόν ταύτην τοποθεσίαν, έφόνευσαν 180 έξ αυτών μετά του αρχηγού των και τελικώς τους έτρεψαν εις φυγήν.

Αλλ΄ οι έχθροί, λαβόντες ένισχύσεις, άντεπετέθησαν, έξετόπισαν τον Κουτελίδαν και ήνάγκασαν τον Γρίβαν και τον ’Ίσκον να υποχωρήσουν.

Μόνος έξ όλων ο Καρατάσιοςόχι μόνον κατώρθωσε να διατηρήση την κατεχομένην θέσιν, αλλά και να συλλάβη αιχμαλώτους 150 Γενιτσάρους καθώς και 5 Μπέηδες τελικώς φοβούμενος κύκλωσιν μετέβη εις συνάντησιν των άλλων φέρων μεθ΄ εαυτού και τους αίχμαλωτισθέντας.

Οι αρχηγοί έξαιρουμένου του Βαρνακιώτη, όστις άπέφυγε να συγκρουσθή προς τους Αλβανούς, προοίμιον τούτο της  περιέργου μετέπειτα διαγωγής του, συνεκεντρώθησαν και πάλιν παρά την Πλάκαν, την οποίαν κατείχον σθεναρώς οι γενναίοι Σουλιώται του Μ. Μπότσαρη.

Τήν 30 Ιουνίου ισχυρότατος στρατός εκ 10 000 άνδρών ύπό τον Άχμέτ Βρυώνην, άποτελούμενος από Γκέκηδες και Τόσκηδες, προσέβαλε το Έλληνικόν σώμα εις την Πλάκαν.
 Ο έμπειροπόλεμος Αλβανός ηγέτης κατώρθωσε να δημιουργήση ρήγμα και κατά την 4ην ημέραν της  μάχης να εισχωρήση μεταξύ Μπότσαρη, Βλαχοπούλου και Μπουκουβάλα, παραλύσας ούτω την άμυναν των Ελλήνων.

 Προκειμένου να διαταχθή ύποχώρησις ο Καρατασιος, μη ανεχόμενος να έγκαταλείψη άταφους τους 37 νεκρούς Μακεδόνας εν οίς και ο Πέτρος Γάτσος, κατώρθωσε προ των όμμάτων των 3 Αλβανών να παραλαβή τους νεκρούς και τραυματίας και να ύποχωρήση εις τα ορεινά συγκροτήματα του Σουλίου. 

Αι ζημίαι των Τούρκων υπήρξαν μεγάλαι κατά την τετραήμερον μάχην της  Πλάκας, αλλά και του Ελληνικού σώματος ωσαύτως σημαντικαί.

Μετά τα γεγονότα της  Πλάκας και την καταστροφήν του Πέτα ο Καρατάσιος με τους πολεμιστάς του μετεστάθμευσεν εις την Εύβοιαν, η όποια εύρίσκετο εν αναστατώσει ήδη από εξαμήνου.

Περί τα τέλη ’Ιουνίου του 1822 ο ’Άρειος Πάγος, το πολιτικόν Σώμα της  3 Ανατολικής Ελλάδος, μη δυνάμενος να εχη μόνιμον διαμονήν ενεκα των έπιχειρήσεων αλλά και της  έχθρότητος του Όδυσσέως Άνδρούτσου , άπέστειλεν εις τας βορείους Σποράδας, ενθα εύρίσκοντο πολλοί Μακεδόνες ύπό τον Διαμαντήν Νικολάου, τον αρεοπαγίτην Θεόκλητον Φαρμακίδην, ίνα έπιτύχη την μεταφοράν των Μακεδονικών στρατευμάτων εις την Εύβοιαν.

Ο Διαμαντής όμως άπουσίαζεν εις τον ’Όλυμπον, ενθα είχε μεταβή προς παραλαβήν των οικογενειών και 150 πολεμιστών, οϊτινες εύρίσκοντο διασκορπισμένοι εις τα δάση , ώστε μόνον 600 περίπου Μακεδόνας κατώρθωσε να μεταφέρη ο Φαρμακίδης εις την Εύβοιανμε το πλοιον του Χατζηβισβίζη ύπό τους αρχηγούς Μπίνον, Λιάκον και Καρακώσταν.

Ούχ ήττον η μικρά αύτη δύναμις κατοορθωσε να έκτοπίση μετά κρατεράν μάχην τους Τούρκους από τα Βρυσάκια της  Χαλκίδος και να μεταδώση το άπωλεσθέν θάρρος εις τους έντοπίους, οϊτινες ήρχισαν πυκνούντες την δύναμιν του Διαμαντή.

 Δυστυχώς ένεκα διαφωνίας προς ώρισμένους εκ των έντοπίων, της  κακής διατροφής και της  έλλείψεως χρημάτων το σώμα τούτο των 600 πολεμιστών άπεχώρησεν εις ’Ωρεούς. Έξ άλλου ο έπισυμβάς θάνατος του Αγγελή Γοβγίνα περιέπλεξε τήν κατάστασιν, καθ΄ όσον ο διάδοχος αύτού Κριεζώτης δεν ήτο δεδοκιμασμένος εισέτι και  η Εύβοια ειχεν ανάγκην εμπειροπολέμου αρχηγού.

Οδ΄ εκ των προκρίτων του Πηλιου Γρηγόριος Κωνσταντάς τον Αύγουστον μεταβάς κατ΄ εντολήν του Κωλέτη είς την Σκόπελον διά να λάβη μέτρα προς καλυτέραν οργάνωσιν του κινήματος της  Εύβοιας και  της  Θεσσαλομαγνησίας, εγραψεν εις τον Υπουργόν των Στρατιωτικών την 27ην Αύγούστου 1822 εκ Σκιάθου, ύποδεικνύων ως κατάλληλον αρχηγόν τον Διαμαντήν, όστις είχεν έπιστρέψει έξ Όλύμπου .

Τοιουτοτρόπωςο Μακεδών πολέμαρχος διωρίσθη γενικός αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων του προς την Χαλκίδα τμήματος της  Εύβοιας και κατά τας άρχάς Σ)βρίου, έπι κεφαλής ικανής δυνάμεως πολεμιστών άποβιβασθείς διά του πλοίου του Χατζήβισβίζη εις τα Βρυσάκια, έπετέθη και διέλυσε το τουρκικόν στρατόπεδον της  Λιθάδας.

Έκ της  επιτυχίας ταύτης του Διαμαντή κατεφάνη πόσον χρήσιμος ήδύνατο ν΄ άποβή διά την Εύβοιανη σύμπραξις των Μακεδόνων με τους εντοπίους. 

Δυστυχώς όμως ο "Άρειος Πάγος δεν έπολιτεύθη καλώς και συντόμως ήρχισαν άντιζηλίαι μεταξύ των Εύβοέων θεωρούντων ξένους τους διακεκριμένους πολεμιστάς.

Ο Γιαννάκης Δημητρίου και ο Τομαράς, τέως αρχηγοί του στρατοπέδου των Εύβοέων, υποκινούμενοι από τον Όδυσσέα και τους προκρίτους της  Εύβοιας, έδήλωσαν εις την Κυβέρνησιν δτι δεν ανέχονται ως αρχηγόν τον έπήλυδα Διαμαντήν και έξεστράτευσαν εναντίον του.

Αλλά και  ο Διαμαντής δεν εμείνεν άπρακτος  άντεπιτεθεις εις τα Καμάρια ένίκησε τους Εύβοεις και τους έξηνάγκασε διά της  Αταλάντης να κατευθυνθούν προς τα ένδότερα της  Στερεάς διά να ζητήσουν από τον Όδυσσέα Ανδρούτσον ένίσχυσιν προς έκδίωξιν του Διαμαντή.

Η  Κυβέρνησις διατελούσα εν γνώσει όλων των περί την Εύβοιαν συμβαινόντων ένέκρινε τον προβιβασμόν εις τον βαθμόν του στρατηγού άμφοτέρων των Μακεδόνων αρχηγών,
 διορίσασα τον μεν Διαμαντήν άρχηγό της  έκστρατείας έναντίον του Φρουρίου της  Χαλκίδος,
 τον δε Καρατάσιον αρχηγόν της  πολιορκίας της  Καρύστου με πλήρη συνεργασίαν άμφοτέρων.

 Επειδή δε ήτο αδύνατον τας δαπάνας της  έκστρατείας ταύτης ν΄ άναλάβουν τα ολίγα έπαναστατήσαντα χωρία της  Εύβοιας εδωκεν έντολήν, ίνα οι στρατηγοί μέ κάθε τρόπον εξαναγκάσουν και τα υπόλοιπα χωρία εις έπανάστασιν και συμμετοχήν εις τας δαπάνας της  εκστρατείας.

Αλλ΄ ο Κριεζώτης, ευρισκόμενος διά του Δημητρίου και Τομαρά εις επαφήν με τον Ανδρούτσον, ήρνήθη να δεχθή την άπόφασιν της  Κυβερνήσεως και διεμήνυσεν εις τον Διαμαντήν ότι δεν τον αναγνωρίζει γενικόν αρχηγόν.

 Μοιραίως έπήλθε νέα σύγκρουσις και ο Διαμαντής άπέστειλεν εναντίον του Κριεζώτη τον σύγγαμβρόν του Καρακώσταν, τον Βασιλείου και τον Κόταν επί κεφαλής 1000 Μακεδόνων και Θεσσαλών, οϊτινες διεσκόρπισαν τα στρατεύματα του Κριεζώτη εις το Μακρυχώρι και τον έξηνάγκασαν να άποχωρήση εις τον "Αγιον Λουκάν. 

Ο Διαμαντής ήτο υποχρεωμένος να ύπερασπισθή το αξίωμά του, εν τή πραγματικότητι δε ο Κριεζώτης ήτο στασιαστής εναντίον των εστω και παραλόγων αποφάσεων της  Κυβερνήσεως.
Τή έπεμβάσει του Καρατάσιου, μη έπιθυμουντος ν΄ άντιταχθή εις το τοπικόν αίσθημα των κατοίκων, έπήλθε σχετική ύφεσις, έσημειώθησαν μάλιστα και άρκεταί έπιτυχίαι εκ μέρους των Όλυμπίων.

Αλλ΄ ο Ανδρούτσος δεν ήδύνατο ν΄ άνεχθή τους Μακεδόνας άρματωλούς και ταχέως ήρξατο να ύποδαυλίζη έμφυλίους ταραχάς εις την Εύβοιαν.
 Η  Κυβέρνησις άντελήφθη έγκαίρως την προσπάθειαν ταύτην του γενναίου και περιέργου Ρουμελιώτη αρχηγού και ιδού τι εγραφεν αύτη από την Έρμιόνην προς τους προκρίτους της  Υδρας την 21 Δ)βρίου 1822:

Οδυσσεύς Ανδρούτσος

« Τά φρονήματα του άντιδιοικητού Όδυσσέως τα γνωρίζετε πολύ καλά απειθής εϊς της  Διοικήσεως τους λαοσώους σκοπούς έκηρύχθη μόνος του Αρχιστράτηγος της  Ανατολικής Ελλάδος και Εύβοιας και διά τούτο με ολίγην εύχαρίστησιν βλέπει τους στρατηγούς Διαμαντήν και Καρατάσιον αρχηγούς των αρμάτων Εύβοιας ώς μη συμφωνοϋντας με τους ολέθριους σκοπούς του'διά τούτο άπεφάσισε να κάμει άπόβασιν με στρατεύματα, διά να κτυπήση, όμως θέλει προξενήσει όλεθρον εις τους δυστυχείς κατοίκους ταύτης της  νήσου .... κ.λ.π. ».

Ιδιαιτέρως ο προβιβασμός του Διαμαντή εις στρατηγόνδυσηρέστησε τον Ανδρούτσον, όστις έξακολουθών την πολεμικήν κατά του Αρείου Πάγου καί έπιθυμών να άρχη άπολύτως είς την Ανατολικήν Ελλάδα, άπέστειλε τους εντοπίους φίλους του αρχηγούς Τομαράν, Χαλκιάν και Βερούσην εις το Ξηροχώρι, οίτινες θύσαντες και λεηλατήσαντες τα πάντα παρ΄ ολίγον να συλλάβουν την γυναίκα του Διαμαντή αιχμάλωτον. 

Ο Διαμαντής βλέπων περιπλεκομένην την κατάστασιν άφ΄ ενός και τον έπαπειλούμενον άφ΄ ετέρου εμφύλιον πόλεμον, πεισθείς έξ άλλου και περί της  αδυναμίας του ’Αρείου Πάγου, ήναγκάσθη να έπιστρέψη εις το Ξηροχώρι, έκείθεν δε άνεχώρησεν εις την Σκιάθον παραλαβών και την γυναίκα του.

Τήν άναχώρησιν του Διαμαντή έπηκολούθησεν εντός ολίγου και η άναχώρησις των οπαδών του, οιτινες « άνευ άρτου, άνευ μισθοδοσίας, πειναλέοι και γυμνητεύοντες » πρόσφυγες, έζήτησαν άσυλον εις την Σκιάθον και την Σκόπελον, ενθα εύρίσκοντο αί οικογένειαί των έγκαταλελειμμέναι και είς οίκτράν κατάστασιν.

Αποχωρήσαντος του Διαμαντή εκ της  Εύβοιας, παρέμεινεν αρχηγός της  πολιορκίας της  Καρύστου ο Καρατάσιος με την μεγαλυτέραν δύναμιν των Βορειοελλαδιτών πολεμιστών.

Μετά του Καρατάσιου ο Ανδρούτσος εύρίσκετο εις σχετικώς καλάς σχέσεις λόγω παλαιοτέρων δεσμών και προεπαναστατικής συνεργασίας.

Νέα όμως εν τώ μεταξύ πολεμικά γεγονότα έξειλίχθησαν.
Ο ύπαρχηγός των φαλάγγων του Κιουταχή Σελήχ Πασάς, ενωθείς με τα 3 Αλβανικά στρατεύματα του Περκόφτσαλη και κατερχόμενος εκ Λαρίσσης προς την Στερεάν Ελλάδα, καταλαμβάνει τα Βρυσάκια, ένω άλλη φάλαγξ υπό τον "Ισμαήλ Μπότα, αφού κατέλαβε τα Λεχώνια του Πηλίου, την 1ην Μαίου 1823 προχωρεί προς το Τρίκκερι, ενθα ήτο έστρατοπεδευμένος ο αρχηγός των Πηλιορητών Μήτρος Βασδέκης.

Οι Τρικκεριώται κατεταράχθησαν εκ της  ειδήσεως ταύτης και ο Βασδέκης έζήτησε κατεσπευσμένως 
την συνδρομήν του Γέρω Καρατάσιου, 
όστις πράγματι εσπευσεν έπικεφαλής του μεγαλυτέρου τμήματος
 της  «Μακεδονικής Λεγεώνος» 
άποτελουμένης εκ 2000 εμπειροπολέμων 
και κατά πάντα αρίστων πολεμιστών. 

Αγγελής Γάτσος

Φθάσας εις το Τρίκκερι κατέλαβε την όχυράν θέσιν Παναγιά και προέβη εις την κατασκευήν οχυρωματικών έργων.
Τήν 14ην Μαίου άφήσας τον Αγγελήν Γάτσον έπι κεφαλής της  άμύνης του Τρίκκερι, παρέλαβε 500 Μακεδόνας παλαιούς συναγωνιστάς του Βερμίου και του Όλύμπου και έπικουρούμενος από θαλάσσης υπό της  ήρωίδος Μαντώς Μαυρογένους άπεβιβάσθη εις την νήσον 'Αλατάν κατεχομένην από ισαρίθμους Τούρκους.


 Η  έπίθεσις των Μακεδόνων υπήρξε ορμητικήοι Τούρκοι κατετροπώθησαν και κατεσφάγησαν μαζι με τους όμοφύλους των κατοίκους της  νήσου’ 240 εξ αυτών όχυρωθέντες εις παλαιόν μοναστήρι της  νησίδος, άφ΄3 ού ήμύνθησαν άπεγνωσμένως, έξορμήσαντες ίνα διασπάσουν τους πολιορκητάς κατεσφάγησαν απαντες πλήν 6 σημαινόντων, τους όποιους έκράτησεν ο Καρατάσιος, σκοπών ν΄ άνταλλάξη τούτους με "Έλληνας αιχμαλώτους.

Τήν έπομένην της  μάχης ταύτης άνεχώρησε και πάλιν δια Τρίκκερι ενθα ο Σελήχ Πασάς προσβαλών την υπό τον Γάτσον δύναμιν με 10 000 άνδρας άπεκρούσθη σθεναρώς από τον άρματωλόν της  Εδέσσης.

 Η  έπίθεσις έπανελήφθη και την έπομένην με μεγαλυτέραν ορμήν εναντίον των οχυρωμάτων της  Παναγιάς υπό των Αλβανών.
’Άλλ΄ η άμυνα των Ελλήνων υπήρξε ανώτερα της  έπιθέσεως. ο Γέρω Καρατάσιος η όπως έκαλειτο από τους συμπολεμιστάς του Γέρω Τσεκούρας καθήμένος επί λίθου ατάραχος και ψύχραιμος εδιδε τας διαταγάς του και το εύστοχον πυρ των πολεμιστών κατεκρήμνιζε σωρηδόν τους έπιτιθεμένους  Αλβανούς'ούδεμία λιποψυχία έσημειώθη εκ μέρους των οπαδών του, ούδέν λάθος εκ μέρους του έμπειροπολέμου στρατηγού.

Οι κλέφτες των Μακεδονικών βουνών άντεπαρετάχθησαν εις τακτικόν αγώνα έναντίον άρτιου στρατού διευθυνομένου από αξιωματικούς έγνωσμένης αξίας και μαχητικότητος και μετά κρατερόν και φονικώτατον αγώνα έξήλθον νικηταί.

Ο υπερήφανος Σελήχ ύπεχώρησε προ του Καρατάσιου και έγκατέλειψε το Τρίκκερι.

Ιδού πώς περιγράφει τον Καρατάσιον κατά την μάχην του Τρίκκερι δημοσίευμα είς τον «Φιλόπατριν» της  29-3-1857

« Ηκολούθησα τον Παπούν (Καρατάσιον) καθ'όλας τας εκστρατείας του διά της  άγωνιζομένης Ελλάδος μου φαίνεται οτι βλέπω ακόμη το άρρενωπόν και εϋχαρι πρόσωπόν τον, μου φαίνεται οτι τον άκοωω ακόμη προφέροντα τας μονοσυλλάβους τον προσταγάς και μηδέποτε συγχωρούντα.

 'Άγιον ρίγος, το ένθυμώμαι εως τώρα, μας κατελάμβανε όλους όταν παριστάμεθα εμπροσθέν του* 

το νεύμα του ήτο προσταγή αδυσώπητος και ovυαί εις τον παραβάτην αυτής'η αταραξία του εν καιρώ των μαχών ήτο άδριάντος όρειχαλκίνου αταραξία
 ουδεις είδεν αυτόν έφ΄ όλης τον της  ζωής όπισθοχωρήσαντα ενώπιον των εχθρών.

Τον ένθυμούμαι όταν έπι της  Μαγνησίας κατεπολέμει τονς Τούρκους μόλις ήριϋθμούμεθα δισχίλιοι περί τον Παποϋν και έναντίον ημών αλλεπάλληλα και ατελείωτα έφώρμων των απίστων τα στίφη εις το όροπέδιον των Τρικκέρων. 
Τέσσαρας ημέρας διήρκεσεν η μάχη έπι της  αυτής πέτρας, ο Γέρως άσάλεντος ώς η πέτρα αυτή και την σήμερον άκόμη δεικνύεται από τονς έντρόμονς κατοίκους ο τόπος έφ΄ ον έκάθετο κατά την τετραήμερον έκείνην σφαγήν. « K΄ αν ήθελα τότε να φύγω, ελεγεν επειτα γελών, μηδέ μ΄ άφηναν τα γεράματα ; »

Παραθέτομεν ωσαύτως άπόσπασμα της  χαρακτηριστικής αναφοράς, την όποίαν ύπέβαλεν ο Καρατάσιος εις την Κυβέρνησιν σχετικώς με την μεγάλην μάχην του Τρίκκερι •


Έγώ πριν λάβω τας έπιταγάς σας, όρων τον εις Τρίκκερα πόλεμον και την ανάγκην της  Πατρίδος, αυθόρμητος με όσους συναγωνιοτάς μου και στρατιώτας είχα ήλθα είς τα εδώ κάμνοντας το πατριωτικόν μου απαραίτητον χρέος και θέλω κάμει και είς το έξης ώς αι έπιταγαί σας με διατάσσουσι διά να μη χάσωμεν τούτο το άκρωτήριον διότι τούτο ( ο μη γένοιτο) χαθέντος, χάνεται όλον το δικαίωμα της  Θεσσαλίας'το δουφέκι μας συν θεω πηγαίνει άριστα'είς τας τέσσαρας μάχας όπου έκάμαμεν οι 'Έλληνες έκέρδισαν τας νίκας. 

Είς την πρώτην (καίτοι άπόντος μοι) εγινεν η μάχη τρομερά είς την θέσιν της  Παναγίας, ώστε έθανατώθησαν πολλοί εκ των εχθρών και έκαρατομήθησαν'δευτέρα μάχη είς το εν Άλατά μοναστήριον άπέκλεισα 241 και μετά εξ ημέρας παρεδόθησαν με συχνούς πυροβολισμούς τους οποίους οί 'Έλληνες διά ξίφους έπέρασαν, πλήν 6 τους οποίους ώς κεφαλή των άποκλείστων εμπόδισα μήπως από τας αίχμαλωτισθείσας ψυχάς άπελευθερώσωμεν.

Τήν αυτήν ημέραν είς την θέσιν της  Παναγιάς ώρμησαν οί εχθροί με μεγάλην ορμήν είς τα ταμπούρια των Ελλήνων νυκτός και έκράτησεν ο πόλεμος εως τας εξη ώρας της  ήμέρας, θανατωθέντες και καρατομηθέντες παρά των Ελλήνων ικανώτατοι εχθροί'άφησαν και τα μπαϊράκια τους και εκ των Ελλήνων δύο μόνον έσκοτώθησαν έξ αιτίας των λαφύρων. 

Τετάρτην δε μάχην έξήλθον με τα πλοία είς το αντίκρυ μέρος Γατζέα καλούμενον διά να έμποδίσω τας τροφάς των έχθρών και αύτοι ώρμησαν ένθεν και ενθεν διά να μάς ριχθοϋν και ημείς τους έρρίχθημεν πρότερον πέρνοντες το κανόνι τους και 16 κεφάλια και 2 ζωντανούς και εκ των Ελλήνων εις μόνον άλλά μ΄ όλον όπου δυνάμει θεϊκή αριστεύει το 'Ελληνικό ντουφέκι και εφθειρεν Ικανούς έχθρύς, αύτοι όμως στέκονταιέγώ ώς πασίδηλον δεν έπαυσα από το να
πολεμώ κατά των έχθρών έξ ής ώρας έχασα και σπήτι μου και πράγμα μου και φαμελίαν μου *) και είς Όλυμπον και είς ΙΊέταν και είς Σοϋλι και Μωρέαν και Εύριπον καθώς και τώρα εδώ

Παρά την ήτταν των όμως οί έναπομείναντες Αλβανοί του Περκόφτσαλη, λαβόντες σοβαράς ενισχύσεις εκ μέρους του Κιουταχή, ήρχισαν και πάλιν νά πιέζουν το Έλληνικόν στρατόπεδον.

Ο Καρατάσιος εγραφε διαρκώς εις το Μινιστέριον του Πολέμου ζητών ενισχύσεις εις άνδρας, πολεμικόν ύλικόν και τρόφιμα.

 Οι Τρικκεριώτες δεν έδείκνυον προθυμίαν άνάλογον προς την περίστασιν και το στρατόπεδον ύπεβάλλετο εις μυρίας στερήσεις  μισθούς οι στρατιώται δεν έλάμβανον και αι οικογένειαι αυτών εύρισκόμεναι ως πρόσφυγες εις την Σκιάθον και  Σκόπελον εστερούντο και άρτου ακόμη.

Χριστόφορος Περραιβός

 Εις αυτήν την κατάστασιν εύρίσκοντο οι εις το Τρίκκερι έστρατοπεδευμένοι Μακεδόνες ότε άφίκετο άφ΄ ενός μεν ο Κιουταχής έπι κεφαλής των υπολοίπων φαλαγγών, άφ΄ ετέρου δεο Χριστόφορος Περραιβός προερχόμενος εκ Πελοποννήσου.

Τον Περραιβόν άπέστειλεν η Κυβέρνησις  ίνα συνεργασθή μετά του έπαρχου της  Εύβοιας Κωλέτη διά την καλυτέραν όργάνωσιν του αγώνος και τον ανεφοδιασμόν των στρατευμάτων.

Δυστυχώς ο Περραιβός άπεδείχθη αρχομανής και ελάχιστα συνέβαλε διά τον κατευνασμόν των παθών και την προαγωγήν του κυρίου σκοπού δι΄ όν άπεστάλη.

Από της  πρώτης στιγμής φαίνεται ότι δυσηρεστήθη με τον Καρατάσιον και συνετάχθη με τους κατοίκους του Τρίκκερι άποβλέπων εις το να ύποσκελίση τον στρατιωτικόν ηγέτην της  Θεσσαλομαγνησίας.

Ο Κιουταχής, ευρισκόμενος έπί κεφαλής 7.000 Τούρκων εις το στρατόπεδον του Τρίκκερι, στερούμενος τροφών και άσθενήσας, άντιληφθείς δε δτι δεν ήδύνατο να έξαναγκάση τον Καρατάσιον να υποχώρηση, έπρότεινεν εις αυτόν είρηνην, ύποσχεθείς να παραδώση την εν Θεσσαλονίκη εν αιχμαλωσία εύρισκομένην οικογένειαν του καθώς και την του Γάτσου. 

Ο Περραιβός ισχυρίζεται οτι ο Κιουταχής έξηπάτησε τον Καρατάσιον διά να διαφυγή τον βέβαιον όλεθρον του στρατοπέδου του. 

Αλλά και ο Όρλάνδος όλως άβασανίστως, στηριχθείς εις τας άναξιοπίστους πηγάς του Περραιβού, κατηγορεί τον άνδρειον Καρατάσιον ως συνθηκολογήσαντα αίσχρώς με τους Τούρκους.

Ο Περραιβός διαρκώς ύπέβλεπεν τον συνετόν γέροντα Καρατάσιον και ούδέν κατορθώσας κατ΄ αυτού ήθέλησε να τον έκδικηθή και μετά θάνατον.
 Παρ΄ όλον δε ότι προσπαθεί να περιγράψη και τους όρους της  συνθήκης διά της  όποίας ο Καρατάσιος ήλευθέρωνε την σύζυγόν του και τον υιόν του Γιαννάκην αιχμαλώτους εν Θεσ)νίκη, έλάμβανε ολόκληρον την νήσον Εύβοιαν και μισθούς 800 στρατιωτών, δεν μάς δικαιολογεί πώς ούδέν έξ αύτών συνέβη εις την πραγματικότητα και πώς ο Καρατάσιος εύθύς μετ΄ ολίγον εύρίσκετο έπί κεφαλής του σώματός του είς Σκιάθον πολεμών τον Τοπάλ πασάν.

Η  διχόνοια της  έποχής δεν έγνώριζεν όρια,προδόται δε ειχον άποκληθή εκ περιτροπής οί ένδοξότεροι των αγωνιστών.
Αντί παντός άλλου κρίνομεν σκόπιμον να παραθέσω μεν άπόσπασμα του άγωνιστού Κασομούλη έπί των γεγονότων :

 « 'Ο Καρατάσιος είς αυτήν την περίστασιν έβγήκεν με όλους τους Μακεδόναςαπό τα νησιά και προκατέλαβεν το Τρίκκερι καθώς και το στενόν του κόλπον και ένίκησεν τον Ταχιρ πασιάν εις όλους τους πολέμους. 
Ο Ίσούφ πασιάς Περκόφτζαλης είχεν άπεράσει εις Εύριπον και έκινήθη κατά του στρατοπέδου όπου διοικούσεν ο Διαμαντής Νικολάου. 
ΟΔιαμαντής άμελήσας και αυτού τα χρέη τον, έχαλάσθη ο στρατός του μετά δύο ημερών μάχην και εχασεν και μερικούς καλούς αξιωματικούς.
Αφ΄ ου έσκορπίσθη ο πολιορκητικός στρατός της  Εύρίπου ελειψαν αί προμήθειαις του στρατού του Καρατάσιου. Οί Τούρκοι βιασμένοι άπό άδυναμίας ήρχισαν να διαπραγματεύωνται την ύποχώρησιν του στρατού, έπι λόγω να ήσυχάση ο λαός. 
Ο Καρατάσιος δυσκολευμένος και αυτός αναγκασμένος και άπό τον στρατόν ένέδωκεν εις μιαν συνθήκην όπου έκαμαν αναμεταξύ των και έτράβηξεν το στράτευμα εις τά νησιά Σκίαθον και λοιπά».

Αύτή είναι η περιβόητος και κατασυκοφαντηθείσα άπό τους έχθρούς του Καρατάσιου συνθήκη.

Είς την Σκιάθον γενομένης συσκέψεως των "Ολυμπίων αρχηγώνπαρισταμένου και του Περραιβού ύπεγράφη συνυποσχετικόν του άγώνος υπό χρονολογίαν 26 Αύγούστου 1823.

ΙΙαρίσταντο 9 αρχηγοί Όλύμπιοι, οιτινες ώρκίσθησαν και προς έξυπηρέτησιν του Αγώνος άνεγνώρισαν παμψηφει ως Γενικόν Αρχηγόν τον στρατηγόν Καρατάσιον και ύπεσχέθησαν ύπακοήν εις αυτόν και εις τον άποφασίσαντα να συνεργασθή ήδη μετ΄ αυτού Μινίστρον Χριστ. Περραιβόν2.

Εις την Σκιάθον, κατόπιν συσκέψεων των διευθυνόντων τα Μακεδονικά στρατεύματα, άπεφασίσθη να ένεργηθή εκστρατεία προς κατάληψιν της  Θεσσαλίας και κλείσιμον των στενών των Τεμπών.

 Εις 3.000 άνδρας άνήρχοντο οι Μακεδόνεςτης  Σκιάθου, Σκοπέλου και Εύρίπου, ύπελογίζετο δε ο'τι διπλάσιοι θά προσήρχοντο διά τον αγώνα Πηλιορειται και άλλοι Θεσσαλοί.

Η  Κυβέρνησις όμως εχουσα ύπ΄ όψιν την γενομένην έξοδον του Όθωμανικού στόλου, την εκστρατείαν του Πασά της  Σκόδρας και τας πολεμικάς προπαρασκευάς του Κιουταχή εν Λαρίσση, άπηγόρευσε δι΄ ιδιαιτέρων εγγράφων και προφορικών διαταγών την ενέργειαν ταύτην του Καρατάσιου και Περραιβού, οϊτινες και συνεμορφώθησαν.

Ούχ ήττον δύναμις εκ 1.200 πολεμιστών Μακεδόνων, των όποιων οι πλειστοι κατήγοντο εκ της  Χαλκιδικής, διαταγή της  Κυβερνήσεωςάπεστάλησαν εις τα Ψαρρά ϊνα συμπολεμήσουν μετά των Ψαρριανών διά την προστασίαν της  ηρωικής ταύτης νήσου, άπειλουμένης εκ της  άποβάσεως αγημάτων.

 Έπι κεφαλής των Μακεδόνων τούτων έτάχθησαν οί όπλιτάρχαι της  ΧαλκιδίκηςΓούλας Κασσανδρινός  καικαπετάν Κότας, ο Σκλαβούνος, ο Νάνος Τουρούντζιας Σιατιστεύς,ο Κοζανίτης  Ιωάννης Τσόντζαςκαι κατά πάσαν πιθανότητα και ο πρόκριτος της  Βάλτας Γιαννιός.

Αυτοί υπήρξαν τα ήρωϊκώτερα θύματα της  αυτοθυσίας εις την νήσον ταύτην. 

Κατέχοντες το φρούριον και πολεμήσαντες ως λέοντες έπί διήμερον έναντίον των 10.000 "Αλβανών και Τούρκων, άπωλέσαντες δε πάσαν ελπίδα έθεσαν πυρ είς την πυριτιδαποθήκην του φρουρίου και 600 περίπου έξ αυτών άνετινάχθησαν είς τον αέρα μετά των έπιδραμόντων εχθρών.


Η  συγκέντρωσις όμως των πολυαρίθμων Μακεδόνων και Θεσσαλών πολεμιστών εις την Σκιάθον και τας άλλας Βορείους Σποράδας, η έλλειψις τροφίμων και μισθοδοσίας, η χειριστή κατάστασις των προσφυγικών οικογενειών και αί έμφανισθεισαι άσθένειαι έδημιούργησαν μεταξύ Μακεδονο Θεσσαλών και εντοπίων έριδας φοβεράς.

Απωλέσαντες έξ άλλου την έλπίδα έπιστροφής είς τας πατρίδας των και ένεκα της  ματαιωθείσης, ως ανωτέρω έξετέθη, έκστρατείας προς την Θεσσαλίαν και την Μακεδονίαν ήρχισαν να διατρέφωνται εκ των πόρων της  χώρας, ούδενός φειδόμενοι και ωθούμενοι υπό της  πείνης και των άλλων στερήσεων και άναγχών, ήδίκων τους ημέρους νησιώτας, άδυνατούντας ν΄ άνταπεξέλθουν κατά των πολεμικωτάτων "Ολυμπίων.

Κατά τας άρχάς του Σεπτεμβρίου του 1823 μερίμνη του Κωλέτη έπάρχου της  Εύβοιας και κατ"έντολήν της  Κυβερνήσεως τέσσαρα πλοία των Ψαρρών, άποσταλέντα είς την Σκιάθον και Σκόπελον, προσεπάθησαν να μεταφέρουν τα Ολυμπιακά στρατεύματα είς Ωρεούς προς άναζωπύρωσιν της  επαναστάσεως εν Εύβοια.

 Η  νέα αύτη εκστρατεία και πάλιν έναυάγησεν έλλείψει των αναγκαίων και διότι οί "Ολύμπιοι δεν ήννόουν να έγκαταλείψουν τας οίκογενείας των είς την Σκιάθον, φοβούμενοι την άναπτυχθεισαν εν τώ μεταξύ δυσμένειαν των νησιωτών έναντίον των, της  όποίας τα αποτελέσματα δεν ήργησαν να παρουσιασθούν.



Περί τα τέλη του αύτού μηνός ο τουρκικός στόλος υπό τον Καπουδάν Μωχαμέτ Χορσέφ Τοπάλ Πασάν εφθασεν εις τα παράλια της  Χαλκιδικής και άπέστειλεν εις τας νήσους Σκόπελον, Σκιάθον και Σκύρον τον διερμηνέα Στέφανον Βογορίδην, ίνα ζητήση την υποταγήν αυτών.

Οι Σκιαθιώται και κυρίως οι πρόκριτοι της  νήσου ταύτης όχι μόνον εδήλωσαν υποταγήν, αλλά παρεκάλεσαν τον τούρκον ναύαρχον ν΄ άποστείλη αγήματα ίνα άποδιώξη έκειθεν τα Όλυμπιακά στρατεύματα με την περίέργον δικαιολογίαν ότι κατεκράτουν την νήσον και έπεβάρυναν τους κατοίκους.

 Πράγματι ο Χορσέφ Πασάς την 8ην Όκτωβρίου άνεφάνη προ της  Σκιάθου με 13 πλοία και περιέπλευσε ταύτην ίνα εύρη κατάλληλον μέρος δι΄ άπόβασιν. Πρέπει να σημειωθή ενταύθα ότι ο Χορσέφ είχεν άποστείλει και αντιπρόσωπόν του, τον όποιον οί Σκιαθιώται έδέχθησαν ως διοικητήν εις το φρούριον της  νήσου  τούτο έσήμαινεν ότι το φρούριον έτάχθη με το μέρος των τούρκων.

Η  κατάστασις ήδη εις την νήσον ταύτην παρουσιάζετο λίαν κρίσιμος και η θέσις των Μακεδονικών στρατευμάτων και των εν τη νήσω οικογενειών αυτών αυτόχρημα τραγική.

Γενομένης συσκέψεως, εις την οποίαν ελαβον μέρος εκτός του αρχηγού Καρατάσιου, ο Διαμαντής, ο Γάτσος, ο Περραιβός, ο Μπίνος, ο Γούλας και ο Συρόπουλος, έγένετο δεκτήη γνώμη του Γάτσουκαι άπεφασίσθη πάση θυσία ν΄άντιταχθούν κατά πάσης άποβάσεως αγημάτων εις την νήσον. 

Τά γυναικόπαιδα των Όλυμπίων άπεστάλησαν μαζί με άπόσπασμα πολεμιστών εις το Μοναστήριον της  Παναγίας Ευαγγελίστριας, δίωρον άπέχοντος από της  πρωτευούσης της  νήσου, 150 δε άνδρες υπό την οδηγίαν του Τσάμη Καρατάσιου άνέλαβον να επιτηρούν τους εν τώ φρουρίφ Σκιαθιώτας υπό τον τούρκον διοικητήν, οί δε αρχηγοί με τους έναπομείναντα κατέλαβον τας κατωτέρω θέσεις:

ο Καρατάσιος το ύψηλότερον μέρος της  κωμοπόλεως, 
ο Περραιβός την εκκλησίαν των Τριών "Ιεραρχών, 
ο Μπίνος τους Ανεμομύλους έχων και τον Συρόπουλον συμπαραστάτην, 
ο Γάτσος την πλέον επικίνδυνον θέσιν Όβριόκαστρον και 
ο Διαμαντής με τον Γούλαν το δυτικόν τμήμα του λιμένος. 

"Ολη η δύναμις άνήρχετο είς 800 πολεμιστάς. Τήν έπομένην, 9ην Όκτωβρίου 1823, ο στόλος, άφ΄ ου έπλησίασε και έβομβάρδισε σφοδρότατα τας κατεχομένας θέσεις άνευ σχεδόν αποτελέσματος, έπεχείρησε ν΄ αποβιβάση αγήματα.

 Οί Μακεδόνες κατέχοντες καταλλήλους θέσεις με συνεχείς πυροβολισμούς έπέφερον μεγάλας βλάβας εις τον εχθρόν και ήνάγκασαν τας λέμβους να απομακρυνθούν.

Τελευταία απόπειρα άποβιβάσεως έγένετο το απόγευμα.
 Έπι κεφαλής των αγημάτων έτέθη ο ύπαρχηγός του στόλου υποναύαρχος Ταχήρ πασας αποφασισμένος να καταλάβη πάση θυσία την νήσον.

Παρά το πυκνόν και εύστοχον πυρ των Ελλήνων αί λέμβοι κατώρθωσαν ν΄ αποβιβάσουν στρατεύματα εις την παραλίαν  και τότε έγράφη μία από τας έπικάς σελίδας του άγώνος της  ανεξαρτησίας.

 Οι αμυνόμενοι πολεμισταί βλέποντες το μέγεθος του κίνδυνου εκ της  καταλήψεως της  νήσου έπετέθησαν κατά του Ταχήρ πασά και μετά αιματηρότατον εκ του συστάδην αγώνα, τον ήνάγκασαν να άποσυρθή εκ της  παραλίας.

 Τετρακόσια πτώματα έχθρικά εκειντο εις τα γραφικά ακρογιάλια της  Σκιάθου, αί δε άπώλειαι των αμυνόμενων ήσαν έλάχισται. 

Μιαούλης Ανδρέας

Την έπομένην ο Χορσέφ πασας, άπηλπισμένος εκ των αποτελεσμάτων και πληροφορηθείς τον έκπλουν του ελληνικού στόλου υπό τον Μιαούλην εκ της  Ύδρας, άνεχώρησε διά τον Παγασητικόν, ενθα και ο στόλος του κατεστράφη ύπό των Υδραίων. Έκτοτε ούδεμία έπεχειρήθη άπόβασις Τούρκων εις την Σκιάθον.

Ο Περραιβός μετά την μάχην της  Σκιάθου διαφωνησας εκ νέου προς τον Καρατάσιον άνεχώρησεν εις "Ύδραν και έκειθεν κατηυθύνθη είς Μεσολόγγιον.

Αφ’ ετέρου ο Καρατασιος επί κεφαλής 1.000 πολεμιστών, έντολή της  Κυβερνήσεως, μετέβη εις την Κάρυστον προκειμένου να συμπράξη μετά του Όδυσσέως ’Ανδρούτσου εις την πολιορκίαν της  πόλεως ταύτης. 

Ο Όμέρ πασάς της  Εύβοιας, ύποφέρων εκ λιμού και μη δυνάμενος να άνεφοδιασθή από θαλάσσης ενεκα του αποκλεισμού ύπό του ελληνικού στόλου, έπεχείρησε διά δόλου να άποσυρθή εκ της  Καρύστου.

 Οί 'Έλληνες όμως της  πόλεως ταύτης ειδοποίησαν δ΄ άγγελιαφόρου τα ελληνικά σώματα, τα όποια διά των ληφθέντων μέτρων έξηνάγκασαν τον Όμέρ πασάν εις τα στενά της  Κακής Σκάλας παρά το χωρίον Βαθύ να έπανέλθη εις την Κάρυστον μετά πολλών απωλειών.

 Έκ της  Καρύστου ο Καρατάσιος έπανήλθεν είς την Σκιάθον. Δυστυχώς έδημιουργήθη και νέα διάστασις μεταξύ των πολεμιστών και των προκρίτων της  νήσου των πρώτων κατηγορούντων τους Σκιαθιώτας έπι φιλοτουρκισμώ αλλά και διατρεφομένως βιαίως είς βάρος της  περιουσίας των.
Οί Σκιαθιώται διεμαρτυρήθησαν προς την Κυβέρνησιν κατ’ έπανάληψιν και τελικώς άπεστάλη ως φρούραρχος της  νήσου ο Υδραίος Αναγνώστης Μποσλής ως και ο Παύλος Παρασκευάς ίνα συνεννοηθή μετά του γενικού αρχηγού Καρατάσιου διά την ευταξίαν της  νήσου και την κατάπαυσιν των ερίδων .

Κατά διαταγήν της  Κυβερνήσεως ο Καρατάσιος έπί κεφαλής του σώματός του κατηυθύνθη εις την νήσον "Ύδραν, η όποια ήπειλειτο δι΄ άποβάσεως στρατευμάτων υπό του Αιγυπτίου ’Ιμβραήμ.

Παραμείνας έκει μέχρι των αρχών του μηνός Νοεμβρίου έπέστρεψεν ακολούθως είς Αθήνας.



Εύρισκόμεθα είς το τέταρτον έτος του άγώνος υπέρ της  ανεξαρτησίας.

Η  Έπανάστασις είς την Πελοπόννησον ειχεν έπιβληθή, διότι οί αγώνες της  Μακεδονίας, της  Ρούμελης άλλά και της  Δυτικής Ελλάδος είχον άπασχολήσει τας σημαντικωτέρας των τουρκικών δυνάμεων.

Κολοκοτρώνης Θεόδωρος

Η  δόξα του Κολοκοτρώνη αντιλαλούσε άπ΄ άκρου είς άκρον είς την Πελοπόννησον,
 ο δε γενναίος άρχιστράτηγος άναδειχθείς διά τας τοπικάς νίκας του ήρχισε δυστυχώς με κίνδυνον των ελπίδων της  άγωνιζομένης περαιτέρω Ελλάδος ν΄ αναμιγνύεται είς την πολιτικήν και να παρεκτρέπεται.

Είχεν έκλεγή τή επιμονή στρατιωτικών κύκλων, άλλά και τινων πολιτικών δυσηρεστημένων, αντιπρόεδρος του Εκτελεστικού είς το Ναύπλιον. Ο Κολοκοτρώνης και οι περισσότεροι εκ των Πελοποννησίων ηγετών συνεκρούοντο με τους νησιώτας.

Μόλις ο αήρ της  ελευθερίας ήρχισε να θωπεύη τους σκληρώς άγωνιζομένους "Έλληνας ένεφανίσθησαν τα έθνοφόρα πολιτικά πάθη και τα κακά του εμφυλίου σπαραγμού, τα οποία ήσαν άσυγκρίτως μεγαλύτερα και φοβερώτερα από τους εχθρούς.

Κουντουριώτης Γεώργιος

Ο Υδραίος Γεώργιος Κουντουριώτης, γόνος ένδοξου οικογενείας, η όποια τα πάντα είχε προσφέρει εις τον αγώνα του Γένους, τυγχάνων πρόεδρος του Βουλευτικού, συνεκρούσθη προς τον Κολοκοτρώνην.

Έκ της  συγκρούσεως ταύτης προέκυψαν αποτελέσματα, τα όποια εθεσαν εις μέγιστόν κίνδυνον, ου μόνον τον αγώνα, αλλά και την ζωήν του Ελληνικού "Έθνους.

Ο Κουντουριώτης έκτος των νησιωτών είχε συνεργάτας τους Μανιάτας, αλλά και αρκετούς Πελοποννησίους αντιπάλους του Κολοκοτρώνη. 

Παρ΄ όλα ταύτα μη δυνάμενος να καταβάλη τους έπαναστάτας άπέστειλε τον ’Αδάμ Δούκαν και τον Μακρυγιάννην εις την Στερεάν Ελλάδα ίνα μετακαλέση τους Ρουμελιώτας του στρατηγού Γκούρα, τους Σουλιώτας του Τζαβέλλα και έξ Αθηνών τους Όλυμπίους του Καρατάσιου, προτιθέμενος να χρησιμοποίηση τα στρατεύματα ταύτα, ως λίαν εμπειροπόλεμα, κατά των ανταρτών του Κολοκοτρώνη.

Μακρυγιάννης Ιωάννης

Ο στρατηγός Μακρυγιάννηςέθεωρήθη ο μάλλον ένδεδειγμένος διά την ενέργειαν ταύτην, ήτο ιδιαίτερος φίλος του υπουργού των Στρατιωτικών Κωλέτη καθώς και των Ρουμελιωτών και Όλυμπίων.

Τήν 22 Νοεμβρίου ο Γκούρας και ο Καρατάσιος φθάνουν εις την Κόρινθον.

Οι έπαναστάται μόλις έπληροφορήθησαν την άφιξίν των, γνωρίζοντες καλώς την πολεμικήν αξίαν των Ρουμελιωτών και των Μακεδόνων,κατεθορυβήθησαν, συνήλθον εις την Καρύταιναν και προεδρεύοντος του "Αναγνώστη Δεληγιάννη άπέστειλαν εις τον Καρατάσιον και τον Γκούραν την εξήςλίαν άξιομνημόνευτον και περίέργονδιά τας αντιλήψεις των επιστολήν.


Έκτελούντες τας διαταγάς της  νομίμου Κυβερνήσεως ο Καρατασιος με τον Γκούραν έπετέθησαν εναντίον του Ακροκορίνθου και έξηνάγκασαν τους μετά τού Κολοκοτρώνη συμπράττοντας Λόντον και Νοταράν και πολιορκούντας τον Ακροκόρινθον κατεχόμενον ύπό κυβερνητικών στρατευμάτων να λύσουν την πολιορκίαν και ν΄ άπέλθουν εις "Αγιον Γεώργιον, ενθα δώσαντες μάχην ένικήθησαν και διεσκορπίσθησαν ύπό μιας φάλαγγος του Καρατάσιου.

Ο Αρχιμανδρίτης Παπαφλέσσας ειχε ταχθή εύθύς έξ αρχής με την Κυβέρνησιν.

 Δι΄ έπιστολής  από ο Δεκεμβρίου 1824, απευθυνόμενης προς τον Καρατάσιον προτρέπει τούτον να συντρίψη τους έπαναστάταςκαι προσθέτει ότι 
« με τον ανεψιόν του αντιστράτηγον Δ. Δίκαιον αποστέλλει δύο τόπια και μερικά μπαλαμισδράλια και ντουφεξήν διά τα ντουφέκια».

Ο Καρατάσιος με τον Γκούραν προχωρούν, καταλαμβάνουν την Κερπινήν και πολιορκούν τον Ζαίμην εις τα Καλάβρυτα.

 Έτέρα κυβερνητική φάλαγξ με έπι κεφαλής τον Χατζηχρήστον συνεπικουρούμενον από τον Βάσσον και άπόσπασμα Μακεδόνων ύπό τον Τσάμην Καρατάσιον βαδίζει προς την Τριπολιτσάν.

 Ποιον υπήρξε το αποτέλεσμα του έμφυλίου σπαραγμού;

 Η  έρήμωσις της  Πελοποννήσου, η σύλληψις του Κολοκοτρώνη και ο διασκορπισμός όλων σχεδόν των Πελοποννησίων ηγετών και πολεμιστών  και ταύτα πάντα καθ΄ ήν εποχήν ο Ιμβραήμ πασάς άναχωρών εκ της  Κρήτης κατηυθύνετο εις την Πελοπόννησον με άντικειμενικόν σκοπόν να καταστείλη διά παντός μέσου το έθνικόν κίνημα των Ελλήνων.

Η  Κυβέρνησις του Γεωργίου Κουντουριώτου έναντίον του Ιμβραήμ διέθετεν 
700 Μακεδόνας του Καρατάσιου, 
600 Ρουμελιώτας του Γκούρα, 
1.200 του Καραϊσκάκη και του Τζαβέλλα.

 "Έτεροι 1.000 περίπου ήσαν με τον Μακρυγιάννην και Χατζηχρήστον, 600 Υδραίοι, Σπετσιώται και Κρανιδιώται ύπό τον Σκούρτην καθώς και 300 'Αγιοπετριται ύπό τον Ζαφειρόπουλον.

Έκτος αυτών οι Πελοποννήσιοι ήγέται Γιατράκος, Παπατσιώρης και Γρηγοριάδης διέθετον περίπου 1.500 άνδρας.

Ο Πρόεδρος της  Κυβερνήσεως, παρασυρόμενος άπό αδαείς αλλά και  πείσμονας συμβούλους, ύπέπεσεν εις το σφάλμα να διορίση αρχιστράτηγον των κατά ξηράν δυνάμεων της  Πελοποννήσου τον πλοίαρχον Σκούρτην, άγαθόν μεν και τίμιον πατριώτην άλλ΄ άπειρον των κατά ξηράν αγώνων και δή της  τακτικής των άτιθάσσων και άτακτων πολεμιστών της  Ρούμελης, τού Σουλίου και τού Όλυμπου.

Οι αρχηγοί βαρέως εφερον την προσβολήν ταύτην,πολλοί δε των πολεμιστών, μη εχοντες εμπιστοσύνην είς την ικανότητα τού αρχιστρατήγου,ήρχισαν να λιποτακτούν.

 Ο Καρατασιος, εις άκρον φιλότιμος, ήρνήθη να ταχθή ύπό τας διαταγάς τού Σκούρτη'είναι η πρώτη και μόνη απείθεια, την οποίαν έπέδειξε καθ΄ όλον το διάστημα τού Αγώνος.

Αλλ΄ ο πολέμαρχος γέρων, ο διδάσκαλος της  πολεμικής τέχνης ήγανάκτησε και παραλαβών 200 παλαιούς του συναγωνιστάς,των άλλων Μακεδόνων παραμεινάντων ύπό τον Γάτσον,ώχυρώθη εις το χωρίον Σχοινόλακα της  Μεσσηνίας, έναντίον τού όποιου κατηυθύνετο η έμπροσθοφυλακή τού Ιμβραήμ πασά.

 Οι υπόλοιποι αρχηγοί των σωμάτων ύπό τον Σκούρτην παρετάχθησαν εις το Κρεμμύδι άθυμούντες και χωρίς δρεξιν διά πόλεμον.

Τήν πρωίαν της  18ης Μαίου 1825  η έμπροσθοφυλακή τού Ιβραήμ άποτελουμένη από 3.000 λογχοφόρους τού τακτικού στρατού, 1.000 άτάκτους Αλβανούς και 700 ιππείς Μαμελούκους έπετέθη λυσσωδώς κατά των ευαρίθμων Μακεδόνων. 

Οί αμυνόμενοι κατέχοντες έπίκαιρον ύψηλήν και δεσπόζουσαν τοποθεσίαν βάλλουν ψυχραίμως και με συνοχήν, οί δε Αιγύπτιοι θερίζονται'ο αρχηγός Καρατάσιος όρθιος και ακάλυπτος κατά το σύνηθες διατρέχει το πεδίον της  μάχης, εμψυχώνει τους πολεμιστάς και αναγκάζει τους στρατιώτας του Ιβραήμ είς ύποχώρησιν.

 Δευτέρα και τρίτη έπίθεσις των Αιγυπτίων αποτυγχάνουν άδόξως όπως και  η πρώτη.

Τό απόγευμα και περί ώραν 3ην έπαναλαμβάνεται η έπίθεσις και τίθεται έπι κεφαλής ο αντιστράτηγος Ρισβάν μπέης αρχηγός των Μαμελούκων.

 Καί πάλιν η έπίθεσις των Αιγυπτίων ύπήρξεν ορμητική, άλλ΄ είς μάτην. Οί Αιγύπτιοι άποδεκατίζονται, η έπίθεσις των μένει και πάλιν άνευ αποτελέσματος.

Έν τω μεταξύ οί Πελοποννήσιοι αρχηγοί Παπατσιώρης με 500 Αρκάδας, Γιατράκος με 600 Μανιάτας, οί Χατζηχρήστος, Γάτσος και Κοντογιάννης με 1.400 Ρουμελιώτας και Μακεδόνας σπεύδουν είς ένίσχυσιν του Καρατάσιου.
 Δυστυχώς έγένοντο αντιληπτοί ολίγον πριν φθάσουν εις το πεδίον της  μάχης, ευρισκόμενοι δε είς πεδινόν μέρος έδέχθησαν την έπίθεσιν 2.000 ιππέων Μαμελούκων και 1500 πεζών Αιγυπτίων και μετά μικράν άντίστασιν, μη προλαβόντες καν να συνταχθούν, έτράπησαν εις φυγήν έγκαταλείψαντες 45 νεκρούς και πολλούς τραυματίας και αιχμαλώτους.

 Έν τώ μεταξύ κατά τας έσπερινάς ώρας ήρχισε βροχή ραγδαιοτάτη μετ΄ αστραπών και βροντών ο δε Καρατάσιος, του όποιου η θέσις καθίστατο κρίσιμος άπό στιγμής εις στιγμήν, έπωφεληθείς της  κακοκαιρίας και του έπελθόντος σκότους άπεσύρθη εις την Λιγούδιτσαν, συναντηθείς με τους Αρκάδας.

 Η  μάχη του Σχοινόλακα συμφώνως προς το ήμερολόγιον του Πελοποννησίου στρατηγού Γρηγοριάδου διήρκεσεν εξ ώρας.

Έκ των ανδρείων Μακεδόνων
 εφονεύθησαν 13 στρατιώται, 
6 έπληγίοθησαν και 
6 συνελήφθησαν αιχμάλωτοι. 

3 Παπαρρηγόπουλος εις την βιογραφίαν του Καραϊσκάκη  ασχολούμενος με την μάχην του Σχοινόλακα γράφει:

 « Οι νικηφόροι Μακεδόνες έπεμψαν εις Τρίπολιν ως απαρχήν του νέου τούτου είδους του πολέμου,όν έπρόκειτο ήδη να διεξαγάγωσιν οι Έλληνες, 109 λογχοφόρα όπλα. 
Τωόντι τότε κατά πρώτον τα άρρυθμα ημών στίφη προς τακτικόν άντεπαρετάχθησαν τάγμα και μολονότι ούδεμίαν έλαβον εκ Κρεμμυδίου επικουρίαν, άλλ΄ όμως διά την άτρόμητον ανδρείαν και μάλιστα διά την έπιτηδειότητα του αρχηγού, κατώρθωσαν να κατισχύσωσιν ».

Η  νίκη του Καρατάσιου εις τον Σχοινόλακα ένεθουσίασε την Κυβέρνησιν,ο δε Κουντουριώτης μεταβάς είς την Τριπολιτσάν άπεφάσισε με τον Μαυροκορδάτον και τον Κωλέτην να διοργανώσουν τον αγώνα κατά του Ιβραήμ.

 Έπήλθον όμως τα θλιβερά γεγονότα του Κρεμμυδίου και οί μετά του Σκούρτη Ρουμελιώται ύπέστησαν πανωλεθρίαν'διεσκορπίσθησαν είς την Πελοπόννησον και επηρεαζόμενοι από τον Κωλέτην άλλοι μεν έπέστρεψαν είς την Δυτικήν Ελλάδα, άλλοι δε ήρχισαν να φορολογούν και να βασανίζουν τους κατοίκους.

 Πλήρης αναρχία έκράτει είς την Πελοπόννησον. Συμπλωκαί συνήπτοντο καιθημερινώς μεταξύ κατοίκων και στρατευμάτων και ο άγων διήρχετο φοβέραν κρίσιν.

 Ο Καρατάσιος έστρατοπεδευμένος εις τας χώρας εξέθεσε την κατάστασιν εις την Κυβέρνησιν και έζήτησε να αποχώρηση εκ της  άναρχουμένης Πελοποννήσου προς κατευνασμόν των παθών.

 Έν τω μεταξύ οί πλείστοι των Ρουμελιωτών άνεχώρησαν, παρέμειναν δε τελικώς μόνον ο Καρατάσιος, ο Βάσσος, ο Χατζηχρήστος και ο Σκούρτης με 2,000 πολεμιστάς.


Έν τώ μεταξύ όμως αί φάλαγγες του Ιβραήμ έπροχώρουν και ο Αιγυπτιακός στόλος ήπείλει τας νήσους και ιδιαιτέρως την "Ύδραν.
 Οί Υδραίοι διά της  από 29 3 Απριλίου 1825 έπιστολής των προς το Έκτελεστικόν έζήτησαν την αποστολήν δυνάμεως 1.500-2.000 άνδρών υπό τον Καρατάσιον καθώς και την εκ 500 άνδρών δύναμιν των Όλυμπίων υπό τον Μήτρον Λιακόπουλον, η οποία εύρίσκετο με τα γυναικόπαιδα των προσφυγόντων Βορειοελλαδιτών εις τας Βορείους Σποράδας.

'Όντως ο Καρατάσιος άνεχώρησεν εκ Μεσσηνίας και έφθασεν εις την Έρμιόνην, έκειθεν δε διά πλοίων διεπεραιώθη έπί κεφαλής 1.200 Μακεδόνων πολεμιστών εις την Ύδραν, ένθα συνήντησε τον Μήτρον Λιακόπουλον με 300 Όλυμπίους, τον ’Αποστολάραν με 170 και τον 3Ιωάννην Έμμ. Παπάν με ετέρους 70 Μακεδόνας.

Η  παρουσία στρατηγού έμπειροπολέμου και γνωστοτάτου εις την "Ύδραν εκ της  πρώτης έκστρατείας όσον και εκ των λαμπρών κατορθωμάτων του απανταχού της  Ελλάδος διεσκέδασε τον φόβον των Υδραίων.
Εντός ολίγου εφθασεν εις την "Ύδραν και ο Θεοδωράκης Γρίβας με 400 Ρουμελιώτας καθώς και 200 άλλοι εκ Σαλαμινος, ταχθέντες άπαντες υπό τον Καρατάσιον.

Ο αρχηγός έπεδόθη αμέσως εις την οχύρωσιν της  νήσου οί πρόκριτοι της  νήσου, αδαείς εις τους κατά ξηράν άγώνας, φαίνεται ότι δεν κατέβαλον την προσήκουσαν έπιμέλειαν εις την οχύρωσιν της  νήσου των έναντίον τυχόν απόπειρας άποβιβάσεως εχθρικών αγημάτων.

Τέλος κατόπιν της  έπιμονής τού Καρατάσιου η οχύρωσις της  νήσου έπερατώθη, ο δε τουρκικός στόλος πληροφορηθείς τας αποσταλεί σας ενισχύσεις δεν έτόλμησε να προσβάλη αυτήν. Δυστυχώς όμως τα υπέρογκα βάρη τού ’Αγώνος και αι μεγάλαι οίκονομικαί θυσίαι της  εύάνδρου ταύτης νήσου, της  έξυπηρετησάσης τον "Αγώνα όσον ούδεμία άλλη, είχον εξαντλήσει το ταμείον της.

 Οι στρατιώται τού Καρατάσιου, του Γρίβα και του εν τώ μεταξύ άφιχθέντος Μακρυγιάννη δεν έλάμβανον τους μισθούς και τα καθιερωμένα σιτηρέσια.

 Ο Καρατασιος ως γενικός αρχηγός των άποβίβασθέντων διά της  από 14 Νοεμβρίου 1825 έπιστολής του εγραφε προς τους προκρίτους της  νήσου.

« Σήμερον ήλθον όλοι οι καπετανέοι εδώ και με λέγουνοτι τους έβίασαν οί στρατιώται διά τα σιτηρέσια. 
Επειδή τις και είναι άποκρέα σήμερον, θέλουν χαρτζιλίκι ο κόσμος να αποκρέψουν.
 Περικαλώ λοιπόν κλπ» 

Εις την 'Ύδραν ο Καρατασιος παρέμεινε μέχρι τέλους τού 1825, ότε και άνεκλήθη εις την Πελοπόννησον, έπειδή η κατάστασις έκει έχειροτέρευεν ενεκα της  προόδου των επιχειρήσεων του "Ιβραήμ.

Θά παραθέσωμεν ενταύθα άπόσπασμα της  ύπ3 άρ. 15934/31-12-1825 Διαταγής άνακλήσεως προς τους προκρίτους της  "Ύδρας, η οποία λίαν χαρακτηριστικούς περιγράφει τα γεγονότα.

« . . . . Επειδή μετά την αποτυχίαν του κατά της  Τριπολιτζάς σχεδίου έσκορπίσθησαν όλα τα στρατεύματα των επαρχιών και επόμενον να δειλιάση ο λαός και τα εκ της  δειλίας αποτελέσματα να είναι ολέθρια, η Διοίκησις εκρινεν άναγκαίον να φέρη είς την Πελοπόννησον τον στρατηγόν Καρατάσιον με τους ύπό την οδηγίαν του οπλαρχηγούς, διά να εύρίσκεται εν καιρω χρείας εν σώμα άρκετόν και συγκείμενον από ανδρείους και εμπειροπολέμους στρατιώτας και να χρησιμεύση εναντίον του έχθροϋ . . . ».

Αλλά και ο αρχιστράτηγοςΚολοκοτρώνης βλέπων την διάλυσιν των Πελοποννησίων παρεκάλεσε κατ’ έπανάληψιν την Διοίκησιν να άνακαλέση εις την Πελοπόννησον τον γενναιον Καρατάσιον, η δε Διοίκησις άπαντώσα διά της  ύπ3 άριθ. 55/25-6-1825 έπιστολής της προς τον Κολοκοτρώνην εγραφε :

 «... 'Όσον λυπηρά και αν είναι η περίστασις, αρχηγοί 'Έλληνες, δεν πρέπει όμως να μάς άπονεκρώση.
 'Η Διοίκησις εγραψε μετ’ επιμονής εις την Ύδραν, διά να μεταφέρη δλα τα έκεί ευρισκόμενα σώματα ύπό την οδηγίαν του στρατηγού Καρατάσιουσυμποσούμενα εις 3 χιλιάδας περίπου... ».

Ο Καρατάσιος έντολή της  Κυβερνήσεως άναχοορήσας έξ "Υδρας έπανήλθεν είς τα Βέρβενα της  Πελοποννήσου ϊνα σύμπραξη με την ύπό τον Χατζημιχάλην ομάδα των έναπομεινάντων Ρουμελιωτών, έχων ως ύπαρχηγόν τον πολεμιστήν των Βοδενών ’Αγγελήν Γάτσον.

 Ηγούμενος δυνάμεως εκ 2000 πολεμιστών κατέλαβε την περιφέρειαν από Τζιπχιανά έως το ΙΊαρθένι ίνα αντιμετώπιση την προς την Καρύταιναν προελαύνουσαν φάλαγγα του "Ιβραήμ.

Έν τώ μεταξύ, ένεκα της  υποταγής των Τρικκεριωτών καθώς και του Διαμαντή, άνεχώρησεν από την Πελοπόννησον έπι κεφαλής 300 πολεμιστών διά την Σκιάθον, εις την όποιαν εύρίσκοντο αί οικογένειαι των Όλυμπίων.

Εις την Πελοπόννησον παρέμεινεν έπι κεφαλής των Μακεδόνων ο Αγγελής Γάτσος, άλλοι δε 200 Μακεδόνεςμε αρχηγόν τον Τόλιον Λάζον άνεχώρησαν με την αποστολήν του Καλλέργη διά την Κρήτην, ίνα συνδράμουν την έπανάστασιν της  Μεγαλονήσου.

Κατά το διαρρεύσαν διάστημα οί Θεσσαλοί, μη δυνηθέντες ν΄ άντισταθούν μετά την άναχώρησιν των περισσοτέρων Όλυμπίων υπό τον Καρατάσιον εις την Πελοπόννησον, συνεργούσης δε και της  διαγωγής του Όδυσσέως ύπετάγησαν εις τον Κιουταχήν. 

Ο Διαμαντής παρ΄ όλην την ανδρείαν του διαφωνών διαρκώς με την Κυβέρνησιν και τους άλλους αρχηγούς, ύπετάγη και αυτός εις τους Τούρκους μαζί με τον Γούλαν και τον Αίτωλοακαρνάνα Μιχαήλ Πιλάλαν.

Οι πολεμισταί ούτοι άμα τή έπιστροφή του Καρατάσιου εις την Σκιάθον άπέστειλαν τον Θεσσαλόν I. Τσακμάκην ίνα καταπείση τον Μακεδόνα πολεμιστήν και τους συνεργάτας του να υποταχθούν και αύτοι εις τους Τούρκους.

Ο ύποκινών τους άρματωλούς τούτους  Αλβανός αρχηγός Ταχήρ Κόνιτσας άπέστειλε διά του Τσακμάκη χρήματα και διάφορα δώρα εις τον Καρατάσιον

 « "Αλλ"ούτος ο αγαθός γέρων (Καρατασιος), γράφει ο Σπηλιάδης, άφ΄ ού έπολέμησεν εις την Μεσσηνίαν τον Ιβραήμ δεν ήτο ποτέ δυνατόν να συνδιαλλαγή με τους έχθρούς ».

Απέπεμψε τον αίσχρόν Ελληνα άπεσταλμένον και ειδοποίησε πάραυτα την Κυβέρνησιν λάβη τα μέτρα της, διότι ο Ταχήρ Κόνιτσας και ο Όμέρ της  Καρύστου έπρόκειτο να έπιτεθούν κατά της  Σκιάθου, της  όποίας οι κάτοικοι και πάλιν ήρχισαν να δεικνύουν διαθέσεις υποταγής εις τους Τούρκους.

 Κατόπιν των άνωτέρω κατά μήνα Νοέμβριον του 1826 η Κυβέρνησις διώρισεν εκ νέου τον Καρατάσιον αρχηγόν της  περιφερείας ταύτης.

Γκούρας Ιωάννης

Μετά τον οίκτρόν θάνατον του Ανδρούτσου και την πτώσιν του Μεσολογγίου ο I. Γκούραςδιορισθείς αρχιστράτηγος της  "Ανατολικής Ελλάδος προσεκάλεσε τον Καρατάσιον και όλα τα "Ολυμπιακά στρατεύματα να κατέλθουν εις τα Μέγαρα ίνα πολεμήσουν κατά του καταλαβόντος την "Αττικήν Κιουταχή.

 Ούτω μετεσταύθμευσεν ο Καρατάσιος εις τα Μέγαρα ένθα έδημιουργείτο το νέον Έλληνικόν στρατόπεδον ύπό τον Καραϊσκάκην, αλλά πάλιν διά νέας διαταγής διετάχθη να διεκπεραιοοθή εις την Εύβοιαν και να προβή εις έπίθεσιν έναντίον των έκει Τούρκων.

Αφιχθείς έκει έλεηλάτησε την νήσον και κατώρθωσε διά του τρόπου αύτού να έξαναγκάση τους μετά του Κιουταχή εις την Αττικήν έκστρατεύσαντας Τούρκους να έπανέλθουν είς την νήσον.

Τό τουρκικόν στρατόπεδον της  Αττικής έξησθένησεν αρκούντως έκ

Καραϊσκάκης Γεώργιος

τού αντιπερισπασμού, τον όποιον έδημιούργησεν ο Καρατάσιος, άλλά η Κυβέρνησις δεν έξεμεταλλεύθη την παρουσιασθείσαν ευκαιρίαν.

Ούχ ήττον όμως ο Μακεδών στρατηγόςπεριφερόμενος εις την Εύβοιαν και λεηλατών αυτήν είχε κατορθώσει να αιχμαλωτίσω, συμφώνως προς τα γραφόμενα υπό τού άγωνιστού Καρώρη, δυο τουρκικά πλοία πλήρη πολεμοφοδίων και τροφίμων καθώς και 80 ναύτας, άτινα άπέστειλεν εις την Κυβέρνησιν.

Παρ΄ όλας τας επιτυχίας ταύτας και την επιθυμίαν να δημιουργηθή ισχυρός περισπασμός εις την Εύβοιαν και τον Εύριπον δεν έπετεύχθησαν τα αναμενόμενα αποτελέσματα, διότι η μεγαλυτέρα προσοχή ήτο έστραμμένη εις την Αττικήν και εις την Πελοπόννησον.

Έάν διετίθετο σοβαρά κατά ξηράν δύναμις πολεμιστών ως και ναυτική τοιαύτη, την όποίαν έπιμόνως έζήτει ο Καρατάσιος άπό τους Υδραίους  διά να άποβιβασθή εις την  Αταλάντην και προσβάλη τους σταθμούς ανεφοδιασμού των Τούρκων απειλών τα νώτα τού Κιουταχή, άλλοία πιθανώς θά ήτο η εκβασις της  εκστρατείας εκείνης.

Κατά μήνα Σεπτέμβριον η Κυβέρνησις άπέστειλε τον Κωλέτην εις την Εύβοιαν, Ταλαντονήσι και Σκιάθον προς τον Καρατάσιον, ίνα συνεννοηθή μετ΄ αύτού προς ενέργειαν αποβάσεων εις ’Αταλάντην και έκειθεν προέλασιν προς τας Θήβας, ίνα διά τού νέου αύτού άντιπερισπασμού εύοδωθή η εκστρατεία τού Καραϊσκάκη.

 Τήν 3ην Νοεμβρίου τα Όλυμπιακά στρατεύματα ήρχισαν αποβιβαζόμενα εις την Αταλάντην.
 Τήν 8ην τού αύτού μηνός ο Γάτσος έπί κεφαλής των άποσχισθέντων εκ τού γενικού αρχηγού Καρατάσιου πολεμιστών άνερχομένων εις 500 περίπου έπετέθη κατά της  "Αταλάντης και κατέλαβε τον σταθμόν ανεφοδιασμού  ακολούθως πληροφορηθείς οτι ο Μουστάμπεης άφικνειται εκ Θηβών, κατέλαβε σημειον τι της  κεντρικής όδού μεταξύ  Αταλάντης και Λεβαδείας ίνα αντιμετώπιση τους έπερχομένους Τούρκους.

Εις το σημειον αυτό συνήφθη σφοδροτάτη μάχη, κατά την όποίαν οί "Ελληνες μαχόμενοι εις τα πεδινά και προσβληθέντες από το ίππικόν του Μουστάμπεη ύπέστησαν μεγάλην φθοράν.

 Έκεί έφονεύθη ο ’Αγγελής Συκιώτης από την Χαλκιδικήν, ο Γέρω Καλαμίδας, ο Κόντος, ο Χαμακιώτης, ο αρεοπαγίτης Κ. Σακελλίων,συνελήφθη δε αιχμάλωτος ο Αθανάσιος Έμμ. Παπάς,  ο υιός του άτυχους αρχιστρατήγου της  Χαλκιδικής.

 Ο Γάτσος επολέμησεν άνδρειότατα όπως πάντοτε, άλλ΄ύποχωρών ναι αυτός μαζί με τον άρματωλόν του 'Αλμυρού Βελέντζαν κατώρθωσε να καταλάβη μιαν ερειπωμένην εκκλησίαν και να οχυρωθή με 80 άνδρας.

Έπι οκτώ ώρας ήμύνετο άπεγνωσμένως κατά τών Τούρκων, έφόνευσε και έπλήγωσεν άνω των 150, θά συνελαμβάνετο δε αιχμάλωτος,αν δεν κατέφθανεν η πρωτοπορεία του σώματος του Καρατάσιου υπό τον υιόν του Τσάμην και με ύπαρχηγούς τον Μήτρον Λιακόπουλον, τον ’Αποστολάραν, άποσχισθέντα εκ του Γάτσου, και τον Καπετάν ’Αναστάσην (Χιμευτόν ; ) εκ Κασσάνδρας, οίτινες και ετρεψαν τους Τούρκους εις φυγήν, άφου άπώλεσαν 34 πολεμιστάς και άπήλλαξαν τον Γάτσον και τον τραυματισθέντα Βελέντζαν από βεβαίου θανάτου η αιχμαλωσίας.

Δυστυχώς η άναχώρησις των πλοίων των περιπολούντων εις την Εύβοιαν, Σκιάθον και Σκόπελον ήνάγκασε τα Όλυμπιακά στρατεύματα να έπανέλθουν εις τας νήσους, η δε κατά των Θηβών άρξαμένη εκστρατεία έματαιώθη προς ζημίαν του άγώνος εν ’Αττική.

Είπομεν ανωτέρω ότι κατά την γενομένην συνθήκην μεταξύ Όλυμπίων και Κιουταχή εις Τρίκκερι παρέμεινεν εντός της  πόλεως μόνον ο Αλβανός ηγέτης Ταχήρ Κόνιτσας.
Ο Κιουταχής, ώς γνωστόν, ειχεν άναλάβει την ύποχρέωσιν εκτός της  έκκενώσεως της  περιφερείας να άφήση ελεύθερα τα άρματωλίκια τού Βελέντζα και των άλλων Θεσσαλών.

ΟΤούρκος όμως Πασάς όχι μόνον ήθέτησεν άργότερον τας συμφωνίας άλλ΄ άπέστειλε και στρατεύματα εις τον Ταχήρ Κόνιτσαν, όστις ώχύρωσε το Τρίκκερι καθώς και τας άποθήκας τού λιμένος.
Βαρέως φέροντες οί Μακεδόνες αρχηγόι την άθέτησιν των συμφωνιών τού Κιουταχή προς τους Θεσσαλούς συναγωνιστάς των άπεφάσισαν να έπιτεθούν κατά τού Τρίκκερι, να οχυρωθούν εντός αύτού και έπεκτείνοντες τας ένεργείας των εντός της  Θεσσαλίας να δημιουργήσουν αντιπερισπασμόν εις τον εχθρόν.

Τήν εποχήν εκείνην Πασάς της  Λαρίσσης ειχε διορισθή ο "Αλβανός Όμέρ Βρυώνης, όστις πριν αναχώρηση διά την νέαν του θέσιν, άπέστειλεν εις Λάρισσαν τον ύπαρχηγόν του επι κεφαλής ισχυράς δυνάμεως "Αλβανών διευθυνομένης από επίλεκτους αξιωματικούς, μεταξύ των όποιων ήτο και ο Νούρκα Σερβάνης.

Ο Καρατασιος ευρισκόμενος εις την Σκιάθον και συνεπικουρούμενος από τον Γάτσον—μετά τού οποίου κατόπιν μάλιστα τού ατυχήματος της  Λεβαδειάς και της  παρασχεθείσης συνδρομής, ειχεν ανανεώσει τους παλαιούς αδελφικούς δεσμούς της  25ετούς συνεργασίας — τον Μπινον, τον Λιακόπουλον, τον Βελέντζαν και τον "Αποστολάραν, καθώς και από άπόσπασμα Εύβοέων σταλέντων ύπό τού Κριεζώτη την νύκτα της  5 Νοεμβρίου 1827 επετέθη αίφνιδιαστικώς κατά τού λιμένος τού Τρίκκερι, κατέλαβε τας άποθήκας εφοδιασμού, κατέσφαξε και  ήχμαλώτισε την "Αλβανικήν φρουράν, αμέσως δε επορευθη κατά της  πόλεως.

Ο Ταχηρ Κόνιτσας όμως επικεφαλής ίσχυράς δυνάμεως και καλώς ώχυρωμένος κατώρθωσε ν΄αναχαίτιση όλας τας εφόδους των έπιτεθέντων, ζητήσας συνάμα επειγόντως ενισχύσεις εκ Λαρίσσης.

Πράγματι εστάλησαν 1.500 πολεμισταί Αλβανοί με επικεφαλής τον Νούρκα Σερβάνην, αλλά δεν επρόλαβον να είσέλθουν εις το Τρίκκερι.
Ο Καρατασιος άφού έταξε μικράν δύναμιν πολεμιστών ίνα κρατή εις άπόστασιν τον ωχυρωμένον Ταχήρ Κόνιτσαν, εσπευσεν είς συνάντησιν τού Σερβάνη επί κεφαλής 2.000 άνδρών.

Η  σύγκρουσις έγένετο είς τα παλαιά οχυρώματα της  Παναγίας, η δε μάχη υπήρξε πεισματώδης και κρατερά.
Τελικώς οι "Αλβανοί δεν ήδονήθησαν να άντιστούν είς την επίθεσιν και ήρχισαν να υποχωρούν'κυκλωθέντες όμως διά στρατηγήματος τού Καρατάσιου και  φονευθέντος τού αρχηγού των Νούρκα Σερβάνη κατεσφάγησαν σχεδόν άπαντες.

Η  νίκη αύτη ένέπλησε χαράς τους "Ελληνας, οϊτινες ακολούθως έπετέθησαν κατά τού Τρίκκερι, μη δυνηθέντες όμως να κυριεύσουν την πόλιν, ελεηλάτησαν τας άποθήκας εφοδιασμού, παρέλαβον τα πυρομαχικά και  τα τρόφιμα και  ακολούθως έπέστρεψαν εις το στρατόπεδον της  Σκιάθου και της  Σκοπέλου.

Ο Κωλέτης  έπιστρέψας εν τώ μεταξύ είς την Σκιάθον εν συνεννοήσει με τον Καρατάσιον, τον Γάτσον και τους λοιπούς Όλυμπίους ένήργησε και νέον αποκλεισμόν τού Εύρίπου, ωστε να καθίσταται αδύνατος ο εκ Βόλου ανεφοδιασμός τού Κιουταχή και τού Όμέρ Πασά της  Καρύστου.

Έξακολουθούντος τού αποκλεισμού τού Εύρίπου 250 Μακεδόνες με έπι κεφαλής τον ’Αγγελήν Γάτσον άνεχώρησαν διά την Πελοπόννησον ενθα παρέμειναν μαχόμενοι μέχρι πέρατος τού Αγώνος, έτεροι δε 200 με τον Μήτρον Λιακόπουλον και τον Ψαροδήμον άπεστάλησαν ώς επικουρία εις τον Κριεζώτην δρώντα έναντι της  Χαλκίδος.

Ο Καρατάσιος μετεσταύθμευσεν εις την Ναύπακτον έπι κεφαλής σημαντικού τμήματος Μακεδόνων εις δε την περιοχήν τού Εύρίπου παρέμεινεν ο Τσάμης Καρατάσιος με τον Βελέντζαν. 

Κατ' αύτόν τον τρόπον η Μακεδονική Λεγεών διεσκορπίσθη εις ολόκληρον την Ελλάδα. 

Συγχρόνως και αι πολεμικαί επιχειρήσεις με την άφιξιν τού Κυβερνήτου διήνυον το τελευταιον στάδιον.

Ο Κριεζώτης με τον Μήτρον Λιακόπουλον και τον Τόλιον Λάζον δρώντες υπό τας διαταγάς τού στρατάρχου της  "Ανατολικής Ελλάδος Δ. Ύψηλάντη κατέλαβον την 18ην Μαίου 1829 την έναντι της  Χαλκίδος θέσιν Ανυφορίτην  εξ άλλου η ύπό της  υπολοίπου δυνάμεως τού Κριεζώτη κατοχή τού φρουρίου Καραμπαμπά  έναντι της  Χαλκίδος συνετέλεσεν ώστε ο Όμέρ Πασάς να εύρεθή εις δύσκολον θέσιν.

Κριεζιώτης Νικόλαος

 Έπι κεφαλής 1.000 άνδρών τού τακτικού στρατού και 500 άτάκτων άπεφάσισε να προσβάλη αιφνιδιαστικούς την ύπό τον Κριεζώτην δύναμιν άνερχομένην εις 800 άνδρας και κατέχουσαν τονΑνυφορίτην.

Όντως οί εχθροί επιτεθέντες έπέφερον σύγχισιν μεγάλην εις το στρατόπεδον και ο γενναίος Κριεζώτης εύρέθη εις θέσιν εξαιρετικά δύσκολον, άλλ΄ εύτυχώς κατά την πλέον κρίσιμον στιγμήν ο πεντηκόνταρχος Νικόλαος Λιακόπουλος (αδελφός τού Μήτρου) τεθείς έπι κεφαλής όμάδος "Ολυμπίων και επιτεθείς άνέστειλε την ορμήν των Τούρκων, ο δε συμπατριώτης του Ψαροδήμος ιδών τούρκον σημαιοφόρον πλησιάσαντα τα οχυρώματα και μέλλοντα να στήση την τουρκικήν σημαίαν, άνέσπασε μεγάλην μάχαιραν και πηδήσας έπί τού εχθρού αφού έβύθησε ταύτην έπί τού στήθους του κατώρθωσε να άρπάση την σημαίαν παρ΄ όλα τα τραύματα, άτινα έδέχθη.

 Η  δημιουργηθεισα ψυχολογική στιγμή άνεπτέρωσε το ήθικόν των άγωνιζομένων και μετ΄ολίγον οί εχθροί έτράπησαν εις φυγήν έγκαταλείψαντες πολλούς νεκρούς και τραυματίας. Μετά πάροδον ολίγων ημερών έφονεύετο πλησίον των Θηβών εις εκ των πλέον μαχιμωτάτων ύπαρχηγών της  Μακεδονι

κής Λεγεώνος ο Μήτρος Λιακόπουλος *) εις έπίθεσιν κατά 500 Τούρκων, οί οποίοι μετέβαινον εκ Χαλκίδος εις Θήβας. Οανδρείος ούτος πολεμιστής, παλαιός κλέφτης του Όλυμπου και ύπαρχηγός τού Διαμαντή είς την έπαναστασιν της  Χαλκιδικής, είναι εκ των τελευταίων νεκρών τού ’Αγώνος, διότι μετ΄ ού πολύ κατά την τελευταίαν μάχην της  Πέτρας ύπεγράφετο η γνωστή ειρήνη, η όποια εστεφε τα ένδοξα όπλα της  Ελλάδος.

Είχον παρέλθει ήδη οκτώ ετη από της  ένάρξεως τού Αγώνος.

Οί Μακεδόνες πολεμισταί μετά την κάθοδόν των εις την κάτω τού Όλύμπου Ελλάδα πολεμούντες παντού ενθα η ανάγκη της  πατρίδας επέβαλλε τούτο και διαρκώς ένισχυόμενοι με νέους πελεμιστάς στρατολογουμένους κατά περιόδους εκ των διαφόρων μακεδονικών περιφερειών, προσέφερον ο,τι ήδύναντο διά τήν  δημιουργίαν τού ελληνικού θαύματος.

 Οί περισσότεροι ήγέται μετά χιλιάδων οπαδών είχον πέσει επί τού πεδίου της  τιμής, πολλοί δε άλλοι ύπηρέτουν εις τα διάφορα ελληνικά στρατόπεδα.

 Ύπό το όνομα Ολύμπιοι ο ερευνητής της  ιστορίας πανταχού ανευρίσκει άγωνιστάς.

Είς το Πέτα, το Τρίκκερι, τας Θήβας, την Πελοπόννησον, την Ηπειρον, την ’Αταλάντην, την Εύβοιαν και  την Στερεάν, την Ύδραν, τα Ψαρά και την Κρήτην υπάρχουν είς τας έκατόμβας των άγωνισαμένων και πεσόντων Μακεδόνες πόλεμισταί,οί όποιοι μετά των τέκνων συμπάσης της  Ελλάδος έπότισαν με το αίμα των το δένδρον της  ελευθερίας, το όποιον έβλάστανεν ήδη είς την έρημωθεισαν μέν, άλλά άναστηθεισαν Έλληνικήν Πατρίδα.

Μέ την εναρξιν της  τακτικής όργανώσεως και  άτάκτων πολεμιστών της  χιλιαρχίας, ο ούσιαστικώτερος αρχηγός των Μακεδόνων, ο Γέρω Καρατάσιος, άνέλαβε την διοίκησιν της  έβδομης χιλιαρχίας με έδραν την Ναύπακτον.

 Είχεν όμως γηράσει ο άδάμαστος πολεμιστής  αί θλίψεις της  ζωής, η απώλεια της  αγαπημένης ιδιαιτέρας του πατρίδος, ο μαρτυρικός θάνατος της  οίκογενείας του, αί κακουχιαι της  εκστρατείας έπέδρασαν έπι της  υγείας του.

Τεσσαράκοντα πέντε ετών υπηρεσία είς τον αγώνα της  δούλης Πατρίδος, υπηρεσία θετική, καρποφόρος, ανιδιοτελής από τας όλίγας και ολίγων αγωνιστών.

Διά τον χαρακτήρα και την δράσιν του μεγάλου ταύτου άγωνιστού, τού μέχρι χθες παραμεληθέντος ύπό των Ελλήνων Ιστορικών, άντι παντός άλλου άρκούμεθα να έρωτήσωμεν :

« Γνωρίζετε άλλους αρχηγούς τού Άγώνος, οίτινες έπραγματοποίησαν τοιούτους πολεμικούς περιπάτους άπό των εκβολών τού Άλιάκμονος μέχρι Σουλίου και άπό Ναούσσης μέχρι Ματαπά, άγωνιζόμενοι ως ο Καρατάσιος και οί σύν αύτω δχι εκ στενού τοπικού ενδιαφέροντος η έξ άνάγκης, άλλά μόνον διά την Πατρίδα, την ιδέαν αυτής και της  ελευθερίας; » 

 Οι Τούρκοι, μετά την καταστολή τους, προέβαιναν στην καταπίεση, στη δίωξη, στον εξανδραποδισμό, στην εξόντωση των Ελλήνων^2.

Ν. Κασομούλης

Ε. Παπάς

6. Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 18.

7. Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 18-19.

8. Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 20.

9. Κ. Παπαρρηγόπουλου, Ιστορία του ελληνικού Έθνους, έκδ. 6η, τόμος Ε', 1932, σελ. 182* ιστορικό έμεινε το παιδομάζωμα των Σερρών.

10. Οι πρώτοι αρματολοί και κλέφτες παρουσιάστηκαν στα Ηπειρωτικά, Θεσσαλικά και Μακεδονικά βουνά το 1571 και ίσως λίγα χρόνια πριν.

11. Αντωνίου Ελ. Κουτσουριά, Κουρσάροι και Σκλάβοι. Ανέκδοτα Μυκονιάτικα και Συριανά έγγραφα, Σύρος, τυπογραφείο «Ελεύθερου Κόσμου», 1948 και Α. Δρακάκη, «Η πειρατεία εις τας Κυκλάδας, κατά την επανάστασιν του 1821», περιοδικόν Μνημοσύνη, τόμος Ε', σελ. 325-365, και σε ανάτυπο.

12. Ο Πέτρος Θ. Πέννας στην Ιστορία των Σερρών από της αλώσεως αυτών υπό των Τούρκων μέχρι της απελευθερώσεως των υπό των Ελλήνων 1383-1913, Β'έκδοσις, Αθήναι 1966, σελ. 111, υποσ. 2. αναφέρει ότι απέθανε «κατά Μάρτιον του 1807». Θεωρώ σωστότερη και πιο τεκμηριωμένη την άποψη του καθηγητή Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, o οποίος υποστηρίζει ότι o Νικοτσάρας Είχε σκοτωθεί στις αρχές Ιουλίου 1807» (Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, «Νέες ειδήσεις για τους κλεφταρματολούς του Ολύμπου και των Χασίων τον Μάιο του 1802». (Ανάτυπο εκ του ΚΒ'τόμου των Μακεδονικών Υπομνημάτων, Θεσσαλονίκη 1982).

13. Ο Καζαβέρνης, διάσημος Μακεδόνας αρματολός, o όποιος γεννήθηκε στα Χάσια κατά τα τέλη του 18ου αιώνα, διέπρεψε στις Σέρρες μαζί με το Νικοτσάρα. Πολύ ενεργά μετείχε του κινήματος των Ολυμπιτών αρματολών και κλεφτών του 1807. Κατόπιν ενέδρας σκοτώθηκε το 1811 στην πατρίδα του. Η δημοτική ποίηση εξυμνεί την παλικαριά τους. Εσφαλμένα o Πέτρος Πέννας αναφέρει (σελ. 114, υποσ. 1) ότι ήταν «Αρματολός της Ναούσης».

14. Ο Τσέλιος Ρουμελιώτης ήταν Σερραίος αρματολός. Δεν αναφέρεται από τον Π.Θ. Πέννα στην Ιστορία των Σερρών. Τον αναφέρει o Γ.Α. Λεβέντης στο βιβλίο του Η εναντίον της Μακεδονίας βονλγαροκομμουνιστική επιβουλή, Αθήναι 1963, σελ. 11. Επίσης τον αναφέρει o Γ. Καφταντζής: «Η συμμετοχή των Σερραίων στην επανάσταση του 1821», (Σερραϊκή Πολιτιστική Εταιρεία, δύο ομιλίες: Α. Κωνσταντίνου Βαβούσκου, «Εξωελληνικαί πηγαί περί της συμβολής της περιοχής Σερρών εις την εθνικήν δραστηριότητα», Β. Γιώργου Καφταντζή: «Η συμμετοχή των Σερραίων στην επανάσταση του 1821», έκδοση Σ.Π.Ε., Σέρρες 1972).

15. Γιώργου Καφταντζή: Η Σερραϊκή χρονογραφία του Παπασυνοδινού, έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης, 1989, 22-23 (Σημ. σχολιαστή,ζρς', έτους 1597-1598).

16. Γιώργου Καφταντζή, o.π., σελ. 2427 (Σημ. σχολιαστή, ζριβ'  1603/4).

17. Γιώργου Καφταντζή, o.π., σελ. 2931 (Σημ. σχολιαστή, ζρη' = 1617).

18. Γιώργου Καφταντζή, o.π., σελ. 3233 (Σημ. Το αναφερόμενο περιστατικό έλαβε χώρα τα Χριστούγεννα του 1618). Πολύ σωστά σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου o δραστήριος και φιλίστορας Μητροπολίτης Σερρών και Νιγρίτης κος Μάξιμος ότι το Χρονικό του Σερραίου Παπασυνοδινού θεωρείται ένα από τα πλέον αξιόλογα κείμενα των μέσων του 17ου αιώνα.

19. Τα μαρτυρολόγια των αγίων της εκκλησίας μας αποτελούν τις πιο αδιάψευστες ιστορικές μαρτυρίες.

20. Θα περιοριστώ στην εγκατάσταση στις Σέρρες των οικογενειών Μπουκοβάλα. Μπασδέκη, Τσανάκα και Ταρμάκη.

21.. Το παιδομάζωμα των Σερρών και εκείνο των Αθηνών θεωρούνται τα μεγαλύτερα και δραματικότερα που διενέργησαν οι Τούρκοι, για να φτιάξουν το τάγμα των γενιτσάρων. o φόρος αυτός του αίματος των Ελλήνων καθιερώθηκε από τον Μωάμεθ τον Β'τον πορθητή ή κατακτητή, αλλά η οριστική επιβολή του έγινε από το Σελίμ τον Α', γιο του Βαγιαζή του Β'και εγγονό του Μωάμεθ του Β'του πορθητή. Αυτός, o Σελίμ, μετέτρεψε, πλην τριών, τις χριστιανικές εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης σε τεμένη.

22. Δυστυχώς δε διασώθηκαν τα αρχεία του Δήμου Σερρών για απογραφή κατά πόλη καταγωγής του πληθυσμού της πόλης την εποχή εκείνη. Τέτοια απογραφή έχω κάνει για την Ερμούπολη, η όποια παραμένει ανέκδοτη. Μόνο o,τι άφορα τις Σέρρες τυπώθηκε.

23. Στη Βιέννη ήταν οι αδελφοί Δούμπα και o Εμμ. Παπάς, o όποιος διατηρούσε κατάστημα και στην Κωνσταντινούπολη.

24. Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, θεσσαλονίκη 1989, σελ. 480.

25. Φελίξ Μποζούρ, Πίνακας τον εμπορίου της Ελλάδος στην τουρκοκρατία (1797-1797), Παρίσι 1800, μεταφρ. Ελένη Γαρίδη, Αθήνα 1974, σελ. 83.

26. Αδριανός Βάλβι, Ιταλός γεωγράφος και στατιστικός. Γεννήθηκε στη Βενετία το 1782 και πέθανε το 1848. Κακώς αναγράφεται από ορισμένους ως Γάλλος.

27. Γεωγραφία εκτεθείσα μεν γαλλιστί υπό  Αδριανού Βάλβι, ερμηνευθείσα δε διά χρήσιν των Ελλήνων υπό Κ.Μ. Κούμα, τόμος τρίτος, εν Βιέννη της Αυστρίας, 1839, σελ. 137. Πληροφοριακά εδώ θα σημειώσω ότι μεταξύ των φιλόμουσων συνδρομητών της Γεωγραφίας του Αδριανού Βάλθι, συμπεριλαμβάνονται οι Σερραίοι Ιωάννης Σπόντης και o Γρηγόριος Δημητριάδης (βλ. τέλος 5ου τόμου της Γεωγραφίας του Αδριανού Βάλβι έτους 1840).

28. M.N Bouillet Λεξικό Ιστορίας, Γεωγραφίας, Βιογραφίας και Μυθολογίας, μτφρ. Ηλίας Οικονόμου, τομ. Β', Αθήναι 1900, σελ. 1116.

29. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 460.

30. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 481.

31. Αδριανός Βάλβι, o.π., σελ. 110.

32. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 294-295.

33. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 395.

34. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 502.

35. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 395.

36. Φελίξ Μποζούρ, Πίνακας του εμπορίου της Ελλάδος στην Τουρκοκρατία (1787-1797), τομ. πρώτος, Παρίσι 1800, μετ. Ελένη Γαρίδη, Αθήνα 1974, σελ. 54.

37. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 54.

38. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 60.

39. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 60-61 και Απ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 395-396.

40. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 60.

41. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 60.

42. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 61.

43. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 60.

44. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 60.

45. Ο Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 60, μας χαρακτηρίζει τον μπέη των Σερρών: «Ο μπέης αυτός είναι τάρταρος, αλλά συνδυάζει τόση ευθύτητα με την τραχύτητα του, ώστε σε όλη την έκταση της διοίκησης του, η κακή πίστη είναι χαλιναγωγημένη από το φόβο».

46. Ευαγγέλου Γ. Στράτη, Ιστορία της πόλεως Σερρών από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ'ημάς, έκδοσις δευτέρα, εν Σέρραις, τύποις αδελφ. Παπαντωνίου και Αν. Θρακοπούλου, 1926, σελ. 81.

47. Πέτρου Θ. Πέννα, Ιστορία των Σερρών από της αλώσεως αυτών υπό των Τούρκων μέχρι της απελευθερώσεως των υπό των Ελλήνων 1383-1913, Β'έκδοσις, Αθήναι 1966, σελ. 99-101.

48. Νικολάου Κ. Κασομούλη, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων από το 1821-1827, τομ. Α', Αθήναι 1939, σελ. 43.

49. Η λέξη αγιάν, σημαίνει για τους Τούρκους o,τι για τους Χριστιανούς το κοτσάμπασης (προεστός, δημογέροντας). Υποσημείωση σελ. 43, Στρατιωτικών Ενθυμάτων.

50. Είναι γνωστόν προς όλους εις την Μακεδονίαν τους άνδρας της εποχής εκείνης, ότι ενώ ζούσεν o Ισμαήλ μπέης, όχι μόνον εφοβείτο [o Αλής] και έτρεμεν εις την θέσιν του, άλλα και πολλούς εμπόρους Ηπειρώτας, οίτινες είχαν τα συμφέροντα τους εις ταίς Σέρραις, δεν τολμούσεν να τους ενόχληση τας οικογενείας». (Ύποσ. σελ. 43, Στρατιωτικών Ενθυμημάτων).

51. Νικ. Κ. Κασομούλη, o.π., σελ. 43.

52. Ευάγ. Γ. Στράτη, o.π., σελ. 81.

53. Πέτρου Θ. Πέννα, o.π., σελ. 102.

54. Cousinery, Voyage dans la Macedoine, Paris 1831, τομ. 1ος, σελ. 146-147.

55. Πέτρου Θ. Πέννα, o.π., σελ. 102 και ακόμη σελ. 91. «Τύπος Αλή Πασά τηρουμένων των αναλογιών, υπήρξεν και o κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Κυβερνήτης (Σαντζάκμπεης) η μάλλον Δυνάστης των Σερρών Ισμαήλ Μπέης, o όποιος παρά την θέληση του Σουλτάνου και εναντίον αυτής, ενέμετο την πόλιν των Σερρών και την πλουσίαν πεδιάδα του Στρυμόνος, καταλαβών αυτήν αιφνιδίως δι’ εξακισχίων εμπίστων και αφοσιωμένων  Αλβανών».

56. Ευαγγέλ. Γ. Στράτη, o.π., σελ. 81, όπως των Κοκκινάδων (Κιρμεζιτζίδων), των Μπουχασιτζίδων, των Αστατζίδων, των Πανάδων, των Χαβλιτζίδων, των Περονάδων.

57. Κωνσταντίνου Ι. Χιόνη, Η παιδεία στην Καβάλα 1864-1919, έκδ. Δημοτικού Μουσείου Καβάλας, Καβάλα 1990, σελ. 10.

58. Κ.Ι. Χιόνη, o.π., σελ. 10.

59. Το θέμα ερευνάται με προσοχή για την ανεύρεση πειστικών και αναμφισβήτητων στοιχείων.

60. Ο Π. Πέννας, o.π., σελ. 393, επικαλείται τον τούρκο ιστορικό και γεωγράφο του 16ου αιώνα Χατζή-Κάλφα, για να διατυπώσει, ασθενώς βέβαια, τη γνώμη, ότι «Οι κάτοικοι των Σερρών ουδέποτε έπαυσαν να καλλιεργώσι τα γράμματα και να λατρεύωσι τας Μούσας». 'Αλλά τέτοια αναμφισβήτητα στοιχεία δεν έχουμε.

61. Βέβαια δεν έλειψαν οι δάσκαλοι, κυρίως οι ιερωμένοι, οι όποιοι, πριν από τον 17ο αιώνα, δίδασκαν, πάντα κρυφά και με φόβο, τα ελληνικά γράμματα στα σκλαβωμένα ελληνόπουλα. Τούτο όμως δε σημαίνει ότι αναμφισβήτητα μπορεί να υποστηριχθεί πως υπήρχε οργανωμένη παιδεία. πως υπήρχαν σχολεία. Δάσκαλοι ασφαλώς υπήρχαν.

62. Έλλης Αγγέλου Βλάχου, Η παιδεία εις τας Τουρκοκρατούμενος Σέρρας, εν Αθήναις 1935, σελ. 2.

63. Έλλης Αγγέλου Βλάχου, o.π., σελ. 5.

64. Γ. Καφταντζή, o.π., σελ. 23.

65. Γ. Καφταντζή, o.π., σελ. 27.

66. Γεννήθηκε στις Σέρρες το 1805. Βλ. και Γαβριήλ Κουντιάδη, «Ολίγα τινα περί του εκ Σερρών διδασκάλου Εμμ. Φωτιάδου», Η Πρόοδος (Σερρών) έτος Ε', αριθμ. φύλλου 233, 5 Νοεμβρίου 1993 και Ελλης Αγγέλου Βλάχου, o.π., σελ. 23 και Π. Πέννα, o.π., σελ. 414.

67. Εμμ. Φωτιάδου, Περί τον Ελληνικού Σχολείου Σερρών, Μόναχον 1825. Το ουσιαστικό περιεχόμενο του ιδίου κειμένου στάλθηκε από τον Εμμ. Φωτιάδη το 1835 στο συμπατριώτη του Θ. Φιλοπατρίδη από το Μόναχο υπό τον τύπον επιστολής. Το κείμενο αυτό, άπ'όπου και το απόσπασμα που παραθέτω, αναδημοσιεύθηκε στην Πρόοδο Σερρών σε οχτώ συνέχειες στα φύλλα 225/24-9-1933, 226/1-10-1933, 227/8-10-1933, 228/ 15-10-1933, 229/22-10-1933, 230/26-10-1933, 231/29-10-1933 και 232/2-11-1933.Η Έλλη Αγγέλου Βλάχου στην περισπούδαστη και βασική μελέτη της για την παιδεία στις τουρκοκρατούμενες Σέρρες (σ. 25, υπ. 1), προφανώς εξ αβλεψίας ή μη διορθωθέντος τυπογραφικού λάθους αναφέρει αριθμ. φύλλων της εφημερίδας 222-232

68. Γιος του Χιώτη Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του «Εξ απορρήτων» και της Ρωξάνδρας Σκαρλάτου.

69. Έλλης Αγγέλου Βλάχου. o.π., σελ. 6. Βλ. και Πέτρου Θ. Πέννα, o.π., σελ. 396 και Ε. Στράτη, «Ιστορία των Εκπαιδευτηρίων της πόλεως Σερρών», Μακεδονικόν Ημερολόγιον, έτος 1909, σελ. 144 και έξ.

70. Το πιθανότερο είναι να επαναλειτούργησε. Να υπήρχε δηλαδή σχολείο, πριν από το 1735, το όποιο για οικονομικούς λόγους, ν'αναγκάστηκε να διακόψει τη λειτουργία του. Προς την ίδια άποψη αποκλίνουν η Έλλη Αγγέλου Βλάχου και o Πέτρος Θ. Πέννας στ'αναφερόμενα βιβλία τους.

71. Κατάλογο των διδαξάντων στα σχολεία των Σερρών δημοσιεύουν o Ευ. Στράτης, Μακεδονικόν Ημερολόγιον, 1909, σελ. 144 και εξ., o Γαβριήλ Κοντιάδης, εφημ. Η Πρόοδος (Σερρών) έτος Ε', αρ. φύλλου 234/9 Νοεμβρίου 1933, η Έλλη Αγγέλου Βλάχου, Η Παιδεία εις τας τουρκοκρατούμενος Σέρρας, εν Αθήναις 1933, σελ. 729.

72. Βέβαια χρειάζεται να γίνει σχολαστική έρευνα για τη συμπλήρωση των μέχρι τώρα γνωστών στοιχείων, πολλά των οποίων απωλέσθησαν, αρπαγέντα ασφαλώς από τους κατά καιρούς κατακτητές και δυνάστες της πόλης των Σερρών.

73. Βλ. υποσημειώσεις υπ'αριθμ. 26,27,28,29 και 30.

74. Νικολάου Κ. Κασομούλη, Ενθυμήματα Στρατιωτικά, τόμος 1ος, σελ. 134.

75. Νικ. Κασομούλη, o.π., σελ. 136.

76. Νικ. Κασομούλη, o.π., σελ. 135-36.

77. Μωχάμετ Αλή ή Μεχμέτ Αλής, γιος του Τουρκοαλβανού αγροφύλακα Ιμπραήμ. Γεννήθηκε στην Καβάλα το 1763. Γιος του o γνωστός μας για την βαρβαρότητα του Ιμπραήμ Πασάς, o όποιος στάλθηκε το 1824 από τον πατέρα του με αιγυπτιακό στρατό στην Πελοπόννησο για την καταστολή της Ελληνικής Επανάστασης.

78. Για τον Δημήτριο Αδάμη δεν έχω προς το παρόν άλλες απολύτως ακριβείς κι ελεγμένες πληροφορίες.

79. Με τον Εμμανουήλ Παπά και την επανάσταση της Χαλκιδικής ελπίζω ν'ασχοληθώ άλλοτε λεπτομερώς.

80. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλο, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. 572-574.

81. Ο Σκοπιανός  Ιβάν Καταρίζηεφ στο βιβλίο του Η περιοχή των Σερρών αναγκάζεται να ομολογήσει την αραίωση του Ελληνικού πληθυσμού. Βλ. περισσότερες λεπτομέρειες Απ. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 606

82. Απόστ. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 619-620.

83. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 619-620 και Ανέκδοτο ημερολόγιο των γεγονότων της περιοχής Σερρών από 22 Σεπτεμβρίου 1992 στο Osterreichisches Staatsarechin Abt. Homs Hofund Staatsarechin Turkei Vi Consulat Salonich 1807-1834

Θεόδωρος Ζιάκας (1798-1882)

 ΟΘεόδωρος Ζιάκαςάνήκει σε μια μεγάλη και ισχυρή άρματολική οικογένεια των Γρεβενών, που πρόσφερε πολυ μεγάλες υπηρεσίες στους εθνικούς απελευθερωτικούς αγώνες. 

Οι υπηρεσίες της αρχίζουν από τα μέσα του 18ου αιώνα, ίσως και νωρίτερα, και συνεχίζονται σχεδόν ως τα τέλη του 19ου.

Η οικογένεια του καταγόταν από το Μαυρονόρος, μικρό και ασήμαντο χωριουδάκι με 40-50 οικογένειες σήμερα, μα που ως τα μέσα του περασμένου αιώνα παρουσίαζε άξιόλογη εμπορική κίνηση με εβδομαδιαία αγορά για τις εμπορικές συναλλαγές των κατοίκων των γύρω χωριών κι ετήσια μεγάλη εμποροπανήγυρη, που συγκέντρωνε κόσμο από τη Μακεδονία, την Ήπειρο  τη Θεσσαλία κι άκόμα μακρύτερα κι είχε μεγάλη κίνηση άγοραπωλησίας μεγάλων και μικρών ζώων.

 Ακόμα και σήμερα δείχνουν στον περίεργο επισκέπτη τη θέση, όπου γινόταν η άγορά και η εμποροπανήγυρη.
Είναι στη θέση «’Αργαστήρια», στο νότιο μέρος του χωριού, προς την κατεύθυνση του χωριού Μαυραναΐοι.
Σήμερα είναι χωράφια. Η παροιμία «σάν οί γκαβοί στο Μαυρονόρος», που μεταφορικά σημαίνει πυκνή συρροή κόσμου σ’ ενα μέρος, έχει την άρχή της στις καλές μέρες του Μαυρονόρους, όταν , με την εύκαιρία της εβδομαδιαίας άγορας και της έμποροπανήγυρης, συνέρρεαν εκεί παντος εΐδους άνθρωποι, κυρίως ζητιάνοι και γενικά άνίκανοι για εργασία, για να ζητιανέψουν.

Κατά την παράδοση η άγορά καταργήθηκε, γιατί δεν υπήρχε καμιά άσφάλεια για τον κόσμο έξαιτίας της κακής διοικήσεως της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και των συχνών επιδρομών των ληστών και των Άρβανιτάδων.

Κατ’ άλλες πάλι πληροφορίες, που κι χύτες οφείλονται στην προφορική παράδοση, την αγορά την κατάργησε ο ονομαστός σιλιχτάραγιχς των Γρεβενών Μεχμέτ Τάγος. Μάλιστα επειδή η αγορά είχε καθιερωθεί με σουλτανικό διάταγμα (φιρμάνι) και δεν ήταν εύκολο να καταργηθεΐ, ο Μεχμέτ Τάγος υποχρέωσε το μητροπολίτη Γρεβενών Αγάπιο και τους προέδρους (μουχτάρηδες) των κοινοτήτων των γύρω χωριών και γενικότερα της περιφέρειας, να υπογράψουν άναφορά πρός την Υψηλή Πύλη και να ζητούν οί ΐδιοι την κατάργηση της άγορας του Μαυρονόρους και τη μεταφορά της στα Γρεβενά.

Πότε ακριβώς μετοίκησαν οί Ζιακαΐοι από το Μαυρονόρος δεν είναι γνωστό.

Το πιθανότερο είναι ότι μετοίκησαν κατά τα τέλη του 18ου αιώνα, όταν   Άλή πασάς προσπάθησε να συντρίψει τη δύναμη των άρματολικιών, που του ήταν έμπόδιο στα επεκτατικά και απολυταρχικά του σχέδια και την καταπίεση των χριστιανικών πληθυσμών.
Τότε, υποθέτω, και οί Ζιακαΐοι, μή νιώθοντας ασφαλή τον έαυτό τους κοντά στα Γρεβενά—το Μαυρονόρος απέχει μόλις 10 χιλιόμετρα από τα Γρεβενά—αναγκάσθηκαν να μετοικήσουν.

Άλλο ζήτημα είναι το που έγινε  ή μετοικεσία τους, στην Τίστα, το σημερινό Ζιάκα, η στο Σπήλαιο, χωριά, που απέχουν 20-25 χιλιόμετρα από τα Γρεβενά και σε τοποθεσία φυσικά οχυρή. Το πιθανότερο είναι ότι η μετοικεσία έγινε στην Τίστα  και διότι αυτή εϊναι η επικρατέστερη παράδοση και διότι εκεί δείχνουν τα κτήματα, που ανήκαν στούς Ζιακαίους, και διότι υπάρχουν δημοτικά τραγούδια, που μνημονεύουν την Τίστα και που θά άναφέρονται στην έποχή, που οί Ζιακαΐοι είχαν μετοικήσει εκεί.

Μολαταύτα και στο Σπήλαιο υπάρχει παράδοση ότι εκεί είχαν μετοικήσει οί Ζακαΐοι, άναφέρεται κι εκεί τοπωνύμιο με την ονομασία «στής Ζιάκινας την κοπριά» κι υπήρχαν κι εκεί κτήματα της οικογένειας Ζιάκα.

Για τους προγόνους του Ζιάκα δεν έχουμε πολύ συγκεκριμένες πληροφορίες.

Τά σχετικά άρθρα της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας και του Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού   Ελευθερουδάκη, που τα ακολούθησαν και τα νεώτερα εγκυκλοπαιδικά λεξικά, όπως π.χ. του Ηλιον, μνημονεύουν το όνομα, του γερο-Ζιάκα, που χρημάτισε αρματολός στην περιφέρεια Γρεβενών, πήρε μέρος στην επανάσταση του 1770, που είχε υποκινήσει η αύτοκράτειρα της Ρωσίας Αικατερίνη, και ήρθε σε σύγκρουση με τον Κούρτ πασά κι αργότερα με τον Άλή πασά των Ίωαννίνων.

Μνημονεύεται άκόμα ένας γιός του, ο πατέρας του Γιαννούλα και του Θόδωρου, που πήρε μέρος στην έπαναστατική κίνηση του Θύμιου Βλαχάβα το 1802.
Αργότερα συμφιλιώθηκε με τον ’Αλή πασάκαι πήρε το αρματολίκι των Γρεβενών και της Κόνιτσας που τα κράτησε ίσαμε το 1810.

Απ’ όσα λέγει όμως ο έγγονός του Γούλας Ί. Ζιάκας, ο γιός του Γιαννούλα, σε μια αίτησή του προς την ελληνική κυβέρνηση, προφανώς για να έξάρει τις ύπηρεσίες της οικογένειας Ζιάκα προς το έθνος και να διεκδικήσει ορισμένα δικαιώματα ύπέρ αυτής (βρίσκεται στο ’Αρχεϊο Αγωνιστών, στα χειρόγραφα της Εθνικής Βιβλιοθήκης με αριθμό 27.832)  κι απ’ όσα λένε ο ’Αραβαντινός, ο Κρυστάλλης και οι Wace-Thompson στο αξιόλογο βιβλίο τους The Νοmads of Balkans, πρόκειται για ενα μόνο πρόσωπο (Γεωργάκης-ΓάκηςΖιάκας) , που χρημάτισε πρωτοπαλίκαρο του Ντεληδήμου και του Τότσκά,
πρωτεξαδέλφου του, τον οποίο διαδέχθηκε στο αρματολίκι των Γρεβενών.

Ο ίδιος πήρε μέρος και στην επανάσταση του 1770 και στο κίνημα του Βλαχάβα.

 Αργότερα, άφού συμφιλιώθηκε με τον Άλή πασά, ξαναπήρε το άρματολίκι των Γρεβενών, που το κράτησε ίσαμε το 1810, ή, κατά τον Άραβαντινό, στο προμνημονευόμενο έργο του, ίσαμε το 1814.

Αναφέρουν ακόμα τα εγκυκλοπαιδικά λεξικά, προφανώς από σύγχυση, ότι κατά το 1854, η οικογένεια Ζιάκα έχασε 30 μέλη. 

Ο άριθμός είναι ασφαλώς εντελώς απίθανος.Πιο πιστευτή είναι η πληροφορία του Γούλα στην προμνημονευόμενη έκθεσή του προς την επιτροπή έκδουλεύσεων, σύμφωνα με την οποία 30 μέλη της οικογένειας Ζιάκα, μεταξύ των όποιων και τέσσερα άδερφια του παππού τού, και φυσικά και ο πατέρας του, σκοτώθηκαν σ’ όλο το διάστημα των υπέρ του έθνους άγώνων της οικογένειας, δηλ. ίσαμε το 1854.

Εκείνο που φαίνεται πιθανότερο, όπως σωστά υποστηρίζει ο γυμνασιάρχης Χρ. Ένισλείδης, είναι ότι ο γερο-Ζιάκας εχασε κατά τη διάρκεια των άγώνων του προς τους Τούρκους την ιδιαίτερη οικογένεια του κι ότι ξαναπαντρεύθηκε σε προχωρημένη ηλικία. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι έχει μικρά παιδιά σε μεγάλη ηλικία, όπως θά φανεί άμέσως παρακάτω.

Γιος του γερο-Ζιάκα είναι ο Γιαννούλας, που γεννήθηκε, κατά τον Ένισλείδη1, το 1795 κι ο λίγο μικρότερος του Θόδωρος.
Σύμφωνα με την προμνημονευόμενη έκθεση του Γούλα Ζιάκα, όταν  ο παππούς του, περί το 1810 ή, το πιθανότερο, κατά τον Άραβαντινό, τον Κρυστάλλη και τους Wace-Thompson4 (οί τελευταίοι υποστηρίζουν πώς τότε σκοτώθηκε), το 1814, γέρος πιά και κουρασμένος από τους άγώνες και τις κακοπάθειες άποχώρησε από τη διοίκηση του καπετανάτου, που περιλάβαινε τις επαρχίες Γρεβενών, Βεντζίων, Κόνιτσας και Άνασελίτσαςκαι άποτελούσε, όπως παραστατικά μάς λέγει ο Γούλας Ζιάκας,«μίαν μικράν ηγεμονίαν με 600 χωρία», τότε τον διαδέχθηκε σε πολύ νεαρή ηλικία ο πρωτότοκος γιος του Γιαννούλας.

Αυτός, κατά τις ίδιες πηγές, για να άντιμετωπίσει καλύτερα τα στίφη των ληστών και των Άρβανιτάδων, που λυμαίνονταν τα χριστιανικά χωριά των περιοχών, κράτησε μόνο τις περιφέρειες Γρεβενών και Βεντζίων, που άποτελούσαν μια γεωγραφική ενότητα (καί οί δυό περιοχές άνήκουν σήμερα στο νομό Γρεβενών) και διέθεσε τις άλλες δυό σε συγγενείς του και στον άδερφό του Θόδωρο, όταν κάπως ένηλικιώθηκε.

Όταν άρχισε η ελληνική επανάσταση, ο Γιαννούλας, που φαίνεται ήταν μυημένος στη Φιλική Εταιρεία, ξεσήκωσε τη Δυτική Μακεδονία και πρόσφερε πολλές υπηρεσίες στον αγώνα παρεμποδίζοντας τις τουρκικές δυνάμεις να κατεβαίνουν δια των ορεινών διαβάσεων από την 'Ήπειρο προς τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία και άπασχολώντας άρκετο τούρκικο στρατό στην περιοχή του.

Εναντίον του Ζιάκα ήρθε ο βουλγαρικής καταγωγής Μπεχλιβάν Μπαμπά πασάςκαι με τις σημαντικά άνώτερες δυνάμεις του τον άνάγκασε να συμπτυχθεΐ προς τα ορεινότερα μέρη και λεηλάτησε την περιφέρεια Γρεβενών.

Ιωάννης Πετρώφ

Άλλες πληροφορίες για την έπαναστατική δράση του Ζιάκα στα χρόνια εκείνα δεν έχουμε, αλλά ασφαλώς δεν έμεινε με σταυρωμένα χέρια.


Ξέρουμε μόνο, όπως μάς πληροφορεί ο Ρώσος φιλέλληνας Ιωάννης Πετρώφ,ότι πήρε μέρος στην ηρωική έπανάσταση της Νάουσας το 1822 και θά είχε τις σχετικές ταλαιπωρίες και άπώλειες.

Αργότερα ο Γιαννούλας, με τη μεσολάβηση του Χουρσίτ πασά, τον οποίο είχε βοηθήσει κατά του Άλή πασά των Ίωαννίνων, ύποσχέθηκε να σταματήσει τη δράση του και να παραμείνει ήσυχος,όταν  μάλιστα σκεφθούμε πώς ο άγώνας θά ήταν μάταιος, άφού είχαν παύσει να υπάρχουν επαναστατικές εστίες στη Μακεδονία.

Σέ άντάλλαγμα διορίσθηκε αρματολός («ύπομίσθιος ύποφύλαξ», λέγει, προφανώς για να τον μειώσει, ο ’Αραβαντινός) των περιοχών, που είχε και προηγουμένως και πιθανότατα και των περιφερειών Ζαγορίου και Μετσόβου, που διεκδικούσε από καιρό.

Παρά ταύτα δεν έπαυσε να βοηθεί και να ένισχύει την έπανάσταση. Κατά την πολιορκία του Μεσολογγίου έστειλε εκεί τον ύπαρχηγό του Απόστολο Κυρίμη, από τον Τσούργιακα, τη σημερινή ’Αετιά των Γρεβενών, με αρκετή δύναμη. 

Το μεγαλύτερο μέρος των άνδρών αύτών, μεταξύ των οποίων και τέσσερα ξαδέρφια του Ζιάκα, βρήκαν ήρωικο τέλος κατά την πολιορκία και την έξοδο του Μεσολογγίου.

Για τον Απόστολο Κυρίμη ο Ί. Βασδραβέλλης, στηριζόμενος σε ένθύμηση γραμμένη σε εκκλησιαστικό βιβλίο του Άγιου 'Όρους, μας λέγει ότι είχε δράσει κατά τον Ιούλιο του 1821 στη Χαλκιδική υπό τον Έμμ. Παπά κι ότι σ’ αύτόν όφείλεται η έξόντωση του πληρώματος τουρκικού πλοίου, που είχε έξοκείλει στο Άγιον ’Όρος.

Για τις υπηρεσίες του αυτές η ελληνική κυβέρνηση άπένειμε στο Γιαννούλα δίπλωμα χιλιαρχίας (κάτι αντίστοιχο με το βαθμό του συνταγματάρχη), στο δε αδερφό του Θόδωρο το βαθμό του ταγματάρχη.

Το φθινόπωρο του 1826 ο σιλιχτάρ αγάς των Γρεβενών Μεχμέτ Τάγος, είτε από δική του πρωτοβουλία, γιατί έκρινε πώς η δύναμη και το κύρος του Γιαννούλα ήταν εμπόδιο και φραγμός στις αυθαιρεσίες του έναντι των χριστιανικών πληθυσμών, είτε και με διαταγή του Κιουταχή, που άσφαλώς θα είχε ύπόψη του τις ένέργειες και τη δράση του Ζιάκα υπέρ της επαναστάσεως  κατόρθωσε να τον σκοτώσει στο χωριό Μαυρονόρος υστέρα από προδοσία των αδελφών Άλέξη και Νικόλα Μακρή που κατάγονταν από το ίδιο χωριό Μαυρονόρος.
Αύτοί, λέγεται, είχαν λόγους να μισούν το Ζιάκα, γιατί τον θεωρούσαν υπεύθυνο για το φόνο ένός άλλου άδελφού τους.

Στή δολοφονία θά συνήργησαν άσφαλώς και άλλα πρόσωπα, όπως άφήνει να υπονοηθεί ο Γούλας στην προμνημονευόμενηέκθεσή του.

Εναντίον όλων αυτών των προσώπων θα στραφεί αργότερα η μήνις του Θεόδωρου Ζιάκα.

Κατά την παράδοση μαζί με το Γιαννούλα βρισκόταν στο Μαυρονόρος κι ο άδερφός του Θόδωρος, αλλά σε άλλο σπίτι, κι είναι μυθιστορηματικός ο τρόπος με τον οποίο κατόρθωσε να διαφύγει.
 Ενώ δηλ. το σπίτι, όπου έμενε, είχε περικυκλωθεί από παντού και δε φαινόταν από πουθενά ελπίδα σωτηρίας, έβαλε σε ενέργεια ένα πολύ τολμηρό σχέδιο.
Πάνω στη ράχη του άλογου του έδεσε τεχνικά την κάπα του, έτσι που να δείχνει άνθρωπος καβαλάρης και κατόπιν μαστίγωσε το άλογο δυνατά. "Υστερα άνοίγοντας την πόρτα το άφησε να πεταχτεΐ έξω. Το άλογο αφηνιασμένο όρμησε πρός τα έξω.

Οΐ Τούρκοι νομίζοντας πώς είναι ο Ζιάκας, που προσπαθεί να ξεφύγει, πυροβολούν όλοι έπάνω του.
 Πάνω στη σύγχυση και την ταραχή ο Θόδωρος κατόρθωσε να ξεφύγει.
Ως το Σεπτέμβριο του 1943 το σπίτι αύτό, το σπίτι του Μαχαιρα, σωζόταν ανέπαφο κοντά στην εκκλησία των 'Αγίων Θεοδώρων. Κάηκε από τους Γερμανούς μαζί με τα άλλα σπίτια του χωρίου κατά τις έκκαθαριστικές τους επιχειρήσεις εναντίον των ανταρτών στην περιφέρεια Γρεβενών.

Σχετικά με το φόνο του Γιαννούλα ο μέν Βασδραβέλλης υποστηρίζει στο προμνημονευόμενο έργο του ότι πιάσθηκε από τον Κιουταχή και κρεμάσθηκε στη Λαμία, ο δε Ένισλείδης ότι σκοτώθηκε με προδοσία στα Γρεβενά. Καί οΐ δυο κάνουν κάποια σύγχυση. Ότι σκοτώθηκε στο Μαυρονόρος φαίνεται και από την προφορική παράδοση, που είναι ομόφωνη, κι από τις πληροφορίες του Κρυστάλλη και του Άραβαντινού καί, έμμεσα, από την προμνημονευόμενη έκθεση του Γούλα Ζιάκα.

Υστερα από το θάνατο του Γιαννούλα άρχηγος της άρματολικής και έπαναστατικής κίνησης στην περιφέρεια Γρεβενών και γενικότερα στη Δυτική Μακεδονία γίνεται ο Θεόδωρος Ζιάκας, ο θρυλικός επαναστάτης του Σπηλαίου, σάν επίτροπος του άνήλικου γιου του Γιαννούλα Νικολάκη, τον όποιο, με τα έξαίρετα στρατιωτικά και διοικητικά του προσόντα, θά ύποκαταστήσει οριστικά. 

Σχετικά με την κατοπινή δράση του Ζιάκα κατά την επανάσταση του 1821 δεν έχουμε πολλές πληροφορίες.

Μονάχα ο Άραβαντινός μάς πληροφορεί ότι πιεζόμενος από τις τουρκικές δυνάμεις άναγκάσθηκε ο Ζιάκας, μετά την καταστολή και των άλλων έπαναστατικών κινημάτων στη Μακεδονία, να καταφύγει και να δράσει στη νοτιότερη Ελλάδα.

Μά στα τέλη του 1827 τον βρίσκουμε, μαζί με άλλους οπλαρχηγούς, έξαιτίας των διαδόσεων για την επικείμενη κατάπαυση των πολεμικών επιχειρήσεων στην Ελλάδα και τον επικείμενο καθορισμό των συνόρων του συνιστώμενου νέου έλληνικού κράτους, να παίρνει μέρος σε ζυμώσεις και κινήσεις στην περιοχή του Όλυμπου.

Δημήτριος Υψηλάντης

Έτσι πρόκριτοι και οπλαρχηγοί, μέσα στους οποίους είναι και ο Ζιάκας, συνέρχονται σε μυστική σύσκεψη στη μονή του άγίου Διονυσίου του ’Ολύμπου και με δυο αναφορές τους προς την κεντρική έλληνική κυβέρνηση, ζητούν να τους ύποστηρίξει υλικά και ηθικά και να τους στείλει άρχηγό της έπαναστατικης κινήσεως στη Μακεδονία είτε το Δημήτριο Υψηλάντη είτε το Γερμανό φιλέλληνα συνταγματάρχη Heidek.

Τήν άναφορά υπογράφουν έκτος από το Ζιάκα και άλλοι όνομαστοί οπλαρχηγοί του ’Ολύμπου, όπως οί άδελφοί Κώστας και Διαμαντής Νικολάου, Γεώργιος και Αθανάσιος Συρόπουλοι, ο Τόλιος Λάζου και άλλοι.

 Οι απαντήσεις, που πήραν οί άρχηγοί του Όλύμπου στις προαναφερόμενες άναφορές τους τόσο προς το Δημήτριο 'Υψηλάντη, το 1827, όσο και προς τον Καποδίστρια, τον Ιούλιο του 1828, τους έκοβαν και τις τελευταίες έλπίδες.
Στις άπαντήσεις τους τους συνιστούν να συμβιβαστούν με τους Τούρκους και να ησυχάσουν καθ’ δσον το θέμα της άπελευθερώσεως της Ελλάδος και του καθορισμού των συνόρων είχε περάσει στη δικαιοδοσία των μεγάλων δυνάμεων κι ότι έπρεπε να περιμένουν καλύτερους καιρούς.

 Έτσι όσοι άρχηγοί εμειναν άκόμα στη Μακεδονία άναγκάσθηκαν να συμβιβασθούν, ενώ οί υπόλοιποι, όπως και ο Ζιάκας,καταφεύγουν στην ελεύθερη Ελλάδα.

Μά ο Ζιάκας δεν μπορεϊ να ησυχάσει.
 Τό σχέδιό του είναι πάντοτε να βρει εύκαιρία να επιτεθεί κατά των Γρεβενών και να εκδικηθεί το Μεχμέτ Τάγο και τους άλλους έχθρούς του για την προδοσία και το φόνο του άδελφού του.
 Τά σχετικά με την έπίθεση του Ζιάκα κατά των Γρεβενών μάς τα λέγει το παρακάτω δημοτικό τραγούδι:


Σύμφωνα με τις πληροφορίες του δημοτικού τραγουδιού, με τις όποιες άλλωστε συμφωνεί και η δημοτική παράδοση, στα μέρη του Άσπροποτάμου (τού Αχελώου) θά τραβήξει ο Ζιάκας, για να στρατολογήσει τους άντρες που του χρειαζόταν, όταν  εκρινε πώς μπορούσε να επιστρέφει στην περιφέρεια Γρεβενών και να έκδικηθεΐ τους έχθρούς του.

Άνθρωποι ορεινοί οί Άσπροποταμίτες, γενναίοι, πολεμικοί, άλλα και πάμπτωχοι, ήταν φυσικό να μή λογαριάζουν τους πολεμικούς κινδύνους και να λαβαίνουν μέρος στη συγκρότηση άνταρτικών σωμάτων, που θά τους έπέτρεπε και στο έθνος να προσφέρουν τις ύπηρεσίες τους αλλά και να ζήσουν.

Και το αρματολίκι των Γρεβενών ήταν από τα πλουσιότερα, αφού  όπως μας λέγει ο Γούλας Ζιάκας, είχε εισόδημα 700 χιλιάδες γρόσια, ποσό αστρονομικό για κείνη την εποχή, κι αριθμούσε στις μέρες της άκμής του 1.700 άντρες. 

Υστερα το όνομα του Ζιάκα ήταν μια εγγύησηπώς θα χτυπούσαν με επιτυχία τους κυρίαρχους.

Κατά την προφορική παράδοση συγκρότησε σώμα με 300 περίπου άντρες και με οπλαρχηγούς το γνωστό και από άλλα δημοτικά τραγούδια Νάσιο Μάνταλο και το Σωτήρη Στράτο.

Ό πρώτος είναι γνωστός κι από την επανάσταση του 1821, ο δε δεύτερος είναι ο κατοπινός συνταγματάρχης του ελληνικού στρατού, που πήρε μέρος σαν εθελοντής στην Ήπειρο κατά την επανάσταση του 1854.

Το να έρθουν άγωνιστές της αξίας του Μάνταλου και του Στράτου και να καταταχτούν στα σώμα του πολύ νέου άκόμα Θ. Ζιάκα, δείχνει την πανελλήνια φήμη και έκτίμηση, που είχε από τότε ο Γρεβενιώτης άγωνιστής.

Το σχέδιο του Ζιάκα ήταν να μπορέσει να καταλάβει τα Γρεβενά, να μπει στο κονάκι του και να σκοτώσει το Μεχμέτ Τάγο.

Μά ποιος είναι αύτος ο Μεχμέτ Τάγος;

Πάλι η δημοτική παράδοση θά μας σταθεί κατά το πλείστο βοηθός.
 Σύμφωνα μ’ αύτήν ο Μεχμέτ Τάγος, υπασπιστής του Άλή πασα, σε μια από τις πολυάριθμες μάχες του έναντίον των εχθρών του του έσωσε τη ζωή και σε άντάλλάγμα των υπηρεσιών του διορίσθηκε σιλιχτάρ άγάς των Γρεβενών και του παραχωρήθηκαν μερικά από τα πολυάριθμα τσιφλίκια, που είχε ο Άλή πασάς στην περιφέρεια Γρεβενών αύτά άργότερα, μετά το θάνατο του Άλή, έγιναν δημόσια (ΐμπλιάκια), για να άπαλλοτριωθούν ύπέρ των κατοίκων μετά την άπελευθέρωση του 1912.

Ό Μεχμέτ Τάγος παντρεύθηκε στα Γρεβενά και πήρε γυναίκα του χριστιανή, την όνομαστή για την ομορφιά και την καλοσύνη της Μιγδάλω (Μαγδαληνή) από τη Φυλή των Γρεβενών, η οποία, όπως και η Βασιλική του Άλη πασά, πρόσφερε πολλές υπηρεσίες στούς χριστιανούς της περιοχής.

Μονάκριβος γιός τους, μαζί με τρεις θυγατέρες, υπήρξε ο Βελής, που κι αυτός πήρε γυναίκα του χριστιανή, συγγενή της οικογένειας Σπίρτου από τα Γρεβενά. Γιοι του Βελή υπήρξαν ο Ριφάτ μπέης και ο Φουάτ μπέης (ό ένας τους χρημάτισε και υποψήφιος βουλευτής κατά την περίοδο του 1915-20• λέγεται μάλιστα ότι κατά τις εκλογές του 1920, που είχαν γίνει με σφαιρίδιο, ο συγγενής του μακαρίτης φαρμακοποιός Θεμ. Σπίρτος, πολιτικά άντίθετός του, τον καταψήφισε ρίχνοντας στο μαύρο χρυσό σφαιρίδιο), που έφυγαν από την Ελλάδα με την άνταλλαγή των πληθυσμών το 1924.

Η κατοικία του Μεχμέτ Τάγου, τα όνομαστά «κονάκια του μπέη», βρίσκονταν στο νότιο άκρο των Γρεβενών, κοντά στο Γρεβενίτικο ποταμό, λίγο πιό κάτω από τη «σμίξη» του Αύλίτη, του καθαυτό Γρεβενίτικου ποταμού, με το Δοξανίτικο ποταμό κι άπέναντι από τη θέση «Τσακάλια».

Σωζόταν σχεδόν άνέπαφη ως τα τελευταία χρόνια (λίγο πρίν από τον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο), όπότε κατεδαφίσθηκε από τον τελευταίο ιδιοκτήτη της μακαρίτη Άντρέα Παπαλεξίου και πουλήθηκε όλη η περιοχή της για οικόπεδα• σήμερα στο μέρος αύτό, κοντά στη γέφυρα, που οδηγεί προς την Καλαμπάκα, έχει κτισθεΐ ολόκληρος συνοικισμός σπιτιών. Κτισμένη σ’ ένα ορθογώνιο οικόπεδο έκτάσεως περισσότερο από δέκα στρέμματα, άποτελούνταν από μια σειρά επιβλητικών σε όγκο, ύψος και εμφάνιση οικοδομημάτων, που τα περιέβαλλε ένα πελώριο
καί επιβλητικό τείχος ύψους δέκα περίπου μέτρων.

Στις άκρες, μα και στο μέσο των μακρών πλευρών, της δυτικής και της ανατολικής, πανύψηλοι πύργοι χρησίμευαν σάν παρατηρητήρια και πολεμίστρες.
Πάνω από τις μεγάλες σιδερένιες πόρτες (ή κυρία είσοδος βρισκόταν στη νότια πλευρά, προς το ποτάμι) βρίσκονταν οί «ζεματίστρες», άπ’ δπου ζεμάτιζαν με καυτό νερό, πίσσα η λάδι, τον τολμηρό, που θά επιχειρούσε να τις παραβιάσει. "Ως τα τελευταία διακρίνονταν πάνω στους τοίχους οι χαρακιές του λαδιού η της πίσσας. Μέσα στους άδειους χώρους, που άφηναν τα χτισμένα κτήρια, έβοσκαν, όπως μας πληροφορούν οί Wace-Thompson, που τα έπισκέφθηκαν και τα γνώρισαν από κοντά, τα άλογα και τα πρόβατα του νοικοκύρη.

Κατά την παράδοση, αλλά και από τις πληροφορίες των επιγραφών, που σώζονταν πάνω στις εξωτερικές πλευρές του τείχους, κτίσθηκε το 1829-30 (αύτές τις ενδείξεις έφεραν οί επιγραφές) κι ότι για την κατασκευή λένε ότι βοήθησαν με χρήμα και προσωπική εργασία δλα τα γύρω χριστιανικά χωριά.

Κι αύτό δεν είναι καθόλου άπίθανο, αν σκεφθούμε το κλίμα που επικρατούσε κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας (έχω ύπόψη μου ότι στο χωριό μου, τον Έλατο Γρεβενών, που ο πληθυσμός του ήταν μικτός, Τούρκοι και 'Έλληνες, οί χριστιανοί κάτοικοι του χωριού καλλιεργούσαν δωρεάν με προσωπική εργασία τα κτήματα του σημαντικότερου Τούρκου γαιοκτήμονα του χωριού) και το πόσο άγριος και καταπιεστικός ήταν ο Μεχμέτ Τάγος.

Τόση τρομοκρατία άσκούσαν στούς χριστιανικούς πληθυσμούς τα άφεντικά του κτηρίου αύτού ώστε, όταν , μετά την απελευθέρωση και την ανταλλαγή των πληθυσμών έφυγαν οί Τούρκοι ιδιοκτήτες του και το κτήριο έμεινε έρημο και άφύλακτο, και τότε άκόμα κανένας δεν τολμούσε να το πλησιάσει. Μονάχα, πού και πού, τα παιδιά, που δεν είχαν ζήσει τη φρίκη των χρόνων της σκλαβιάς (κι αυτός που γράφει τις γραμμές αύτές άνάμεσα σ’ αύτά), σκαρφάλωναν από κάποιο χάλασμα και περιτριγύριζαν τα ερημικά κτήρια και τις χορταριασμένες αύλές.

Ένα δέος, κάτι σαν φόβος και θαυμασμός, έπιανε τον περιπατητή, που περιδιάβαζε, μέσα στην άπόλυτη ησυχία και ερημιά, όπου δεν έφθανε ο θόρυβος και η άναταραχή της σύγχρονης ζωής, τα επιβλητικά απομεινάρια περασμένων μεγαλείων, που παραδίνονταν σιγά σιγά στην καταστροφή και στο χαμό, κατοικίες τώρα της κουκουβάγιας και της νυχτερίδας, και σαν άκουε τους θρύλους και τις παραδόσεις για τις ωμότητες των κατακτητών, και σαν του έδειχναν, στην είσοδο κάποιου κτηρίου, το μέρος, όπου ήταν στημένη (ψέματα, άλήθεια; ποιός ξέρει;) η λαιμητόμος.

"Ως τα τελευταία σωζόταν, μπηγμένο στον τοίχο, ενα πλάγιο ξύλο, όπου στηριζόταν για να κοπεί το κεφάλι του καταδίκου. Κάπου εκεί κοντά έδειχναν ενα πηγάδι, δπου έριχναν, κατά την παράδοση πάντα, το κεφάλι του καταδίκου.

Μέ την παρέκβαση έφυγα κάπως μακριά από το θέμα μου, την επίθεση του Ζιάκα κατά των Γρεβενών.
Η επίθεση έγινε άφού χωρίστηκε το σώμα σε τέσσερα τμήματα. Τά τρία μπήκαν από τρία διαφορετικά σημίεΐα στην πόλη, ενώ το τέταρτο κατέλαβε το Βαρόσι, την παλαιά Μητρόπολη, προαστειακό συνοικισμό των Γρεβενών (σήμερα ένώθηκε τελείως με την υπόλοιπη πόλη των Γρεβενών), για να υποστηρίξει ένδεχόμενη υποχώρηση και να τιμωρήσει τους εκεί εχθρούς του Ζιάκα. Το σχέδιο του Ζιάκα ήταν να κόψουν το νερό του μυλαύλακου, που περνούσε κάτω από τα τείχη των κονακιών, και περνώντας κάτω από το άνοιγμα, που θά σχηματιζόταν, να μπουν στα κονάκια και να σκοτώσουν το Μεχμέτ Τάγο.

Οι σύντροφοί του όμως δείλιασαν και περιορίσθηκαν στη λεηλασία των Γρεβενών.

Πότε έγινε η επίθεση αύτή;

Κατά τόν Άραβαντινό και τους WaceThompson, που κι αύτοί άντλούν τις πληροφορίες τους από τδν Άραβαντινό, έγινε το 1831 και πήραν μέρος σ’ αύτήν χίλιοι άντρες που λαφυραγώγησαν «χριστιανούς και Τούρκους πυρπολήσαντες τα δύο τρίτα των οικιών».

Η πληροφορία και ως πρός τον άριθμό των άνδρών, που πήραν μέρος στην επιχείρηση, αλλά πρδ παντός ως πρός το τελευταίο μέρος της, τη λαφυραγώγηση και την πυρπόληση χριστιανικών και οθωμανικών σπιτιών, δεν είναι καθόλου άληθινή.

'Ο Άραβαντινός είναι η μόνη πηγή, που δεν κάνει καμιά διάκριση μεταξύ ληστών και κλεφτοαρματολών, προφανώς επηρεασμένος από το περιβάλλον, μέσα στο οποίο έζησε, το περιβάλλον του Άλή πασά, που είχε κάθε λόγο να χαρακτηρίζει κοινούς ληστές και έγκληματίες τους άγωνιστές και υπερασπιστές του άδικούμενου και καταπιεζόμενού από τδν κατακτητή έλληνισμού.

Έτσι θεωρεί κοινούς ληστέςτο Ζιάκα, το Βλαχάβα, το Σωτήρη Στράτοκι όλα τα τιμημένα ονόματα των άπελευθερωτικών άγώνων του έθνους και δε μας εξηγεί πώς πήραν ήθικές και ύλικές αμοιβές και ανώτερα άξιώματα από την ελληνική κυβέρνηση για την έθνική τους δράση.

 Ο Στράτος έγινε συνταγματάρχης του ελληνικού στρατού σε μια εποχή, που οί άνώτεροι στρατιωτικοί βαθμοί δε δίνονταν καθόλου εύκολα, ο δε Ζιάκας και οί ανεψιοί του, οί γιοι του Γιαννούλα, έκτος από τα στρατιωτικά αξιώματα, σε άνταμοιβή των υπηρεσιών τους, θά πάρουν και κτήματα στην περιοχή της Λαμίας,όπου και θά περάσουν και τα τελευταία χρόνια της ζωής τους.

 Σχετικά με το Ζιάκα καμιά άλλη πηγή δε μας λέγει πώς ξέφυγε από την εθνική δράση και κατάληξε στο ποινικό άδίκημα, που είναι η ληστεία.

Αύτός ο Αυστριακός πρόξενος Ίωαννίνων Φερδινάνδος Χάας,μολονότι ποτέ η αυστριακή διπλωματία δεν εδειξε φιλικά αισθήματα προς την Ελλάδα και γενικά προς τις φιλελεύθερες και τις επαναστατικές ιδέες, σε έκθεσή του σταλμένη προς την κυβέρνησή τουομολογεί πώς η δράση του Ζιάκα ήταν καθαρά εθνική και πώς μόνο προστασία παρείχε στούς έλληνικούς πληθυσμούς.

Ο ϊδιος ο Άραβαντινός παραδέχεται άλλου  ότι, όταν  ο Ζιάκαςμπήκε το 1831 στα Γρεβενά, λεηλάτησε το πλεΐστον μέρος μόνο των οθωμανικών οικιών.

Τώρα άν καμιά φορά τα παλικάρια του, επηρεασμένα από τη φτώχεια και το πνεύμα της εποχής, παρεκτρέπονταν εις βάρος και των χριστιανικών πληθυσμών, αύτό άσφαλώς δε βαρύνει τόν άρχηγό.

 Ότι βέβαια θα τιμωρήθηκαν και χριστιανοί, που θεωρήθηκαν προδότες και υπεύθυνοι του φόνου του άδελφού του κι ότι άκόμα μπορεί να έγιναν από τα παλικάρια του Ζιάκα και κάποιες υπερβολές, αύτό είναι πολύ πιθανό, αλλά ότι ο θρυλικός εθνικός άγωνιστής θά μεταβαλλόταν σε κοινό ληστή, αύτό είναι τελείως άπίθανο και απαράδεκτο.

Μνημονεύονται άκόμα από τα δημοτικά τραγούδια και δυο επιθέσεις του Ζιάκα κατά της Καστανιας της Καλαμπάκας και των Νιγάδων του Ζαγορίου, αλλά και εκεί άσφαλώς θά πρόκειται για τιμωρίες προδοτών .

Για την περίοδο της δράσης του Ζιάκα, που άναφέρεται στην ελληνική επανάσταση, μαθαίνουμε από τόν Κασομούλη  ότι ο Κιουταχής κατά το 1830 προσπάθησε να σκοτώσει με δόλο τους οπλαρχηγούς, που έξακολουθούσαν να δρουν στό τουρκικό έδαφος, καλώντας τους τάχα σε συνεννόηση για την κατάπαύση του πυρός κι ότι κατάφερε να παρασύρει στην παγίδα και να σκοτώσει αρκετούς, αλλά οί υπόλοιποι, μεταξύ των οποίων και ο Ζιάκας, δεν έπεσαν στην παγίδα και δεν πήγαν στον τόπο της συναντήσεως με τον Κιουταχή.

Άπό τους διασωθέντες οί μέν οπλαρχηγοί των Χασίων, και φαίνεται ότι μέσα σ’ αύτούς ήταν και ο Ζιάκας, κατέφυγαν στα Τζουμέρκα και συνέχισαν τον άγώνα, οί δε οπλαρχηγοί του Όλύμπου συγκεντρώθηκαν στη Θεσσαλονίκη και με τη μεσιτεία του προξένου της Ρωσίας Μουστοξύδη κατέφυγαν στην Ελλάδα.

Ποια είναι η κατοπινή δράση του Ζιάκα κατά την περίοδο αύτή κι ως πότε δρα αύτός σάν οπλαρχηγός στην περιφέρεια Γρεβενών, δεν είναι γνωστό.

Κατά τόν Άραβαντινό ο Ζιάκας ειχε γίνει το φόβητρο των Όθωμανών της περιφέρειας Γρεβενών ίσαμε το 1835,
 οπότε πιεζόμενος από την έντονη καταδίωξη των τουρκικών αρχών άναγκάζεται να καταφύγει στην ελεύθερη Ελλάδα.

Άπό τον ίδιο τον Άραβαντινδ μνημονεύεται άκόμα ότι το 1832 ο Ζιάκας με τους ύπαρχηγούς του Κώστα Βλάχο και Μεντερλή προσεβλήθη από πολυάριθμο τουρκικό στρατό στο Σπήλαιο των Γρεβενών, άλλα περισσότερα για το περιστατικό αύτό, στο οποίο άναφέρεται και σχετικδ δημοτικό τραγούδι, δεν ξέρουμε.

 Σχετικά με τη δράση του Ζιάκα πριν από την έπανάσταση του 1854 υπάρχουν και πολλές άλλες παραδόσεις, αλλά ως ποιό  σημείο υπάρχει άλήθεια σ’ αύτές, δεν ξέρουμε ούτε μπορούμε να είμαστε βέβαιοι.

"Ετσι λέγεται ότι κάποτε το σώμα του Ζιάκα άποκλείστηκε στο βράχο της Άετιας, του παλιού Τσιούργιακα, συνοικισμού της κοινότητας Φιλιππαίων Γρεβενών, που είναι βατός μόνο πρός το νότιο μέρος, πρός το χωριό, ένώ από τα άλλα μέρη εϊναι άπότομοι κρημνοί ύψους 100-200 μέτρων.

 Οι Τούρκοι έπιασαν το νότιο μέρος, άπ’ όπου μόνο ήταν δυνατό να περάσουν οί άντρες του Ζιάκα, με τη βεβαιότητα πώς θά τους άναγκάσουν να παραδοθούν.

Μά τη νύχτα εκείνοι ξήλωσαν τα σιρίτια από τις κάπες τους, τα έκαμαν μακρύ σχοινί, σύρθηκαν από το σχοινί κάτω από τους βράχους και σώθηκαν. 
Γίνεται επίσης λόγος για τησυνεργασία του Ζιάκα με κάποιον καπετάν Λάμπρο, με τον οποίο χώρισε αργότερα, αλλά τί είδους συνεργασία είχαν και γιατί χώρισαν δεν είναι γνωστό. Για το χωρισμό τους υπάρχει μόνο μια παροιμιακή φράση:

«όσοι είστε με τα κόγκολα(;) και τις τραγατσίκες με τον καπετάν Λάμπρο, κι όσοι με τους τροβάδες και τ’ ασκιά με τον καπετάν Ζιάκα», αλλά τί ακριβώς σημαίνει δεν είναι γνωστό.

Από το 1835 χάνονται τα ίχνη του Ζιάκα. Κατά τη μαρτυρία του Άραβαντινού, που άναφέραμε παραπάνω, είχε αποσυρθεί στην ελεύθερη 'Ελλάδα, περιμένοντας πιο πρόσφορους καιρούς για να δράσει.


Συνέχεια στο Ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΖΙΑΚΑΣ  ΚΑΙ Η ΣΥΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥ ΣΤΟΥΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ

Η άμεση καταστολή της επανάστασης στις βορειότερες επαρχίες της ελληνικής χερσονήσου και τα τουρκικά αντίποινα που επακολούθησαν προκάλεσαν κύματα προσφύγων προς τις νοτιότερες περιοχές.

Αργότερα, μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα παρατηρήθηκε αξιοσημείωτη «κινητικότητα» του πληθυσμού και νέος εκπατρισμός από το εξωτερικό και από το χώρο του υπόδουλου ακόμα ελληνισμού.

 Όπως είναι γνωστό, ένα μέρος από τους μετανάστες της επαναστατικής και της μετεπαναστατικής περιόδου εγκαταστάθηκε σε διάφορες κοινότητες της ελληνικής επικράτειας, παλαιές και νέες, ιδιαίτερα στην πρωτεύουσα.

Μεταξύ των συνοικισθέντων ετεροχθόνων συγκαταλέγονταν και οι Μακεδόνες, των οποίων η πορεία και η τύχη στα απελευθερωμένα εδάφη της χώραςαποτελεί το αντικείμενο της παρούσης διπλωματικής μεταπτυχιακής εργασίας.

Ζήσης Σωτηρίου,  Μακεδόνας Επαναστάτης Σέρβια Κοζάνης

Είναι απαραίτητο να διευκρινιστεί ότι με τον όρο «Μακεδόνες» χαρακτηρίζονται εδώ οι ελληνόφωνοι, κατά κύριον λόγο, από την Κεντρική και τη Δυτική Μακεδονία, ενίοτε όμως και οι βλαχόφωνοι, οι βουλγαρόφωνοι και άλλοι σλαβόφωνοι, στο βαθμό που αυτοί ενεπλάκησαν στις ελληνικές υποθέσεις και έζησαν ως έλληνες πολίτες• ακόμη κι αν κάποιοι είναι αμφίβολο αν ήταν Μακεδόνες με τη στενή γεωγραφική έννοια.

Είναι γνωστό πως ακόμη και στα μέσα του 19ου αιώνα -αν όχι και πολύ αργότερα ο διαχωρισμός των εθνοτήτων στη Μακεδονία δεν ήταν πάντοτε εφικτός.

Μολονότι οι όροι «Μακεδόνες», «Σέρβοι», «Βούλγαροι» και «Σλάβοι» ήταν σε χρήση, λόγω της αλλοφωνίας, ωστόσο δεν προϊδέαζαν πάντοτε για τις εθνικές προτιμήσεις των παροίκων αλλά ούτε για τον ακριβή τόπο της καταγωγής τους. 



Κρίθηκε επομένως σκόπιμο να εξεταστεί η δράση και η συμπεριφορά τους ως κατοίκων της Ελλάδας, ασχέτως του τρόπου με τον οποίο είχαν καταλήξει εκεί, εφόσον συνέπραξαν και ζυμώθηκαν με τους Μακεδόνες.

Πράγματι, ενώ τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί μεγάλη πρόοδος στην ιστορική έρευνα σχετικά με τους ετερόχθονες Μακεδόνες, ωστόσο μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν μελέτες που να εξετάζουν το ζήτημα συστηματικά και συνθετικά.

Οι περισσότερες εργασίες αφορούν μεμονωμένες έρευνες για επιφανείς Μακεδόνες, είναι δηλαδή βιογραφικά σημειώματα, που συχνά χαρακτηρίζονται από πατριωτική ρητορεία και τοπικιστική έξαρση. Άλλωστε οι περισσότερες έχουν γραφτεί από συντοπίτες των μακεδόνων «ηρώων», που, ως επί το πλείστον, δεν είναι ιστορικοί. Ακριβώς στο σημείο αυτό έγκειται και η δυσκολία της εργασίας αυτής:
Τα διαθέσιμα στοιχεία δεν επαρκούν για να σχηματιστεί πάντοτε μια ολοκληρωμένη εικόνα.

Βασικός στόχος της μελέτης αυτής είναι να εντοπιστούν και να παρουσιαστούν αναλυτικά όσο το δυνατό περισσότερα μέλη της συγκεκριμένης ετεροχθονικής κοινότητας που διαβιούσαν στο ελληνικό βασίλειο, παραθέτοντας στοιχεία για την κοινωνική ταυτότητα, τον τρόπο ενσωμάτωσης και το ρόλο που διαδραμάτισαν.
Σε δεύτερο επίπεδο επιχειρήθηκε να αναδειχθούν οι μορφές συνεργασίας και η εν γένει συλλογική δράση των Μακεδόνων είτε για την εξυπηρέτηση των αναγκών της ομάδας τους είτε για τη Μακεδονία.
Τα ζητούμενα αυτά αποτέλεσαν τη μεγαλύτερη δυσκολία κατά τη σύνθεση της εργασίας, δεδομένου ότι, μέσα από ένα σύνθετο πλέγμα πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων που σημειώθηκαν στην Αθήνα σε μια ευρεία χρονική περίοδο, επιδιώξαμε να απομονώσουμε την ενεργή ανάμιξη και τη συλλογική δράση των Μακεδόνων.

Για το λόγο αυτό κάποιες επαναλήψεις ήταν δύσκολο να αποφευχθούν. Ως χρονικό πλαίσιο της εργασίας ορίστηκε η εικοσαετία 1843-1863, που οριοθετήθηκε από σημαντικά πολιτικά γεγονότα.

Ωστόσο κρίθηκε χρήσιμο η χρονική αφετηρία της έρευνας να είναι η επανάσταση του 1821, προκειμένου να εξεταστεί η σημασία των παραμέτρων «τρόπος και χρόνος εγκατάστασης». Αλλά και το καταληκτικό όριο ουσιαστικά εκτείνεται ως το 1870, όταν ραγδαίες εξελίξεις στο γειτονικό βαλκανικό χώρο αφύπνισαν το ενδιαφέρον πολλών Ελλήνων για την τύχη της Μακεδονίας.

Ο αρχικός προβληματισμός και οι ειδικότεροι στόχοι καθόρισαν το χωρισμό των επιμέρους ενοτήτων και το περιεχόμενο τους.

Στην πρώτη ενότητα, ως εισαγωγικό κεφάλαιο, επιχειρείται να παρουσιασθεί η περιοδική κάθοδος των Μακεδόνων στη Νότια Ελλάδα, η κατηγοριοποίηση τους ανάλογα με την «ιδιότητά» τους και η εγκατάσταση τους.

Στόχος του δεύτερου κεφαλαίου είναι να παρακολουθήσει την ένταξη και την αφομοίωση των Μακεδόνων στο νεοσύστατο κράτος και να παρακολουθήσει χρονολογικά την εμπλοκή τους στην πολιτική σκηνή, με όλες τις συναφείς προεκτάσεις.
Ακολούθως παρουσιάζεται αυτόνομα η νέα και πολλά υποσχόμενη γενιά των Μακεδόνων, των φοιτητών καθώς και η θέση τους στο πελατειακό μακεδονικό δίκτυο των Αθηνών.

Στην επόμενη ενότητα ερευνάται η συμμετοχή των Μακεδόνων σε αλυτρωτικά και ομοσπονδιακά κινήματα, εμπνευσμένα από τη Μεγάλη Ιδέα και από τα επαναστατικά μηνύματα των άλλων λαών, που είχαν ως στόχο την απελευθέρωση των ιδιαίτερων πατρίδων τους αλλά και την εξυπηρέτηση των ίδιων συμφερόντων τους.
 Τέλος, στην πέμπτη ενότητα εξετάζεται η θέση τους σε σχέση με την επίσημη εθνική ιδεολογία της εποχής και τα ιστορικά δικαιώματα των Ελλήνων στις «βόρειες» ελληνικές χώρες, όπως αυτή αποτυπώνεται μέσα από το συγγραφικό τους έργο.

Η έρευνα στηρίχτηκε στη μελέτη βιβλιογραφικού και αρχειακού υλικού.
Το αρχειακό υλικό προέρχεται κυρίως από την αποδελτίωση του μητρώου των φοιτητών των πρώτων χρόνων λειτουργίας του οθωνικού Πανεπιστημίου (1837-66) και των πρυτανικών λόγων, που βρίσκονται στο Μουσείο και στο Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών και των μητρώων των αξιωματικών που είναι κατατεθειμένα στο Γενικό Επιτέλειο Στρατού.

Μελετήθηκαν, επίσης, τα έγγραφα του συνοικισμού των Μακεδόνων στην Νέα Πέλλη Αταλάντης, της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Τμήματος Ομοιοτύπων και Χειρογράφων, δημοσιευμένα βέβαια στην πλειοψηφία τους. Επίσης ο επόπτης μου μου εμπιστεύτηκε την αδημοσίευτη βιογραφία του μακεδόνα Παναγιώτη Παπά Ναούμ, προερχόμενη από το αρχείο της οικογένειας Κατσουγιάννη. Μελετήθηκε επίσης συστηματικά το συγγραφικό έργο των Μακεδόνων και άλλων δημοσιευμένων έργων του 19ου αιώνα, αφού αποτελούν πηγές σύγχρονες των γεγονότων.

 Η συγκέντρωση αυτού του υλικού διεξήχθη στις Βιβλιοθήκες του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, στην Εθνική Βιβλιοθήκη, στη Βιβλιοθήκη της Βουλής και στο Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ανυπολόγιστη είναι η προσφορά στην έρευνα και στον πολιτισμό της ψηφιακής Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης, η «Ανέμη», όπου έχει αποθηκευθεί σημαντικός αριθμός παλαιών βιβλίων, δίνοντας τη δυνατότητα στον αναγνώστη και ερευνητή να διαβάσει δυσεύρετες μελέτες. Επίσης, κρίθηκε απαραίτητη η έρευνα των σημαντικότερων αθηναϊκών εφημερίδων του 19ου αιώνα. Ο Τύπος αντανακλά πάντα την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, μεταφέρει και ταυτόχρονα διαμορφώνει την κοινή γνώμη. Περιέχει επίσης πολλές φορές επιστολές των εμπλεκομένων Μακεδόνων. Ως προς τη βιβλιογραφία χρησιμοποιήθηκαν γενικά ιστορικά έργα και μελέτες που πραγματεύτηκαν την περίοδο εκείνη, μονογραφίες, βιογραφίες, απομνημονεύματα, εγκυκλοπαιδικά άρθρα αλλά και άρθρα σε περιοδικά μακεδονικού ενδιαφέροντος.

Ολοκληρώνοντας, θεωρώ υποχρέωση μου να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή κ. Βασίλη Κ. Γούναρη, για την πολύτιμη καθοδήγηση του σε όλα τα στάδια της εργασίας, την υπομονή του αλλά και για την άμεση ανταπόκρισή του στη διόρθωση των κειμένων ακόμη και στην περίοδο της εκπαιδευτικής του άδειας. Χωρίς τις υποδείξεις και τις επισημάνσεις του σε όλες τις φάσεις της έρευνας και της συγγραφής η εργασία αυτή θα ήταν αδύνατη. Οφείλω επίσης να ευχαριστήσω τον κ. Μάνθο Χριστοφόρου, που πρώτος ασχολήθηκε διεξοδικά με την εγκατάσταση των Μακεδόνων στην Νέα Πέλλη,


για την αποστολή πολύτιμου υλικού, καθώς και το προσωπικό των αρχείων και των βιβλιοθηκών. Τέλος, ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη οφείλω στους γονείς μου, για την αμέριστη συμπαράσταση τους και στήριξη, υλική και ψυχολογική, όλα αυτά τα χρόνια.



Η ελληνική επανάσταση του 1821 ήταν ένα εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα με καθολικό χαρακτήρα και στόχο τη σύσταση ενός εθνικού κράτους.

Όμως, μετά την οριστική έκβαση του πολέμου, το μικρό ανεξάρτητο ελληνικό κράτος δεν περιλάμβανε όλες τις περιοχές στις οποίες είχαν σημειωθεί εξεγέρσεις.

Το γεγονός αυτό προκάλεσε μεγάλες πλυθυσμιακές αναστατώσεις. Μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα ήρθαν στην ελεύθερη Ελλάδα ομογενείς πρόσφυγες από όλες τις οθωμανικές επαρχίες με αποτέλεσμα η πληθυσμιακή σύνθεσή της να περιλαμβάνει δύο μεγάλες κατηγορίες:

τους αυτόχθονες, δηλαδή τους πολίτες των περιοχών που είχαν απελευθερωθεί
και τους ετερόχθονες, τους προερχομένους από τις αλύτρωτες επαρχίες και από τον ευρύτερο χώρο της διασποράς.

Σε αυτή τη δεύτερη κατηγορία συγκαταλέγονταν και οι Μακεδόνες πρόσφυγες που έφτασαν στη Νότια Ελλάδα σε τρεις διαφορετικές διαδοχικές φάσεις και, εν μέρει, ρίζωσαν στο ελεύθερο ελληνικό βασίλειο. 
Τα κριτήρια περιοδολόγησης της εγκατάστασης αυτής έχουν άμεση σχέση με τα πολεμικά γεγονότα και τις διπλωματικές επαφές που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του Αγώνα αλλά και με όσα ακολούθησαν μετά από αυτόν, χωρίς ωστόσο να είναι αυστηρά καθορισμένα.

Σε γενικές γραμμές η πρώτη φάση της καθόδου ξεκίνησε σχεδόν με την έναρξη της επανάστασης, το 1821, και κράτησε ως το 1827. 
Αφετηρία του δεύτερου προσφυγικού κύματος, ήταν το 1828, έτος κατά το οποίο έφτασε στην Ελλάδα ο Καποδίστριας και έληξε το 1831 με την δολοφονία του.
Τέλος, η τρίτη περίοδος άρχισε το 1833, με την έλευση του Όθωνα, και διήρκησε ολόκληρη τη βασιλεία του.

Η πρώτη μεταναστευτική κίνηση σημειώθηκε μετά το τέλος των αποτυχημένων κινημάτων στο χώρο της Μακεδονίας. 

Οι επαναστάσεις αυτές διήρκησαν περίπου ένα χρόνο, από το Μάιο του 1821 έως το Μάιο του 1822, με κύρια κέντρα δράσης 
τη Χαλκιδική, 
το Άγιο Όρος, 
τη Νάουσα, 
την Έδεσσα, 
τη Βέροια 
και τις περισσότερες πόλεις της Δυτικής Μακεδονίας.

 Ως γνωστόν, η επανάσταση συντρίφτηκε, οι πόλεις λεηλατήθηκαν και πυρπολήθηκαν, χιλιάδες άνθρωποι έπεσαν στα πεδία των μαχών και ο άμαχος πληθυσμός γνώρισε τη φρίκη των οθωμανικών αντιποίνων.

Έτσι λοιπόν, οι εναπομείναντες Μακεδόνες οπλαρχηγοί και ικανός αριθμός απλών πολεμιστών εγκατέλειψαν τις πατρίδες τους και κατέφυγαν μέσω ξηράς ή θάλασσας μαζί με τις οικογένειες τους στις Βόρειες Σποράδες ειδικότερα και στην υπόλοιπη αγωνιζόμενη Ελλάδα γενικότερα, για να σωθούν αλλά και για να συνεχίσουν τον Αγώνα τους μαζί με τους άλλους Έλληνες.1

Πράγματι, με μια έρευνα στους φακέλους του «Αρχείου των Αγωνιστών και στα Μητρώα των κατά των Ιερόν Αγώνα αγωνισθέντων», που διασώζονται στο Τμήμα Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης, διαπιστώνει κανείς τη μεγάλη συμμετοχή και συμβολή των Μακεδόνων αγωνιστώνστην απελευθέρωση της Ελλάδας. 

Η μελέτη των αιτήσεων των ίδιων των πρωταγωνιστών ή των κληρονόμων τους και η μελέτη των πιστοποιητικών και των δικαιολογητικών που υπέβαλαν κατά διαστήματα στις εκάστοτε «Επιτροπές των Αγωνιστών», ζητώντας ηθική αποκατάσταση, οικονομική ενίσχυση ή μια μικρή σύνταξη, μας παρέχουν πολύτιμα στοιχεία για τη δράση τους, τις μάχες που έλαβαν μέρος, την οικογενειακή τους κατάσταση και το νέο τόπο διαμονής τους.2

Μέσα από τα επίσημα έγγραφα, αποδεικνύεται πως περιοδικά έφτασαν στη Νότια Ελλάδα πολλοί Μακεδόνες ως πρόσφυγες ή και εθελοντές από διάφορες περιφέρειες της Μακεδονίας ή του εξωτερικού, όπου ζούσαν.
Κατατάσσονταν στα στρατιωτικά σώματα σπουδαίων οπλαρχηγών και πολεμούσαν είτε ως άτακτοι είτε ως τακτικοί.
 Μάλιστα αρκετοί από αυτούς στρατολογήθηκαν από τον Δημήτριο Υψηλάντη και τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και αποτέλεσαν τις βάσεις για την οργάνωση ενός τακτικού σώματος υπό την οδηγία του Παλέσα και του Κουβερνάτη.3

 Ο Χρήστος Βυζάντιος, αξιωματικός που υπηρέτησε υπό τον Φαβιέρο και μετά την επανάσταση ως συνταγματάρχης αναφέρει:

οι άνδρες ούτοι, υπήρξαν εξαιρετικοί πατριώται, αφιλοκερδείς, καρτερικοί εις κακουχίας και στερήσεις, ανδρείοι εν πολέμω και ευπειθέστατοι. Ούτοι κατήγοντο ως επί το πλείστον εκ των καταστραμμένων υπό των Τούρκων επαρχιών και πόλεων, Θράκης, Μακεδονίας, Μικράς Ασίας, των παρ’ αυταίς νήσων και λοιπών μερών, προπάντων δε εκ νέων καλώς ανατεθραμμένων και τινών ευπαιδεύτων, εχόντων καθαρόν αίσθημα πατριωτισμού. Ούτοι ήλθον εις την Ελλάδα, ίνα υπηρετήσωσι την Πατρίδα, μη έχοντες δ’ ενταύθα ούτε οικείους ούτε γνωρίμους, εύρον καταφύγιον έντιμον εις το τακτικό σώμα.

Οι περισσότεροι από αυτούς, πριν από την έναρξη του Αγώνα, είχαν υπηρετήσει σε κάποιο αρματολικό ή κλέφτικο σώμα και διέθεταν πολεμική πείρα και ηγετικές ικανότητες,γεγονός που τους έδινε τη δυνατότητα άλλοτε να πολεμούν ως απλοί μαχητές κι άλλοτε να εξοπλίζουν δικό τους σώμα στρατιωτών, που το διοικούσαν ως υπαξιωματικοί, γνωστοί και ως «μπουλουξήδες». Πολέμησαν και διακρίθηκαν σε πολλές μάχες.

Συχνά προβιβάστηκαν και τιμήθηκαν με ανώτατα αξιώματα και βαθμούς• ιδιαίτερα όμως κατά τη διάρκεια των εμφύλιων αλληλοσπαραγμών, οπότε τα πολιτικά κόμματα και η ηγεσία με ευκολία μοίραζαν προνόμια, για να κερδίσουν την εύνοια των αγωνιστών και με ακόμη περισσότερη τα αναιρούσαν, όταν δεν είχαν πια ανάγκη τις πολύτιμες υπηρεσίες τους.5
Όπως και οι άλλοι αγωνιστές, και οι Μακεδόνες έχασαν συγγενείς, αδέρφια, γυναίκες και παιδιά, που είτε αιχμαλωτίστηκαν είτε σκοτώθηκαν στις επιχειρήσεις.
Δαπάνησαν μεγάλο μέρος από τα υπάρχοντά τους, προκειμένου να συντηρήσουν τους στρατιώτες που διοικούσαν, εφόσον οι κρατικοί φορείς της εποχής αδυνατούσαν να τους χρηματοδοτήσουν. Φυσικά, ό,τι περιουσιακό στοιχείο είχε απομείνει στις πατρίδες τους καταστράφηκε ή απαλλοτριώθηκε. Αφού η επανάσταση στη Μακεδονία είχε σβήσει, οι αγωνιστές δεν μπορούσαν πλέον να επιστρέψουν στους τόπους καταγωγής τους και να τα διεκδικήσουν.6

(1817-1884) καταγόμενος από το  Μελένικο Μακεδονίας

Πολλές φορές είναι δύσκολο να αποδειχθεί, ο ακριβής τόπος καταγωγής των πολεμιστών• ιδιαίτερα για όσους προέρχονταν από τα εδάφη της σημερινής Βουλγαρίας, Σερβίας και Μακεδονίας ή από τις συμπαγείς ελληνικές παροικίες που είχαν δημιουργηθεί σε όλη την τουρκοκρατούμενη Βαλκανική.

 Ήταν περιοχές τόσο μακρινές -ειδικά για τους Έλληνες της Νοτίου Ελλάδαςπου στις περισσότερες περιπτώσεις δυσκολεύονταν να τις διαχωρίσουν ή ακόμα και να τις χαρακτηρίσουν ως ελληνικές.

 Η Μακεδονία ήταν μεν δυνάμει ελληνική αλλά εξίσου μακρινή.7

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι αποκαλούσαν όλους σχεδόν τους Μακεδόνες πολεμιστές «Ολύμπιους», ενώ προέρχονταν από άλλα μέρη, προφανώς λόγω του γοήτρου του όρους.

 Πρόβλημα δημιουργούσε και η συγκεχυμένη αντίληψη που επικρατούσε για τη γεωγραφία της Βόρειας Βαλκανικής, με αποτέλεσμα να δυσκολεύονται να διακρίνουν με σαφήνεια την προέλευση των σλαβόφωνων πολεμιστών.
Γι’ αυτό, κάποιοι Σέρβοι μερικές φορές φέρονταν ως Βούλγαροι, κάποιοι Μοναστηριώτες, αν και ελληνικής καταγωγής, θεωρούνταν Σέρβοι, ενώ πολλοί Σερραίοι θεωρούνταν Βούλγαροι.

Κλασικότερο παράδειγμα της σύγχυσης αποτελεί το παράδειγμα του περίφημου Χατζηχρήστου, που μολονότι ήταν Σέρβος, αναφέρεται στις πηγές ως «Βούλγαρης».
Και έτσι υπέγραφε ως επί το πλείστον και ο ίδιος. Σε κάθε περίπτωση η εξακρίβωση της προέλευσης του Μακεδόνα αγωνιστή δεν ήταν πάντοτε εύκολη υπόθεση, τουλάχιστον όχι ευκολότερη από την οριοθέτηση της ίδιας της Μακεδονίας.8

Η πλειοψηφία των Βορειοελλαδιτών έδρασε υπό την οδηγία επιφανών Μακεδόνων αρχηγών, παλαιών οπλαρχηγών, που φημίζονταν για την ανδρεία τους και τη στρατιωτική εμπειρία τους.

Κατά την κάθοδο τους, φαίνεται ότι σχηματίστηκαν δύο ευρύτερες ομάδες άτακτων πολεμιστών, εκ των οποίων
η μια ακολούθησε τον Διαμαντή Νικολάου και τους συγγενείς του, Βασίλειο Λιάκο, Γεώργιο Ζαχείλα και Κωνσταντίνο Μπίνο, που κατευθύνθηκαν προς τις Βόρειες Σποράδες,
ενώ η δεύτερη ακολούθησε τους Αναστάσιο Καρατάσο, Αγγελή Γάτσο, Συρόπουλο, Δουμπιώτη, Λάζο και Κότα που κατευθύνθηκαν προς το αρματολίκι του Ασπροποτάμου.9

 Αφού φρόντισαν εξαρχής για την ασφαλή εγκατάσταση και προστασία των οικογενειών των συνεργατών και συμπατριωτών τους στο Μερόκοβο, χωριό των Αγράφων, συνεργάστηκαν με τον Καραϊσκάκη και τον Ράγκο για την απομάκρυνση των τουρκικών στρατευμάτων από την περιοχή.10
Έπειτα τέθηκαν στην υπηρεσία του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και συμμετείχαν στις μάχες της Πλάκας, του Πέτα, των Δερβενακίων, του Ναυπλίου και όπου αλλού υπήρξε ανάγκη.11

 Η συμβολή τους ήταν σημαντική και τα σχόλια που απέσπασαν από τους Πελοποννησίους εξαιρετικά, καθώς κατάφεραν να διακριθούν για τον ηρωισμό τους.
Χαρακτηριστικά ο Φωτάκος Χρυσανθόπουλος στο έργο του Βίοι Πελοποννησίων ανδρών αναφέρει για τον Αγγελή Γάτσο:

Ούτος ο περίφημος καπετάνιος ήτον εις τα όπλα εκ γενετής, και σύντροφος αχώριστος του βουνού του Ολύμπου.
Ευρεθείς εις την εισβολή του Δράμαλη επολέμησαν εις μερικάς μάχας με τους Πελοποννησίους κατά τα Βασιλικά και το Δερβενάκι, όπου ήτο και ο Γενναίος ο φίλος του, με τον οποίον πάντοτε ήτο μαζί και ομού έβγαινε εις τους πολέμους όσον χρόνον έμεινεν εκεί, οδηγών τους υπ’ αυτών στρατιώτας και συμπατριώτας του Μακεδόνας.

 Ο  Γάτσος και οι στρατιώται του επολέμησαν γενναίως και οι Πελοποννήσιοι ευχαριστήθηκαν, διότι είδαν άνδρας έχοντας ζήλον και εθνισμόν μέγαν και επεθύμουν να είχον τοιούτους συντρόφους.12

Την πολεμική δράση τους συνέχισαν και όσοι Μακεδόνες είχαν καταφύγει στις Βόρειες Σποράδες.
 Τον Ιούλιο του 1822 μεταφερθήκαν, με εντολή του Αρείου Πάγου, στην Εύβοια, προκειμένου να υπερασπιστούν την περιοχή.
 Οι 600 περίπου στρατιώτες που αποβιβάστηκαν εκεί κατάφεραν να εκτοπίσουν τις τουρκικές δυνάμεις και να στρατοπεδεύσουν στα Βρυσάκια της Χαλκίδας.
 Τον Σεπτέμβριο του 1822, γενικός αρχηγός της Εύβοιας διορίστηκε από τον Άρειο Πάγο ο Διαμαντής Νικολάου.
Ανέλαβε τα καθήκοντα του επί κεφαλής ισχυρής στρατιωτικής δύναμης, μόλις επέστρεψε από τον Όλυμπο, όπου απουσίαζε το καλοκαίρι του 1822, για να συγκεντρώσει όσους πολεμιστές είχαν απομείνει εκεί.

Την ίδια περίοδο έφτασε στη Χαλκίδα και ο γερο-Καρατάσος με τους άνδρες του, συμβάλλοντας ενεργά στις στρατιωτικές επιχειρήσεις των συμπατριωτών του.13 Λίγους μήνες αργότερα, το Μάιο του 1823, όλοι οι Μακεδόνες στρατιώτες που βρίσκονταν στα νησιά Σκιάθο, Σκόπελο και Σκύρο, άλλα και όσοι εξακολουθούσαν να βρίσκονται στην Εύβοια εκστράτευσαν στο Τρίκερι, καθώς νέες προελάσεις τουρκικών στρατευμάτων, έθεσαν σε κίνδυνο την περιοχή της Θετταλομαγνησίας.14

Η πολιορκία που ακολούθησε ήταν σκληρή. Οι άτακτοι Θεσσαλοί και Μακεδόνες πολεμούσαν με τον τακτικό και πενταπλάσιο σε ισχύ τουρκικό στρατό. Αρχικά, κατάφεραν να επιβληθούν και να αναγκάσουν τον αντίπαλο να αποσυρθεί.
Σύντομα, όμως, οι συνεχείς ενισχύσεις του εχθρού, άρχισαν και πάλι να πιέζουν την ελληνική πλευρά, της οποίας οι ελλείψεις σε τρόφιμα, πολεμικό υλικό και στρατιώτες αποτελούσαν τροχοπέδη. Ακολούθησε πολύμηνη διαμάχη.

Εξαιτίας των δυσκολιών ανεφοδιασμού και των επιδημικών ασθενειών που έπληξαν και τα δύο στρατόπεδα, οι αντίπαλοι αναγκάσθηκαν να συνθηκολογήσουν τον Αύγουστο του 1823. Όσοι Μακεδόνες συμμετείχαν στις εχθροπραξίες, αποσύρθηκαν στο συνηθισμένο τους καταφύγιο, τις Βόρειες Σποράδες.15
Ο αγωνιστής Βελένζτας περιέγραψε με παραστατικό τρόπο τη μάχη στο Τρίκερι:

Ηκολούθησα τον Παππούν (Καρατάσον) καθ’ όλας τας εκστρατείας του δια της αγωνιζομένης Ελλάδος• μου φαίνεται ότι βλέπω ακόμη το αρρενωπόν και εύχαρι πρόσωπον του. 
Μου φαίνεται ότι τον ακούω ακόμη προφέροντα τας μονοσυλλάβους του προσταγάς και μηδέποτε συγχωρούντα. Άγιον ρίγος, το ενθυμώμαι έως τώρα, μας κατελάμβανε όλους, όταν παριστάμεθα εμπροσθέν του• το νεύμα του ήτο προσταγή αδυσώπητος και ουαί εις τον παραβάτην αυτής• η αταραξία του εν καιρώ των μαχών ήτο ανδριάντος ορειχαλκίνου αταραξία• ουδείς είδεν αυτόν εφ’ όλης του της ζωής οπισθοχωρήσαντα ενώπιον των εχθρών. 

Τον ενθυμούμαι, όταν επί της Μαγνησίας κατεπολέμει τους Τούρκους• μόλις ηριθμούμεθα δισχίλιοι περί τον Παππούν και εναντίον ημών αλλεπάλληλα και ατελείωτα εφώρμων των απίστων τα στίφη εις το οροπέδιον των Τρικκέρων. 
Τέσσερας ημέρας διήρκεσεν η μάχη επί της αυτής πέτρας, ο Γέρων ασάλευτος ως η πέτρα αυτή και την σήμερον ακόμη δεικνύεται από τους εντρόμους κατοίκους ο τόπος εφ’ ου εκάθητο κατά την τετραήμερον εκείνην σφαγήν.16

Έκτοτε, λοιπόν, το μεγαλύτερο μέρος των Μακεδόνων αγωνιστών εγκαταστάθηκε στα νησιά των Βορείων Σποράδων, απ’ όπου επιδίδονταν σε πειρατικές επιδρομές εναντίον των παραλίων της Μακεδονίας, της Θράκης και των νησιών.
Σκοπός τους δεν ήταν η κατατρομοκράτηση των εντόπιων πληθυσμών αλλά η συντήρηση των οικογενειών τους.

Ο Αναστάσιος γερο-Καρατάσος

Σημαντικοί οπλαρχηγοί, όπως ο περίφημος γερο-Καρατάσος, 
ο αχώριστος σύντροφος του Αγγελής Γάτσος, 
ο Μήτρος Λιακόπουλος, 
ο Μπίνος, 
οι Δουμπιώτες,
ο Αποστολάρας, 
οι Καλαμιδαίοι, 
οι Ζορμπαίοι και 
οι Συρόπουλοι συνιστούσαν μια ισχυρή και εμπειροπόλεμη ομάδα. 

Παρόλα αυτά δεν αξιοποιήθηκαν ως σώμα παρά μόνο σε λίγες περιστάσεις.17
 Η συνεισφορά τους στον Αγώνα περιορίστηκε στην υπεράσπιση των παραλίων της Θεσσαλίας και της Ευβοίας, καθώς ενδεχόμενες αποβάσεις των εχθρικών στρατευμάτων στα μέρη αυτά θα απειλούσαν την ασφάλεια των συγγενών τους στις Σποράδες.

Άλλωστε, από την αρχή της επανάστασης υπήρχε σαφής έλλειψη ενός οργανωμένου σχεδίου.
 Οι ενέργειες τους και οι κινήσεις των πολεμιστών καθορίζονταν από τις προσωπικές διαθέσεις των αρχηγών που εναλλάσσονταν στην ηγεσία των στρατιωτικών επιχειρήσεων, ενίοτε από τις επιθυμίες του στρατεύματος και τις περισσότερες φορές από τις περιστάσεις.18

Ήταν επόμενο ότι καμία κυβέρνηση δεν είχε μεριμνήσει να τους συγκεντρώσει, να τους συγκρατήσει και να τους χρησιμοποιήσει συστηματικά στις εκστρατείες κατά του εχθρού. Τέτοια εγχειρήματα ήταν πέρα από τις δυνατότητες της κεντρικής εξουσίας, τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια του Αγώνα. Κατά διαστήματα μόνο έστελνε τους αντιπροσώπους της για να τους οργανώσει στοιχειωδώς και να τους μεταφέρει σε διάφορες μεμονωμένες αποστολές.19

Η άθλια κατάστασή τους φαίνεται ξεκάθαρα στα λόγια του Κωλέττη, που εκείνη την περίοδο τελούσε έπαρχος στην Εύβοια.

Μετά τις άκαρπες προσπάθειες του να ανασυστήσει το στρατόπεδο στην Εύβοια, έγραφε αγανακτισμένος, στις 13 Αυγούστου του 1823, προς τον πρόεδρο του Εκτελεστικού:

«Έως τώρα δεν είδα στράτευμα μήτε ασυμφωνότατον, μήτε αναξιώτατον, μήτε αισχροκερδέστερον, μήτε αδικώτατον και αρπακτικώτατον από το στράτευμα των Ολυμπίων».20

Επίσης, ο Μιαούλης από τη Σκιάθο έγραφε στις 30 Σεπτεμβρίου του 1823 προς προκρίτους της Ύδρας, ότι είχαν σταθεί αδύνατες οι παραινέσεις των ναυάρχων προς τους Ολυμπίους να τους μεταπείσουν να εκστρατεύσουν εκεί όπου υπήρχε ανάγκη: «Αυτοί τα παλαιά φ ρ ονή ματ α δ εν αλλάζουν, λαφυραγωγίαν μόνον και όχι δια κοινό όφελος [...] φρονήματα δεν αλλάζουν, λαφυραγωγίαν μόνον και όχι δια κοινό όφελος [...] Μανθάνουν ότι ο Οδυσσεύς εκστρατεύει δια την Εύριππον και δια τούτου δεν θέλουν ποτέ εκστρατεύσει δι’ εκεί υποπτευόμενοι δια τα πάθη των».21
Ακόμα, όμως, κι υπό αυτές τις συνθήκες οι Μακεδόνες των Σποράδων είχαν πολεμική συμμετοχή, έστω αποσπασματικά και σποραδικά.
Αξίζει να σημειωθεί, η αποστολή 1.200 περίπου από αυτούς, με κυβερνητική εντολή, στα Ψαρά, τον Ιούνιο του 1824, η ηρωική αντίσταση που επέδειξαν και η αυτοθυσία των 600 στρατιωτών, που ανατινάχθηκαν μαζί με τους αρχηγούς τους.

 Μετά την καταστροφή του νησιού και τη δύσκολη κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα, οι Ολύμπιοιδιακήρυξαν ότι ήταν πρόθυμοι να σπεύσουν όπου τους είχε ανάγκη η πατρίδα.

Πράγματι, κατόπιν κυβερνητικής εντολής, τον Αύγουστο του 1824, αποβιβάστηκαν στην Ύδρα, για πρώτη φορά, προκειμένου να την εξασφαλίσουν από ενδεχόμενη απόβαση του εχθρού.

 Ένα χρόνο αργότερα, το 1825, μακεδονικά στρατεύματα στάλθηκαν για δεύτερη φορά στην Ύδρα, λόγω της φημολογούμενης επικείμενης απόβασης των Αιγυπτίων.

Εκεί συνάντησαν άλλους 540 συμπατριώτες τους, υπό την οδηγίαν του Μήτρου Λιακόπουλου, του Αποστολάρα και του Ιωάννη Παπά.Είναι γνωστή, επίσης, η γενναία παρουσία τους στις μάχες της Πελοποννήσου, στο Κρεμμύδι και στο Σχοινόλακκα αλλά και κατά την υπεράσπιση του Μεσολογγίου (1825-1826), όπου μαζί με τους ντόπιους και τους Ρουμελιώτες σχημάτισαν τη λεγόμενη «αθάνατη φρουρά».
Σημαντική, τέλος, ήταν η συνεργασία του Τόλιου Λάζου με τον Καλλέργη και η αποστολή τους στην Κρήτη ως επικεφαλής διακοσίων στρατιωτών.

Η πρώτη απόπειρα οργάνωσης των Μακεδόνων επιχειρήθηκε το 1826, όταν κάποιοι από τους πρόσφυγες που βρίσκονταν στη Νότια Ελλάδα, αποφάσισαν να συσπειρωθούν με τους Θεσσαλούς και να σχηματίσουν μια φάλαγγα. Στην πορεία προσχώρησαν σ’ αυτήν τα στρατιωτικά σώματα του Σέρβου Στέφου Νίβιτσα και των Θρακιωτών.

Περραιβός Χριστόφορος

Στην ουσία, δημιούργησαν μια στρατιωτική ένωση προσφύγων, που ονομάσθηκε «Μακεδονο-Θετταλό-Θρακικό Σώμα», αρχηγός του οποίου ανέλαβε ο Χριστόφορος Περραιβόςκαι υπαρχηγός ο Στέφος Νίβιτσα.Πήραν μέρος στην εκστρατεία που ανέλαβε ο Καραϊσκάκης στην Αττική, με μοναδική αμοιβή την τροφή και τα τσαρούχια τους.

Την ίδια περίοδο, στα τέλη του 1826, και η κυβέρνηση επιχείρησε οργανωμένα πλέον να αξιοποιήσει τους Μακεδόνες στρατιώτες. Γι’ αυτό έστειλε τον Κώλεττη στις Βόρειες Σποράδες για να τους συγκεντρώσει και να τους μεταφέρει στη Στερεά Ελλάδα, ώστε να πολεμήσουν για αντιπερισπασμό στο εσωτερικό της χώρας και συγκεκριμένα στην Αταλάντη, προκειμένου να απασχολήσουν τις τουρκικές δυνάμεις και να πετύχει η εκστρατεία του Καραϊσκάκη.

Όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω, στη φάλαγγα που σχηματίστηκε το 1826 πήρε μέρος και ο Σέρβος Στέφος Νίβιτσα με το «Σώμα των Σταυροφόρων».

Τη μονάδα αυτή, που είχε τεθεί στη διοίκηση του γάλλου φιλέλληνα Φαβιέρου, αποτελούσαν 250 άνδρες, Σέρβοι, Έλληνες κι άλλοι.

Δεν ήταν η πρώτη φορά που βοηθούσαν τους Έλληνες, στον Αγώνα της εθνικής τους ανεξαρτησίας οι Βαλκάνιοι πολεμιστές. Μετά την αποτυχία του κινήματος στη Μολδοβλαχία εκατοντάδες σλαβόφωνοι πολεμιστές, πολλοί εκ των οποίων είχαν υπηρετήσει στο μισθοφορικό στρατό του Υψηλάντη, έσπευσαν στα επαναστατικά κέντρα της Νοτίου Ελλάδας και συνεργάστηκαν με τους Έλληνες.
Αναμείχθηκαν με όσους Σέρβους, Βούλγαρους κι άλλους Βαλκάνιους είχαν βρεθεί στην Ελλάδα ως αγωγιάτες ή υπηρέτες στα τουρκικά στρατεύματα και σταδιακά είχαν δραπετεύσει ή αιχμαλωτιστεί από τους Έλληνες αλλά και με όσους εθελοντές ή πρόσφυγες έφταναν διαδοχικά από διάφορες περιοχές της τουρκοκρατούμενης Ανατολής και των Βαλκανίων, ιδιαίτερα όμως από τη Ρωσία και τη Βεσσαραβία.24
Υπηρέτησαν στον Αγώνα σχηματίζοντας μεγάλες ή μικρές ομάδες άλλοτε ομοιογενείς κι άλλοτε ανάμεικτες με άλλους Βαλκάνιους ή Έλληνες.25
Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα σώματα του Κολοκοτρώνη και του Νικηταρά, που περιλάμβαναν το σερβο-βουλγαρικό σώμα του αναφερθέντα Χατζηχρήστου Βούλγαρη, ο οποίος αρχικά υπηρετούσε υπό τον Χουρσίτ πασά.
Ακόμη στη χιλιαρχία του Κριεζιώτη η μια εκατονταρχία ανήκε στον Σέρβο Χρήστο Μπαϊρακτάρη, στην οποία υπηρετούσαν πολλοί Βούλγαροι και Αρβανίτες και το ίδιο στη χιλιαρχία του Ευθυμίου Στουρνάρη, που ήταν προσκολημμένη μια εκατονταρχία από Αρβανίτες, Τούρκους και «νεοφώτιστους» Χριστιανούς.26
Βέβαια, είναι αδύνατον να καθοριστεί με σαφήνεια ο ακριβής αριθμός των Βαλκάνιων ανδρών, αλλά σίγουρα ήταν εκατοντάδες κι όχι χιλιάδες, όπως διατείνονται πολλοί με στοιχεία που στηρίζονται στην υπερβολή και όχι σε αποδείξεις.27
Πάντως, σε κάθε περίπτωση, είναι αδύνατον να εντοπίσει κανείς τους Μακεδόνες μέσα στην ευρύτερη αυτή βαλκανική ομάδα, ειδικά με τα σύγχρονα γεωγραφικά κριτήρια ορισμού της Μακεδονίας.
Το κύμα Μακεδόνων επήλυδων της πρώτης περιόδου (1821-1827) ολοκληρώθηκε με την προσέλευση ατόμων από τον ευρύτερο χώρο των κοινοτήτων της διασποράς. Αυτοί ήταν κυρίως διανοούμενοι, μορφωμένοι ακόμη και φοιτητές, που σπούδαζαν στα φημισμένα Πανεπιστήμια της εποχής και είχαν κάποιες γνώσεις στους τομείς της διοίκησης, του δικαίου και της διπλωματίας.

Την περίοδο εκείνη ήταν τόσο μεγάλη και αισθητή η έλλειψη μορφωμένων ανδρών, ώστε όσοι προσήλθαν στην Ελλάδα, χρησιμοποιήθηκαν αμέσως για τη συγκρότηση και τη λειτουργία της νέας κρατικής μηχανής, δίπλα στους οπλαρχηγούς και στους πολιτικούς, ως γραμματείς ή σύμβουλοι. Διατήρησαν σημαντικές θέσεις στη δημόσια ζωή του τόπου έως τα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα.28

Οι πρώτοι Έλληνες φοιτητές που κινητοποιήθηκαν ήταν αυτοί που έσπευσαν στη Μολδοβλαχία, όπου βρισκόταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, για να καταταχθούν στον Ιερό Λόχο. 13 από αυτούς έφθασαν στις 23 Απριλίου 1821 στην Πράγα. Εκεί υποβλήθηκαν σε έλεγχο από τις αυστριακές αρχές, με αποτέλεσμα να σωθεί ο κατάλογος που φέρει τα ονόματά τους.29

Αναστάσιος Πολυζωίδης

Πρώτος στον κατάλογο αυτό είναι ο Μελενικιώτης, από την πλευρά της μητέρας του και Σερραίος από την πλευρά του πατέρα του, Αναστάσιος Πολυζωίδης. 

Έπειτα από μια περιπετειώδη διαδρομή -οι αυστριακές αρχές δεν του επέτρεψαν τη διέλευση έφτασε στο Μεσολόγγι και ήρθε σε επαφή με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο.

Έγινε μέλος του επιτελείο του κι από τη θέση αυτή προσέφερε τις υπηρεσίες του στον Αγώνα μέχρι την εκλογή του Καποδίστρια. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, σε μια επιστολή του, τον χαρακτηρίζει ως «λογιώτατο υπάλληλο του Μαυροκορδάτου».30 Με την ιδιότητα του προσωπικού γραμματέα του προέδρου του Εκτελεστικού, τον ακολούθησε παντού, από τη συνέλευση της Επιδαύρου ως το Μεσολόγγι κατά την πρώτη πολιορκία.
 Καθ’ όλη τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων παρακολούθησε τα γεγονότα, χωρίς όμως να υπάρχουν ενδείξεις ότι πήρε μέρος σε αυτά ως πολεμιστής.
Τον επόμενο χρόνο (1823) στάλθηκε στο Λονδίνο, μαζί με τον Ορλάνδο και το Λουριώτη, ως μέλος της τριμελούς αντιπροσωπείας για τη σύναψη του πρώτου ελληνικού δανείου του Αγώνα.

Από εκεί επέστρεψε τον Απρίλιο του 1824 με την πρώτη δόση του δανείου, ενώ το Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου ανακηρύχθηκε «Πολίτης της Δυτικής Ελλάδας», από ευγνωμοσύνη για τις υπηρεσίες του. Η σημαντικότερη αποστολή του ήταν στη Μάλτα, το 1825, για να στρατολογήσει μισθοφόρους για την ενίσχυση του πολιορκημένου Μεσολογγίου, αλλά η βρετανική κυβέρνηση, τηρώντας την αρχή της ουδετερότητας, δεν επέτρεψε τη στρατολογία. Κατά καιρούς διορίσθηκε σε διάφορες διοικητικές επιτροπές, όπως στη «Διευθυντική Επιτροπή του Αιγαίου Πελάγους», στην οποία γραμματέας ήτανένας ακόμα Μακεδόνας λόγιος, ο Γεώργιος Χρυσίδης.

Το Μάιο του 1827 έφυγε στο Παρίσι για να ολοκληρώσει τις σπουδές του, που τόσο επιθυμούσε. Επέστρεψε το 1830, εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο και αναμείχθηκε ξανά με την πολιτική, αλλά αυτή τη φορά έχοντας μεγάλες προσδοκίες, γεγονός ίσως που τον οδήγησε στην απόρριψη τριών θέσεων που του προσέφερε διαδοχικά ο Καποδίστριας, ως άδικες και ταπεινωτικές για τις ικανότητες του.
Τοποθετήθηκε στην πρώτη γραμμή της αντιπολίτευσης μέσω της εφημερίδας του Απόλλων, της οποίας η έκδοση διακόπηκε μετά τη δολοφονία του Κυβερνήτη. Ευρύτερα γνωστός έγινε στα χρόνια του Όθωνα, ιδιαίτερα λόγω της στάσης που κράτησε μαζί με τον Τερτσέτη στη δίκη του Κολοκοτρώνη.31

Ανάλογη συμμετοχή στον Αγώνα είχε και ο αναφερθείς Γεώργιος Χρυσίδης από τον Πολύγυρο της Χαλκιδικής. Γνωστός λόγιος και πολιτικός της εποχής διετέλεσε γραμματέας σε διάφορες επιτροπές της Επανάστασης, ενώ συνέχισε και αργότερα τη δράση του στο χώρο της πολιτικής.32

Άλλη σπουδαία προσωπικότητα εκ Μακεδονίας ήταν ο Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου, υπουργός και καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών επί Όθωνα, ο Θεσσαλονικιός Ανδρόνικος Πάϊκος,που εκτός από την αγορά πολεμοφοδίων και τη μεταφορά τους στην Ελλάδα με δικά του έξοδα, πρόσφερε επίσης και πολεμική υπηρεσία δίπλα στον Υψηλάντη.33

 Επίσης, αξίζει να αναφερθεί κι ο επιφανής κληρικός από την Εράτυρα Κοζάνης,Θεοφάνης Σιατιστεύς. 

Πτυχιούχος της περιώνυμης Ακαδημίας των Κυδωνιών, έφτασε στο Άγιο Όρος από τις αρχές του 1821, όπου συνάντησε το παλιό οικογενειακό του φίλο τουΕμμανουήλ Παππά. 

Εμμανουήλ Παπάς

Πήρε μέρος στα επαναστατικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στη Χαλκιδική και ως απλός πολεμιστής αλλάκαι ως γραμματέας του Παππά.

Στη συνέχεια, κατέβηκε στην Πελοπόννησο και συνεργάστηκε με τους Μακεδόνες που βρίσκονταν εκεί, στις πολεμικές επιχειρήσεις. Για ένα χρονικό διάστημα, έζησε στις Σπέτσες και διετέλεσε γραμματέας του πλοιάρχου Γεωργίου Ανδρούτσου.34

 Τέλος, σημαντική ήταν και η συμβολή των γιων του ίδιου τουΕμμανουήλ Παπά.

 Ένας από αυτούς, ο Ιωάννης, σκοτώθηκε το 1825 στο Μανιάκι, όπου μαχόταν υπό τον Παπαφλέσσα.
 Ο μεγαλύτερος, ο Αθανάσιος,αιχμαλωτίστηκε στην Αταλάντη το 1827, όπου πολεμούσε στο πλευρό του Αγγελή Γάτσου, και αποκεφαλίστηκε στη Χαλκίδα.
Την ίδια χρονιά βρήκε το θάνατο και ο Νικόλαος στο Καματερό, όπου αγωνίζονταν με τον Καραϊσκάκη.

Ο δευτερότοκος Αναστάσηςπήρε μέρος στην πολιορκία του Μεσολογγίου μαζί με άλλους Μακεδόνες και ήταν ο μοναδικός από την οικογένεια που σώθηκε μαζί με τα υπόλοιπα μέλη της, τρία κορίτσια και τέσσερα αγόρια που ζούσαν στις Σέρρες.35

Νέες μαζικές προσελεύσεις ετεροχθόνων πραγματοποιήθηκαν κατά τη δεύτερη φάση του Αγώνα, που σηματοδοτείται από τον ερχομό του Καποδίστρια στο Ναύπλιο στις αρχές Ιανουαρίου του 1828.

 Είχαν συμπληρωθεί σχεδόν επτά χρόνια από την έναρξη της επανάστασης, ο πόλεμος συνεχιζόταν, ενώ η αναρχία κυριαρχούσε. Οι ελπίδες για τη συγκρότηση κράτους ήταν διάχυτες παντού και προμήνυαν την έναρξη μιας νέας εποχής.
Ίσως αυτές οι προσδοκίες ήταν που προκάλεσαν το ενδιαφέρον των «καλαμαράδων», όπως αποκαλούσαν τους λόγιους, και άρχισαν να συρρέουν ο ένας μετά τον άλλον στην Αίγινα, από όλη την Ευρώπη και τα Επτάνησα.
 Στην πλειοψηφία τους ήταν φίλοι και γνωστοί του κυβερνήτη και των αδελφών του, που αποζητούσαν μια θέση στο δημόσιο. Μάλιστα ειρωνικά τους αποκαλούσαν οι «εκ των Εικοσιοχτώ» από το έτος προσέλευσης τους στην Ελλάδα.
Ο Γιάννης Βλαχογιάννης περιγράφει την εικόνα πολύ παραστατικά σε σημείωση των απομνημονευμάτων του Κασομούλη:

Με την άφιξιν του Βιέρου και Γιαννετά, αρχίσαντες να συρρέουν και να φαίνονται πλήθος λογίων Ελλήνων και φιλελλήνων φραγκοφορεμένων με συστατικά από διαφόρους φίλους των Καποδιστριακών εν Μασσαλία, Παρισίοις, Βιέννα, Τριέστι, Λιβόρνο και με εν βρακί και πανταλόνι επαγγελλόμενοι άλλος τον ιατρόν, άλλος τον νομικόν και άλλοις άλλας διαφόρους επιστήμας, επαρουσιάζοντο καθημερινώς δια να λάβουν δημοσίας θέσεις [...] εγέμισαν τα δημόσια γραφεία από παντός είδος υπαλληλίσκους, οίτινες ούτε εγνώριζον κανέναν, ούτε τους εγνώριζε κανείς [...] εγιόμωσαν λοιπόν εν ακαρεί τα υπουργεία, τα διοικητήρια, αι αστυνομικαί αρχαί από νεανίσκους νεήλυδας κηφήνας».36

Τότε ήρθαν και τρεις Μακεδόνες λόγιοι.

Ο Μακεδόνας Γεώργιος Λαζάνης

Ο Κοζανίτης Γεώργιος Λασσάνης, γνωστός από τη θητεία του στο πλευρό του Αλέξανδρου Υψηλάντη, που είχε μόλις αποφυλακισθεί από τους Αυστριακούς, υπηρέτησε στο πλευρό του Δημητρίου Υψηλάντη.

Όταν έφτασε στην Αίγινα ο Καποδίστριας, ο οποίος τον γνώριζε από τη Ρωσία, τον διόρισε αμέσως Στρατοπεδάρχη της Ανατολικής Ελλάδας.

Με αυτή την ιδιότητα συμμετείχε στις μάχες που ακολούθησαν έως την τελική εκκαθάριση της χώρας από τα υπολείμματα του τουρκικού στρατού.

Με τη διαθήκη του ίδρυσε τον «Λασσάνειο δραματικό διαγωνισμό», το 1889, με τον οποίο βραβεύτηκαν διάφορα θεατρικά έργα πατριωτικού περιεχομένου.37

Ο Γεώργιος Αθανασίου, γεννημένος στο Βουκουρέστι,έφτασε στην Ελλάδα το 1827, σε ηλικία 25 ετών, αφού προηγουμένως είχε σπουδάσει στο Βουκουρέστι, τη Γαλλία και τη Γερμανία.
Το 1828 έγινε μέλος της επιτροπής του «Αντιθαλασσίου Δικαστηρίου» και το 1830 πρόεδρος του δικαστηρίου Βορείων Σποράδων. Στα χρόνια της Αντιβασιλείας, με νομικές σπουδές, ανέλαβε διάφορες υπεύθυνες θέσεις στον τομέα της δικαιοσύνης, διετέλεσε, μάλιστα, και αρεοπαγίτης.38

Τέλος, ο Νικόλαος Γ. Θεοχάρης, οικονομολόγος με καταγωγή από την Έδεσσα,γεννημένος στη Βιέννη από γερμανίδα μητέρα, έφτασε στην Αίγινα το 1828. Διετέλεσε έφορος επί των στρατιωτικών και ναυτικών γραμματείας της επικρατείας και μέλος της πολιτειογραφικής επιτροπής.39
Και οι τρεις θα μας απασχολήσουν αργότερα, κατά την εξέταση της οθωνικής περιόδου.

Βασική μέριμνα του Καποδίστρια υπήρξε εξαρχής η επιβολή δραστικών μέτρων για την οργάνωση τακτικού στρατού.
 Για να καμφθούν όλες οι εστίες αντίστασης των Οθωμανών, έπρεπε να συσπειρωθούν όλες οι μικρές ομάδες ενόπλων που στρατοπέδευαν ανά την Ελλάδα. Απώτερος στόχος του Κυβερνήτη ήταν η σταδιακή ένταξή τους σε ημιτακτικούς σχηματισμούς ελεγχόμενους από το κράτος, η μείωση του αριθμού των αξιωματικών και η αξιοποίησή τους στις επόμενες μάχες. Η υλοποίηση αυτού του στόχου, επιτεύχθηκε σε δύο στάδια, πρώτον με τη συγκέντρωση όλων των άτακτων αγωνιστών στην περιοχή της Επιδαύρου και δεύτερον με τη συγκρότησή τους σε Χιλιαρχίες.40

Σύμφωνα με την αυτήν τη γραμμή, στάλθηκε ο ελληνικός στόλος υπό τον ναύαρχο Μιαούλη στις Βόρειες Σποράδες, για να μεταφέρει στην Ελευσίνα τα μακεδονοθεσσαλικά στρατεύματα, που μετά την εκστρατεία της Αταλάντης είχαν επιστρέψει ξανά στο εκεί καταφύγιο τους. Με αυτή την κίνηση, ο Καποδίστριας αξιοποίησε τους Μακεδόνες πολεμιστές,άνδρες νέους, με απαράμιλλη ανδρεία και μαχητική ικανότητα αλλά και περιόρισε την ανεξέλεγκτη πειρατεία που ταλάνιζε την ευρύτερη περιοχή.

Βέβαια, η σύσταση της χιλιαρχίας τους αποδείχθηκε εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση.
Δημιούργησε αντιπαλότητες, αψιμαχίες και εσωτερικό ανταγωνισμό στους Μακεδόνες, διότι επρόκειτο για άνδρες που πολεμούσαν περιοδικά ως άτακτοι, με προϋπηρεσία στον αρματολισμό, απείθαρχους και αλαζονικούς, αλλά προπάντων ισάξιους.

Αρνούνταν πεισματικά να παραδεχθούν ότι ανάμεσα τους υπήρχαν πολεμιστές, που είχαν διακριθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε να διεκδικήσουν ανώτατα αξιώματα στην ιεραρχία της χιλιαρχίας.
Εξαιρούνταν, φυσικά, ο γερό-Καρατάσοςκαι ο Αγγελής Γάτσος, που έχαιραν το σεβασμό και την εκτίμηση όλων των συμπατριωτών τους, αλλά απορρίφθηκαν λόγω της προχωρημένης ηλικίας τους.41
Τελικά επικεφαλής ορίστηκε ο Τόλιος Λάζου,«όχι για τα μεγάλα στρατιωτικά προτερήματα του, αλλά ως γόνος της λαμπράς οικογενείας των Λαζαίων, άνθρωπος πράος, υπομονετικός, γλυκύς, ήξερε λίγα γράμματα και ήταν γνωστός του Υψηλάντη».42

Τσάμης Καρατάσος

Το σώμα που σχηματίστηκε ονομάσθηκε «Μακεδονική Αρχηγία» κι όχι χιλιαρχία, προκειμένου να παύσουν οι αντιδράσεις και οι διαμαρτυρίες των υπολοίπων οπλαρχηγών, που θεωρούσαν ότι είχαν αδικηθεί, και, με την παρότρυνση και την υποστήριξη των δύο επιφανών ηλικιωμένων αρχηγών, απαιτούσαν να ενταχθούν στο νέο στρατιωτικό σχηματισμό. Έτσι λοιπόν, προς ικανοποίηση του αιτήματός τους, συστήθηκε μια δεύτερη «Αρχηγία», ανεξάρτητη από την προηγούμενη, αποτελούμενη από τρεις εκατονταρχίες και διοικητή τον Τσάμη Καρατάσο, γιο του γέρου.43

 Όσοι απέμειναν εντάχθηκαν σταδιακά στις υπόλοιπες χιλιαρχίες ή επέστρεψαν στα νησιά Σκιάθο, Σκόπελο και Σκύρο ή ακόμα και στους τόπους καταγωγής τους.
Η επιστροφή των Θεσσαλομακεδόνων στους τόπους καταγωγής τους, δεν ήταν τυχαία επιλογή.

Από το Νοέμβριο του 1827 οι Μακεδόνες προσπαθούσαν να προκαλέσουν εξέγερση στον Όλυμπο και στα Πιέρια.

Το 1828 οι πληρεξούσιοι των Ολυμπίων κατέβηκαν στην Ελλάδα και ήρθαν σε επαφή με τον Κυβερνήτη, εξέθεσαν τα αιτήματα τους και ζήτησαν τη συνδρομή του.
Επιδίωκαν να εξασφαλίσουν την υλική και ηθική αρωγή του Καποδίστρια και των μεγάλων δυνάμεων, με σκοπό να απελευθερώσουν τις ιδιαίτερες πατρίδες τους και να τις ενσωματώσουν στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, ενόψει των διαπραγματεύσεων, που θα καθόριζαν τα σύνορα του κράτους, και της τελικής συνθήκης, που θα σφράγιζε τις πολεμικές επιχειρήσεις.44

Μετά την οργάνωση των Χιλιαρχιών οι διακεκριμένοι αρχηγοί Διαμαντής και Κώστας Νικολάου, Τόλιος Λάζος, Γεώργιος Συρόπουλος, Χοντρογιάννης, Λιάκος Γεωργίου και Θαλασσινός εξόπλισαν στρατιωτικά σώματα και ανέβηκαν στον Όλυμπο, με την ελπίδα να αναζωπυρώσουν τον πόλεμο 45 Στη Μακεδονία βρισκόταν ήδη καιο Τσάμης Καρατάσος,που με την άδεια των Οθωμανών είχε αναλάβει αρματολός στην περιοχή της Βέροιας.46

Ωστόσο, οι εξελίξεις στη νότια Ελλάδα δεν ευνοούσαν πλέον νέες επαναστατικές ενέργειες.
 Ο Καποδίστριας με επιστολή του προς τους «εν Ολύμπω οπλαρχηγούς», το Μάιο του 1829,τους συμβούλευσε να παραμείνουν ήσυχοι, ενώ, από την άλλη, τους επισήμανε πως, όταν παρουσιαζόταν η κατάλληλη ευκαιρία, η ελληνική κυβέρνηση θα έκανε ό,τι μπορούσε για να τους απελευθερώσει.47

Στα τέλη του 1830, η κατάσταση στη Μακεδονία χειροτέρεψε, όταν οι Οθωμανοί στράφηκαν εναντίον των αρματολών στην προσπάθειά τους να διαφυλάξουν την εδαφική ακεραιότητα της αυτοκρατορίας.
Την επικινδυνότητα της κατάστασης περιγράφει ο πρόξενος της Ρωσίας στη Θεσσαλονίκη, ο Άγγελος Μουστοξύδης, στις 11 Δεκεμβρίου 1830 με έκθεση του προς τον Καποδίστρια, όπου τον ενημερώνει ότι οι Οθωμανοί συγκεντρώνουν στρατεύματα εναντίον του Καρατάσου και του Διαμαντή στη Βέροιακαι του καπετάν Αναστάση στη Χαλκιδική. 

Ακολούθησαν δολοφονίες γνωστών αρματολών, εκτελέσεις χωρικών, λεηλασίες χωριών και τελικά οι καπετάνιοι αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν για να σωθούν, με τη μεσολάβηση του Μουστοξύδη 48
 Για ακόμα μια φορά, οι περισσότεροι αναζήτησαν άσυλο στο γνωστό καταφύγιο τους, τα νησιά των Σποράδων, όπου βρίσκονταν και τα υπόλοιπα μέλη των οικογενειών τους.
Εκεί επέστρεψαν τα αδέλφια Διαμαντής, Κώστας και Χαρίσης Νικολάουμε τις οικογένειες τους και 32 συντρόφους τους, ο Μιχάλης Πιτσάβας, αρματολός του Πλαταμώνα, ο Δήμος Τζαχίλας, αρματολός της Ραψάνης, ο Καρακώστας και ο Γιωργάκης Κοτούλας.

Μαζί με τους συντρόφους και τις οικογένειες τους ξεπερνούσαν συνολικά τα 150 άτομα.49
Τα νησιά των Βορείων Σποράδων αποτελούσαν ανέκαθεν προσφιλή τόπο μετανάστευσης των Μακεδόνων κλεφτών και αρματολών, όποτε καταδιώκονταν.

 Εκεί κατέφυγαν οι Χαλκιδικιώτες, αλλά και οι Ναουσσαίοι και οι Ολύμπιοι, όταν καταπνίχθηκαν τα κινήματα τους.

Σύμφωνα με τον Pouqueville, μόνον από τη χερσόνησο του Άθω, είχαν αναχωρήσει περίπου 5.000 ή 6.000 γυναικόπαιδα και γέροντες, που είχαν βρει εκεί άσυλο. Μαζί τους είχαν πάρει ιερά σκεύη, λείψανα και άλλα κειμήλια μοναστηριών και εκκλησιών.50

Για μερικούς, όμως, από τους Μακεδόνες πρόσφυγες οι Βόρειες Σποράδες δεν ήταν το τέρμα του ταξιδιού τους. Από εκεί σκορπίστηκαν και σε άλλα νησιά του Αιγαίου.

Ο φιλέλληνας Maxim Raybaud, όταν περνούσε από τη Κέα, συνάντησε εκεί πολλούς πρόσφυγες από την Κασσάνδρα και πληροφορήθηκε την καταστολή της επανάστασής τους:

«Είχον φθάσει εκεί μόλις προ ολίγου μετά πολλά περιπετειώδη από νήσον εις νήσον. Διετήρουν ακόμη εις την έκφρασιν των σημεία της φρικτής αγωνίας και τον τρόμο, τον οποίον εδοκίμασαν, και επίστευον ότι ήσαν οι μόνοι, οι οποίοι εσώθησαν εκ της καταστροφής». 

Πολλοί Αγιορείτες μοναχοί βρέθηκαν στα νησιά Ύδρα και Πόρο, μεταφέροντας μαζί τους πολλά αργυρά και χρυσά σκεύη.51

Τις Βόρειες Σποράδες επέλεξαν ως προορισμό τους και οι πρόσφυγες της Θεσσαλίας, με αποτέλεσμα οι συνθήκες διαβίωσης εκεί να αλλάξουν ριζικά. Στην προσπάθειά τους να στεγάσουν και να προφυλάξουν τις οικογένειές τους, όλοι οι εκπατρισμένοι επιβάλλονταν με βίαιο τρόπο.

Η ένδεια, η έλλειψη τροφής και η απόγνωση τους οδηγούσε στη λεηλασία, την πειρατεία και την αρπαγή των περιουσίων των εντοπίων, οι οποίοι, με τη σειρά τους, αντιδρούσαν οργισμένα• συχνά μάλιστα προτιμούσαν τους οθωμανούς κυριάρχους, καθώς τους εξασφάλιζαν ηρεμία και ησυχία.52
Όλα αυτά δημιουργούσαν μεγάλη κοινωνική αναταραχή και αναρχία, που πολλές φορές είχε τόσο δυσάρεστα επακόλουθα, ώστε οι πρόσφυγες να μετακινούνται σε νέο τόπο διαμονής ή να επιστρέφουν στις πατρίδες τους.

 Άλλωστε οι Οθωμανοί, για τους δικούς τους λόγους, σε αρκετές περιπτώσεις, έδειχναν επιεική συμπεριφορά. Γι’ αυτό και δέχθηκαν να ξαναπάρουν τα αρματολίκια τους οΔήμος Τζαχίλας, ο Μιχάλης Πιτσάβας και οι σύντροφοι του Διαμαντή.53

Η εικόνα της απελευθερωμένης Ελλάδας εκείνη την περίοδο είναι εξίσου απελπιστική. Η επανάσταση είχε πλέον τελειώσει, οι περισσότερες πόλεις και τα χωριά ήταν κατεστραμμένα, υπήρχε έλλειψη πρώτων υλών, η φτώχεια, οι επιδημίες και ο υποσιτισμός θέριζαν τον πληθυσμό.

Οι αγωνιστές, ανεπάγγελτοι πλέον και χωρίς πόρους, ανέμεναν από την κυβέρνηση να τους παραχωρήσει ένα κομμάτι γης, να τους συνταξιοδοτήσει ή να τους απασχολήσει κάπου.

Ήταν άνδρες που είχαν γαλουχηθεί στη στρατιωτική ζωή και στον ελεύθερο βίο των βουνών, πλήρως ακατάλληλοι για τη γεωργία.
 Μερικοί από αυτούς κατατάχθηκαν στους νέους στρατιωτικούς σχηματισμούς που προσπάθησε να οργανώσει ο Καποδίστριας, προκειμένου να ελέγξει ένα μέρος των ενόπλων άτακτων.

Τα «Ελαφρά Τάγματα» τα επάνδρωσαν κυρίως οι Σουλιώτες, το «Ταξιαρχικό Σώμα» απορρόφησε 392 αξιωματικούς και 96 στρατιώτες και το «Τυπικό Τάγμα» επανδρώθηκε από 150 άνδρες. Μάλιστα, το τελευταίο σώμα συστήθηκε με τις προδιαγραφές πρότυπης μονάδας που θα εκπαίδευε αξιωματικούς από τους άτακτους, έτσι ώστε να οργανώσουν και τους υπολοίπους συντρόφους τους.

Η προσπάθεια, λοιπόν, του Καποδίστρια να συστήσει ένα στρατιωτικό σύστημα πλήρως ελεγχόμενο από το κράτος και τον ίδιο, είχε ως αποτέλεσμα την επιστράτευση λίγων πολεμιστών και τον παραγκωνισμό πολλών «επικίνδυνων» οπλαρχηγών, που πιθανόν να του στέκονταν εμπόδιο στην επιβολή της συγκεντρωτικής εξουσίας, με την οποία ήθελε να κυβερνήσει. Ήταν ένας τρόπος να αποδυναμώσει το πελατειακό κύκλωμα των ενόπλων που στήριζαν τη δύναμη τους στους αρχηγούς και στους πολιτικούς που είχαν αναδειχθεί στον Αγώνα.54

Στα παραπάνω στρατιωτικά σώματα αναζήτησαν διέξοδο από τα προβλήματα τους μερικοί μόνον Μακεδόνες.

Νικόλαος Κασομούλης

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί οΝικόλαος Κασομούλης, ο οποίος το 1822, μετά την επανάσταση της Μακεδονίας, έφυγε στον Ασπροπόταμο.
 Υπηρέτησε στο πλευρό του γνωστού αρματολού Νικολάου Στορνάρη ως απλός γραμματικός και πολλές φορές ως «μπουλουξής» Μακεδόνων και άλλων ανδρών.
Με αυτές τις αρμοδιότητες έλαβε μέρος σε αρκετές εκστρατείες και σε εμπιστευτικές αποστολές. Διορίστηκε από τον Καποδίστρια εκατόνταρχος της Β'χιλιαρχίας, εντάχθηκε στα «Ελαφρά Τάγματα» ως Λοχαγός και διατηρήθηκε στο στρατό από την κυβέρνηση του Όθωνα.55

Επίσης, οΝικόλαος Χατηριάδηςαπό τη Μοσχόπολη, που είχε υπηρετήσει στα άτακτα στρατεύματα από το Νοέμβριο του 1825 υπό τον Κίτσο Τζαβέλα, το Μάρτιο του 1828 διορίστηκε εκατόνταρχος στην Α'χιλιαρχία και το 1830 κατατάχθηκε στο «Τυπικό Σώμα» ως Λοχαγός.56

Από τη Θεσσαλονίκη κατάγονταν 
ο Γρηγόρης Γούσιος, με θητεία 11 μηνών το 1826 στο ατμοκίνητο «Καρτερία»,57 
ο Δημήτριος Δαρδαγάνης,58 και 
ο Θεόδωρος Αγγελάκης.59 

Μακεδόνες, επίσης, ήταν ο μαθητής της Στρατιωτικής Σχολής που ιδρύθηκε το 1828 στο Ναύπλιο, Νικόλαος Αγγελίδης.

 Κατατάχθηκε τον Οκτώβρη του 1832 στο 2ο τάγμα του πεζικού ως Λοχίας,60 ενώ ο Ιωάννης Αντώνοβιτς, που είχε φοιτήσει στη Βαυαρική Στρατιωτική Σχολή, κατατάχθηκε στο Ελληνικό Πυροβολικό ως Ανθυπολοχαγός.61

Όλοι τους είχαν προσφέρει υπηρεσίες στον Αγώνα, γι’ αυτό κι η επιλογή τους να ενταχθούν στον τακτικό στρατό ήταν ίσως η μοναδική λύση για να ορθοποδήσουν οικονομικά. Προφανώς αυτός να ήταν κι ο λόγος που δεν αποστρατεύθηκαν κατά την οθωνική περίοδο, αλλά εξακολούθησαν να εργάζονται σε αυτόν τον επαγγελματικό χώρο.

Στο μεταξύ, το 1831 ο Καποδίστριας δολοφονήθηκε και η κεντρική εξουσία κατέρρευσε.

Καθ’ όλη τη διάρκεια του 1832 ξεσπούσαν εμφύλιες συγκρούσεις που διατάραζαν τις σχέσεις μεταξύ των άτακτων. Τα εσωτερικά, πολιτικά και οικονομικά εμπόδια έμοιαζαν ανυπέρβλητα και οι προϋποθέσεις για να ξεπεραστούν ανεπαρκείς έως ανύπαρκτες.

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα του χάους και της αποσύνθεσης, εκλέχθηκε ο νεαρός Όθωνας, ο οποίος έφτασε στην Ελλάδα στις 25 Ιανουαρίου 1833. Το έργο της αντιβασιλείας του ήταν εξαιρετικά δύσκολο σε όλους τους τομείς. Βασικό μέλημά της ήταν εξαρχής η εξασφάλιση της τάξης, για την οποία θα μεριμνούσε ένας βαυαρικός στρατός 5.000 οπλιτών, εκπαιδευμένων και οπλισμένων κατά τα δυτικά πρότυπα. Θεωρητικά, προβλεπόταν να ενσωματωθούν σε αυτόν και 2.000 πολεμιστές του ελληνικού στρατού, άτακτοι και εθελοντές, πρόβλεψη που δεν ήταν εύκολο να υλοποιηθεί.
 Ο χαμηλός μισθός, η στολή, ο οπλισμός, η επιβεβλημένη πειθαρχία και η ιεραρχία ήταν αντικειμενικοί παράγοντες που απέτρεπαν όσους θα επιθυμούσαν καταρχήν να καταταχθούν.62

Ενδεικτικό της κατάστασης είναι το γεγονός, ότι από τους εκατοντάδες Μακεδόνες πολεμιστές, όπως φαίνεται από τα επίσημα Προσωπικά Μητρώα Αξιωματικών του Υπουργείου Στρατιωτικών, κατατάχθηκαν μόνο τρεις:
ο Κωνσταντίνος Καραγιαννόπουλος από τη Θεσσαλονίκη, στο ιππικό, 
ο Κοζανίτης Γεώργιος Νανίδης στο πυροβολικό και 
ο Ολύμπιος Ιωάννης από το Λιτόχωρο, ο γιατρός της«Μακεδονικής Αρχηγίας», ως γιατρός στην εφεδρεία του ιππικού.63 Αργότερα διετέλεσε και καθηγητής της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο.

Τα νέα στρατιωτικά μέτρα της Αντιβασιλείας, όπως ήταν επόμενο, προκάλεσαν την αντίδραση των ανδρών, με αποτέλεσμα να διαταχθεί η καθολική αποστράτευση τους. Χιλιάδες αγωνιστές βρέθηκαν χωρίς απασχόληση και προτίμησαν να επιστρέψουν στον πρότερο παράνομο βίο τους, τη ληστεία, που από το 1833 κι εξής πήρε απειλητικές διαστάσεις.
Μάλιστα πολλοί Θεσσαλοί, Ηπειρώτες και Μακεδόνες, μη έχοντας κανέναν άλλο δεσμό με το νεοσύστατο ελληνικό κράτος, ούτε καν τόπο εγκατάστασης, επανήλθαν στις τουρκοκρατούμενες περιοχές.

Στην πορεία έγιναν κι άλλες προσπάθειες να ληφθούν μέτρα για την απασχόληση των παλαίμαχων αγωνιστών.
Το καλοκαίρι του 1833 συστήθηκε η Χωροφυλακή και δημιουργήθηκαν 1.200 θέσεις εργασίας με μισθό υψηλότερο του στρατού.
 Εξαιτίας της επιφυλακτικότητας και της δυσπιστίας των ανδρών, καταλήφθηκαν μόνον οκτακόσιες περίπου θέσεις και μάλιστα από τους πιο επιφανείς αγωνιστές.65

 Ανάμεσα σε αυτούς και τρεις τουλάχιστον Μακεδόνες: 
ο Δημήτριος Τζίνος, 
ο Παντελής Δημητρίου και 
ο Παναγιώτης Χονδροδημόπουλος.66 

Το Σεπτέμβριο του 1835 ιδρύθηκε η «Βασιλική Φάλαγγα».
Ουσιαστικά ήταν ένα τιμητικό σώμα συνταξιοδότησης, για να απορροφηθούν κάποιοι από τους δυσαρεστημένους οπλαρχηγούς των άτακτων σωμάτων με την προοπτική της παροχής μικρής οικονομικής βοήθειας, έναντι των υπηρεσιών τους στον Αγώνα και λόγω της προχωρημένης ηλικίας τους.67
Με στρατιωτική διαταγή στις 25 Απριλίου 1836 ανακοινώθηκε ο διορισμός οκτακοσίων ανδρών στη Φάλαγγα, κατανεμημένων σε 13 τετραρχίες, με ανώτερους τους βαθμούς του λοχαγού, του υπολοχαγού και του ανθυπολοχαγού.

Σε αυτές ως υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί υπηρετούσαν
 και οι εξής Μακεδόνες οπλαρχηγοί: 

στη 1η τετραρχία Λαμίας ο Διαμαντής Ολύμπιος με το βαθμό του ανθυπολοχαγού, 
στην 5η τετραρχία Μεσολογγίου ο Λιόλιος Ξηρολιβαδίτηςως υπολοχαγός, 
στην 7η τετραρχία Θηβών ως ανθυπολοχαγοίο Τόλιος Νικολάου και ο Τσάμης Καρατάσοςκαι
στην 13η τετραρχία Χαλκίδας ο Κωνσταντίνος Δουμπιώτηςμε το βαθμό του ανθυπολοχαγού.

Σε αντίθεση με τους καπετάνιους, για τους Μακεδόνες ετερόχθονες λόγιους, που έφτασαν στην Ελλάδα τα χρόνια αυτά, οι συνθήκες διαβίωσης στην Ελλάδα ήταν πολύ ευνοϊκότερες, αφού τοποθετήθηκαν σε καίριες θέσεις στην κυβέρνηση και στη δημόσια διοίκηση τόσο από την Αντιβασιλεία, όσο και από τον ίδιο τον Όθωνα αργότερα. Ειδικά επί βασιλείας οι αφίξεις πύκνωσαν.

Τότε εγκαταστάθηκαν οι Μακεδόνες 
Θεόδωρος Μανούσης, 
ο Κωνσταντίνος Δόσιος, 
ο Παναγιώτης Παπαναούμ και
 ο εκδότης Κωνσταντίνος Γκαρμπολάς.

Ο Θεόδωρος Μανούσης καταγόταν από τη Σιάτιστα αλλά από μικρός μεγάλωσε σε διάφορες πόλεις του εξωτερικού, όπου σπούδασε πολλά αντικείμενα μεταξύ των οποίων, γερμανική και ελληνική Φιλολογία, Φιλοσοφία και Ιατρική.
Είχε έρθει στην Ελλάδα νωρίτερα και το 1831 πήρε μέρος ενεργά στον αγώνα κατά του Καποδιστρία.
Η ταραγμένη πολιτική κατάσταση τον οδήγησε πίσω στη Βιέννη απ’ όπου επανήλθε οριστικά το 183 4.69
Το ίδιο έτος ήρθε και ο Κωνσταντίνος Δόσιος, με καταγωγή από τη Βλάστη,που είχε σπουδάσει Νομική και Πολιτικές Επιστήμες70 καθώς καιο Καστοριανός Παναγιώτης Παπαναούμ.
Ο δεύτερος, ανθυπολοχαγός του μηχανικού, βαθμός που είχε αποκτήσει κατά τη θητεία του στον πρωσικό στρατό, είχε μεγαλώσει από μικρός στη Λειψία.
Εκεί σπούδασε και γνώρισε αρκετούς Έλληνες, ανάμεσά τους και πολλούς Μακεδόνες, όπως τον Δαμιανό Γεωργίου, μετέπειτα καθηγητή του Οθωνικού Πανεπιστημίου και τον ήδη αναφερθέντα Ιωάννη Ολύμπιο.71

Την ίδια εποχή συγκροτήθηκε μια ακόμη ομάδα επήλυδων Μακεδόνων, αυτή των φοιτητών, που έμελε να παίξει καθοριστικό ρόλο.
Το οθωνικό πανεπιστήμιο ιδρύθηκε το 1837 και πολύ γρήγορα απέκτησε ευρεία απήχηση.

 Η προσέλευση των νέων από τις επαρχίες της Μακεδονίας από την πρώτη στιγμή ήταν μεγάλη.

 Το ενδιαφέρον τους, ωστόσο, άρχισε να αυξάνεται ακόμη περισσότερο από το 1850 και έπειτα. Σε αυτό συνέβαλαν όλες οι πολιτικές, οικονομικές και πνευματικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν στον έξω ελληνισμό, αλλά και στα διάφορα κληροδοτήματα που θεσμοθετήθηκαν κατά καιρούς.

Οι Μακεδόνες φοιτητές που γράφτηκαν στο Πανεπιστήμιο από το 1837 έως το 1866, ανέρχονταν σε 172, ενώ ως το 1890 τετραπλασιάστηκαν και έφτασαν τους 710.

Από τους 172 η πλειοψηφία δήλωσε ως τόπο καταγωγής απλώς τη Μακεδονία, ενώ μεγάλο ποσοστό προερχόταν από τις πόλεις της Θεσσαλονίκης και των Σερρών.

 Με μικρότερη συμμετοχή ακολουθούσαν οι πόλεις Αχρίδα, Κοζάνη, Μοναστήρι, Σιάτιστα και Καστοριά.
 Οι αναλογίες των φοιτητών θα αλλάξουν στα επόμενα χρόνια, ιδιαίτερα από το 1870 και εξής, λόγω των πολιτικών εξελίξεων στα Βαλκάνια.72

Χαρακτηριστικό επίσης ήταν το γεγονός, ότι την ίδια περίοδο, πολλοί βουλγαρόφωνοι μαθητέςπου φοιτούσαν στη σχολή του Καΐρη στην Άνδρο, όταν έκλεισε η σχολή, ήρθαν στην Αθήνα και συνέχισαν τις σπουδές τους στο Πανεπιστήμιο, ενώδεν ήταν λίγα τα παιδιά των βουλγαρόφωνων πολεμιστών που φοιτούσαν στα ελληνικά σχολεία.

 Πολλοί από αυτούς αργότερα αποτέλεσαν μέλη διαφόρων συλλόγων και εταιρειών, που, σε συνεργασία με τους Έλληνες, είχαν σκοπό την απελευθέρωση όλων των Χριστιανών των Βαλκανίων.

Κάποιες από τις εταιρείες που σύμπηξαν ήταν η «Σλοβενοβουλγαρική Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία», η «Μακεδονική Εταιρεία» και η ένωση των «Θρακο-Σλαβιάνων»,73 που συστήθηκε το 1843 με σκοπό να εκλέξουν πληρεξούσιο για την Εθνοσυνέλευση ή να δημιουργήσουν μια ιδιαίτερη κοινότητα.

Η μόρφωση και οι πλούσιες εμπειρίες των λογίων Μακεδόνων από τη διαμονή τους στο εξωτερικό (όπως και των πτυχιούχων Μακεδόνων τα επόμενα χρόνια), τους βοήθησαν να διοριστούν σε σημαντικές θέσεις και να ενσωματωθούν αμέσως στην ελληνική κοινωνία.

Το σημαντικότερο, όμως, είναι ότι η παρουσία και η σταδιοδρομία των λόγιων στη δημόσια ζωή του τόπου, θα καθορίσει το μέλλον και την τύχη των υπολοίπων Μακεδόνων, διότι όλοι τους εξελίχθηκαν σε γνωστές και ισχυρές προσωπικότητες της εποχής, άτομα ικανά και δραστήρια στο στενό περιβάλλον του Όθωνα. Ο καθένας από τη θέση του και με τον τρόπο του είχε τη δυνατότητα να ασκεί πιέσεις στις αρμόδιες υπηρεσίες για να γνωστοποιεί τα αιτήματα των συμπατριωτών του και να διεκδικεί τα δικαιώματα τους.

 Ουσιαστικά αποτέλεσαν το συνδετικό κρίκο κυβέρνησης-Μακεδόνων.

Άλλωστε χάρη στη δική τους πρωτοβουλία και στις συντονισμένες ενέργειες ιδρύθηκε ο συνοικισμός των Μακεδόνων προσφύγων.

Ήδη από το 1832,
ο Αναστάσιος Πολυζωίδης, 
ο Γεώργιος Χρυσίδης, 
ο Θεοφάνης Σιατιστεύς,
 ο Γεώργιος Αθανασίου, και 
ο Παναγιώτης Ναούμ, 

Παναγιώτης Ναούμ

βλέποντας ότι οι προσπάθειες τους δεν καρποφορούσαν, συγκρότησαν επιτροπή για να χειριστεί την εγκατάσταση των Μακεδόνων αγωνιστών σε μια περιοχή του ανεξάρτητου κράτους, κατά προτίμηση της Στερεάς Ελλάδας, για την απελευθέρωση της οποίας είχαν θυσιαστεί.74

Η «Επί του Συνοικισμού των Μακεδόνων Επιτροπή», όπως ονομάστηκε, επιδίωξε από την πρώτη στιγμή να εξασφαλίσει με τους σωστούς χειρισμούς και τις κατάλληλες συνεργασίες, όσον το δυνατόν μεγαλύτερα προνόμια, ενώ με προσεκτική έρευνα προσπάθησε να βρει την ιδανικότερη τοποθεσία για τη σύσταση του συνοικισμού.

Από πολύ νωρίς έστρεψε την προσοχή της στην περιοχή της Αταλάντης, όπως φαίνεται μέσα από το έγγραφο του Μιχαήλ Θεοχάρη, Μακεδόνα αγωνιστή:

«... το 1833 επήγα μετά του αδελφού μου εις την Αταλάντη δια να παρατηρήσωμεν τον τόπον, όπου επρόκειτο να γίνει συνοικισμός των Μακεδόνων, όπου έμαθα ότι είναι διαταγή να δόσουν οι αγωνισταί τα αποδεικτικά των και αναφορά των δικαιωμάτων του αγώνος εις μίαν αρχήν».75

Πιθανότατα κριτήριο της επιλογής της, να αποτέλεσε το γεγονός πως στην περιοχή της Αταλάντης αλλά και στον ευρύτερο χώρο της Φθιώτιδας (Λαμία, Λοκρίδα, Στυλίδα) και της Φωκίδας (Δωρίδα, Λιδορίκι) ζούσαν ήδη αρκετές διασκορπισμένες οικογένειες Μακεδόνων.

 Μακεδόνες, όμως, είχαν εγκατασταθεί και στη Βόρεια Εύβοια, τη Βοιωτία (Λιβαδειά, Θήβα), στην Αιτωλοακαρνανία (Αγρίνιο, Μεσολόγγι, Μαντινεία), στον Εύριπο (Ξηροχώρι) και φυσικά στα μεγάλα κέντρα, Κόρινθο, Ναύπλιο, Πειραιά και Αθήνα.76

 Πρόθεση της επιτροπής ήταν να προσφέρει στους συμπατριώτες της τα κίνητρα εκείνα που θα τους επέτρεπαν να συγκεντρωθούν από όλους τους διάσπαρτους οικισμούς και να εγκατασταθούν μόνιμα σε ένα δικό τους χώρο.
Τελικά, μετά από μια τριετία, οι προσπάθειες της Επιτροπής υλοποιήθηκαν με Βασιλικό Διάταγμα που εξέδωσε η Αντιβασιλεία στις 20 Μαρτίου 1835 και αναγνώριζε επίσημα τη δημιουργία συνοικισμού των Μακεδόνων.
Σε αυτούς περιλαμβάνονταν όσοι είχαν γραφτεί στους καταλόγους της Επιτροπής αλλά και όσοι ακόμα επιθυμούσαν να δηλώσουν τη συμμετοχή τους μέσα σε διάστημα τεσσάρων μηνών.

Η πολιτεία θα παραχωρούσε σε κάθε οικογένεια οικόπεδο ενός στρέμματος, τριάντα έως πενήντα στρέμματα γεωργικό κλήρο εθνικής γης, δωρεάν ξυλεία και θα διευκόλυνε την εισαγωγή οικοδομικών υλικών.

Επίσης, θα φρόντιζε να σταλεί ένας γεωμέτρης, για να σχεδιάσει το ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης και να επιμεληθεί τη γεωδαισία των καλλιεργήσιμων εκτάσεων.77

Οι όροι κοινοποιήθηκαν προς τους Μακεδόνες όλης της επικράτειας από την ίδια την Επιτροπή στην εφημερίδα Αθηνά στις 29 Ιουνίου 1835. Το άρθρο έχει πολύ μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον για τους εξής λόγους:

(α) Αποδεικνύεται πως η σύσταση της Επιτροπής οφείλεται στην παρότρυνση των ίδιων των προσφύγων.

(β) Προκύπτει ότι, από την πρώτη στιγμή, η Επιτροπή αναγνωρίστηκε ως επίσημο όργανο εκπροσώπησης των Μακεδόνων από τον ίδιο τον Όθωνα.

(γ) Είναι το πρώτο δημόσιο έγγραφο που υπογράφεται από τα μέλη της Επιτροπής και έτσι γίνονται ευρέως γνωστά τα ονόματά τους.

(δ) Ορίσθηκαν με αυτό τα μέλη μιας δεύτερης Επιτροπής, που θα έδρευε στην Αταλάντη και
θα διεκπεραίωνε όλες τις διαδικασίες για την αποκατάσταση των προσφύγων, εφόσον η «Επί του Συνοικισμού των Μακεδόνων Επιτροπή» είχε την έδρα της στην Αθήνα και αδυνατούσε να μεταβεί επί τόπου και να επιληφθεί όσων ζητημάτων θα προέκυπταν.

Η επιτόπια επιτροπή θα αποτελούνταν από τον Έπαρχο της Αταλάντης, από δύο νέους δημότες του τόπου και από άλλους δύο Μακεδόνες, ο ένας εξ αυτών ο ειρηνοδίκης Δημήτριος Κοκαλιώτης και ο άλλος ο γιατρός Αστερίου, που ήδη ασκούσε εκεί το επάγγελμα του.78

 Μια από τις αρμοδιότητες της νέας Επιτροπής ήταν η συνεργασία της με τον αναφερθέντα Καστοριανό γεωμέτρη Παναγιώτη Παπαναούμ, που έφτασε στην Αταλάντη τον Ιούνιο του 1835. Μελέτησε το χώρο της εγκαταλελειμμένης τότε οθωμανικής συνοικίας, τον Τουρκομαχαλά, που παραχωρήθηκε με διαταγή της γραμματείας Εσωτερικών στους Μακεδόνες κι έφτιαξε το πολεοδομικό σχέδιο του συνοικισμού, ο οποίος λίγο αργότερα ονομάστηκε με Βασιλικό Διάταγμα «Πέλλη ή Πέλλα Φθιώτιδας».79

Το ρυμοτομικό σχέδιο του συνοικισμού ετοιμάστηκε τους επόμενους τρεις μήνες, όπως ανακοίνωσε η Επιτροπή στους συμπατριώτες της με νέο δημοσίευμα στην εφημερίδα Αθηνά, στις 14 Σεπτεμβρίου.
Από τον επόμενο Οκτώβριο θα ξεκινούσε η διανομή των οικοπέδων με τη διαδικασία της κλήρωσης.80 Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών αυτών, θα ήταν δυνατή και η μετακόμιση των προσφύγων στην Αταλάντη, η οποία όμως, κατά το πρώτο χρονικό διάστημα, συνάντησε πολλά εμπόδια.
Με βάση τους όρους και τις υποσχέσεις της κυβέρνησης σχεδόν όλοι οι παρευρισκόμενοι στην Ελλάδα Μακεδόνες καταγραφήκαν στο νέο συνοικισμό, αλλά πολλοί λίγοι μετοίκησαν και ακόμη πιο λίγοι δελεάστηκαν να έρθουν από τη Μακεδονία.
Σύμφωνα με τις πηγές, το πρόβλημα οφειλόταν στους όρους του διατάγματος, διότι η εθνική γη θα τους παραχωρούνταν με βάση το νόμο της προικοδότησης. Με το νόμο αυτό, που θεσπίστηκε στις 7 Ιουνίου 1835, προσπάθησε η Αντιβασιλεία να λύσει το ζήτημα της διανομής των εθνικών κτημάτων σε όσους συμμετείχαν στην Επανάσταση.

 Ο νόμος προέβλεπε ότι όλοι οι κάτοικοι του ελληνικού βασιλείου, εφόσον είχαν συμμετάσχει στον Αγώνα ως στρατιώτες ή ως πολίτες, είχαν το δικαίωμα να λάβουν γη έναντι κάποιου τιμήματος, που όριζε το κράτος και μάλιστα με χρεολύσιο.81
Δεν ήταν λοιπόν εντελώς δωρεάν. Το γεγονός αυτό δυσχέραινε τη μετακόμιση των προσφύγων από τους τόπους διαμονής εντός και εκτός του Βασιλείου, προς την Αταλάντη, εφόσον η μετοικεσία συνεπαγόταν και χρέος.
 Έτσι εξηγείται, λοιπόν, πως στις αρχές του 1836, ενώ είχαν διανεμηθεί 370 οικόπεδα, είχαν χτιστεί μόνο επτά σπίτια.82
 Η κατάσταση άρχισε να βελτιώνεται τα επόμενα χρόνια. Το 1838 είχαν εγκατασταθεί εβδομήντα οικογένειες στην Πέλλη κι άλλες 43 οικογένειες, που ασχολούνταν με το εμπόριο και τα θαλάσσια επαγγέλματα στον όρμο ή αλλιώς Σκάλα της Αταλάντης.

Σφραγίς δωρεών Βέλλιου Κ.

Κωνσταντίνος Βέλιος

Τα οικόπεδα στον όρμο της Αταλάντης τα αγόρασε ο βαρόνοςΚωνσταντίνος Βέλλιος,πλούσιος ομογενής από το Λινοτόπι, ευεργέτης των Μακεδόνων, και τα δώρισε στις άπορες οικογένειες που ήταν εγκατεστημένες εκεί.83

 Το 1845 σχεδόν διπλασιάστηκαν οι οικογένειες και έφτασαν τις 130 και στους δύο οικισμούς, ενώ σε βάθος χρόνου οι κάτοικοι έφτασαν περίπου τις 2.000 ψυχές.


Οι πρώτοι κάτοικοι που εγκαταστάθηκαν στο συνοικισμό ήταν κυρίως οι χήρες με τα ορφανά τους, οι φαλαγγίτες και πολλές στρατιωτικές οικογένειες, μερικές εκ των οποίων είχαν έρθει από τις Βόρειες Σποράδες. Ένα πρωτόκολλο της 20ής Αυγούστου 1845,που υπογράφεται από 120 συνοικισθέντες Μακεδόνες, και ένας εκλογικός κατάλογος του 1915, περιέχουν ονόματα γνωστών στρατιωτικών οικογενειών, που είχαν πολεμήσει κατά τη διάρκεια της Επανάστασης και είχαν πλέον εγκατασταθεί στο συνοικισμό.85

Όπως αναφέρθηκε, για να είχε κάποιος το δικαίωμα να εγκατασταθεί εκεί, έπρεπε προηγουμένως να γραφτεί στους καταλόγους που τηρούσε η Επιτροπή ή να δηλώσει την επιθυμία του σε κάποια αρμόδια αρχή ή υπηρεσία. Οι αιτήσεις εγγραφής στους καταλόγους του Δήμου Νέας Πέλλας του Ιωάννη Μιχαήλ και του Γεωργίου Γεωργίου, κατά το 1846,αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα:



Σε αρκετές περιπτώσεις έπρεπε να καταθέσουν πιστοποιητικά έγγραφα που θα αποδείκνυαν την καταγωγή τους, αν ήταν όντως αγωνιστές, αν είχαν οικογένεια ή όχι.
Τα έγγραφα αυτά ήταν απαραίτητα, γιατί δεν ήταν λίγοι εκείνοι που ήθελαν να εγκατασταθούν στο συνοικισμό χωρίς να είναι Μακεδόνες, για να επωφεληθούν από τις προικοδοτήσεις και τις διευκολύνσεις.
Μάλιστα, κάποιες φορές, όταν οι κατάλογοι των ενδιαφερομένων στέλνονταν στο υπουργείο των Εσωτερικών χωρίς επαρκή στοιχεία, επιστρέφονταν στους δημάρχους και στην Επιτροπή για έλεγχο, ενημέρωση και εισηγήσεις.
Ενίοτε για την εγκατάσταση προαπαιτούνταν έκδοση Βασιλικού Διατάγματος ή έντυπη βεβαίωση εγγραφής από την επιτροπή, όπως η ακόλουθη:


Ένας άλλος τομέας που έπαιξε σημαντικό ρόλο η Επιτροπή ήταν η ίδρυση του «Δήμου Νέας Πέλλας».
 Αμέσως μετά την ίδρυση του συνοικισμού, συνέχισε τον αγώνα της, προκειμένου να αρχίσει ο οικισμός να λειτουργεί ως ανεξάρτητος και αυτοτελής οργανισμός τοπικής αυτοδιοίκησης.

Αυτό επιτεύχθηκε με Βασιλικό Διάταγμα, που εκδόθηκε στις 24 Απριλίου 1837, και προέβλεπε την ίδρυση ξεχωριστού Δήμου. Δυστυχώς όμως δεν εφαρμόστηκε αμέσως αλλά με καθυστέρηση μιας ολόκληρης δεκαετίας.
Με διάταγμα που εκδόθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου 1848 αναγνωρίσθηκε επίσημα η ίδρυση του «Δήμου Νέας Πέλλης» με έδρα τη Σκάλα.88
Στο μεταξύ ο συνοικισμός στη Σκάλα είχε ήδη αναγνωριστεί, στις 19 Οκτωβρίου 1840, με ξεχωριστό Βασιλικό Διάταγμα, ως αποικία των Μακεδόνων και είχαν παραχωρηθεί στους κατοίκους της 1.300 τετραγωνικοί βασιλικοί πήχεις για τον καθένα, για οικόπεδο και κήπο καθώς και το δικαίωμα να απολαμβάνουν τα ευεργετήματα των προηγούμενων διαταγμάτων.

Από τότε ο πρώτος συνοικισμός ονομάσθηκε Άνω Πέλλα και ο δεύτερος Κάτω Πέλλα.89

Από την άλλη πλευρά, υπήρχαν εξαρχής θεμελιώδη προβλήματα που παρέμειναν άλυτα για πολλές δεκαετίες και πυροδοτούσαν πολύχρονες συζητήσεις και διαπραγματεύσεις ανάμεσα στους αυτόχθονες κατοίκους της Αταλάντης και στους ετερόχθονες Μακεδόνες

. Όπως είχε συμβεί και στις Σποράδες, οι τελευταίοι πολλές φορές αυθαιρετούσαν και παρανομούσαν εις βάρος των εντοπίων, οι οποίοι, με τη σειρά τους, δεν αντιμετώπισαν θετικά την ίδρυση του συνοικισμού και δημιουργούσαν έριδες και προστριβές για το νερό της πηγής του Τουρκομαχαλά αλλά και για την οριοθέτηση του δήμου.90

Ο περιορισμός των περιοχών που θα ανήκαν στην περιφέρεια του δήμου Νέας Πέλλας επιβράδυνε την ανάπτυξη του δήμου, εφόσον του στερούσε τους αναγκαίους προς τη διατήρηση του πόρους.91

Για την επίλυση όλων αυτών των ζητημάτων και για την εξασφάλιση των καλύτερων δυνατών συνθηκών διαβίωσης υπήρχε πάντα στενή συνεργασία μεταξύ των μελών της «Επιτόπιας Επιτροπής» με την «Επί του Συνοικισμού των Μακεδόνων Επιτροπή», της οποίας μέλη ήταν όλοι τους δημότες του Δήμου Πέλλας οι εγγεγραμμένοι στους καταλόγους των Μακεδόνων προσφύγων.

Μέλη της επιτροπής από τη δεκαετία του 1840 υπήρξαν οι Ανδρόνικος Πάϊκος και ο Νικόλαος Γ. Θεοχάρης, που αντικατέστησαν τους Γεώργιο Αθανασίου και Παναγιώτη Ναούμ, ενώ τα μέλη της πρώτης επιτροπής εναλλάσσονταν συχνά και ήταν Μακεδόνες κάτοικοι της Νέας Πέλλας.

Προσέφεραν τις υπηρεσίες τους αφιλοκερδώς σε όλη τη διάρκεια της θητείας τους και η αποστολή τους έληξε με τη σύσταση του Δήμου της Νέας Πέλλας. Τα καθήκοντα και το έργο της Επιτροπής το ανέλαβε από τη στιγμή εκείνη η δημοτική αρχή, ως νόμιμος αντιπρόσωπος και υπεύθυνη για τα συμφέροντα του Συνοικισμού.92

Ωστόσο, οι Πολυζωίδης, Πάϊκος, Χρυσίδης και Θεοχάρης εξακολούθησαν να συνεισφέρουν και να φροντίζουν τα συμφέροντα των συμπατριωτών τους ως «Επιτροπή του Βελλίου κληροδοτήματος».

 Η κυβέρνηση, με έγγραφο του υπουργείου Εκκλησιαστικών, στις 7 Νοεμβρίου 1850, τους ανέθεσε τη διαχείριση της διαθήκης του Βέλλιου, έπειτα από αίτηση των κληρονόμων του. Παρόλο, όμως, που για περισσότερο από τριάντα χρόνια στάθηκαν αρωγοί στο πλευρό των Μακεδόνων και εκφραστές των δικαιωμάτων τους έναντι της κυβέρνησης, αμισθί μάλιστα, το 1864 το δημοτικό συμβούλιο Νέας Πέλλας διόρισε νέα Επιτροπή.

Αναγνωρίστηκε με Βασιλικό Διάταγμα και την αποτελούσαν
ο Κωνσταντίνος Δόσιος, ο Λύσανδρος Καυτατζόγλου και ο Δαμιανός Γεωργίου.93

Το γεγονός προκαλεί εντύπωση, αλλά, σύμφωνα με το περιεχόμενο μιας επιστολής που την υπογράφουν κάτοικοι του Συνοικισμού, αποδεικνύεται πως είχαν αρχίσει οι αντιζηλίες μεταξύ των συνοικιστών και των διακεκριμένων Μακεδόνων, που βρίσκονταν στην Αθήνα.

Ο Δόσιος και ο Δαμιανός έστειλαν επιστολή στους συμπατριώτες τους ισχυριζόμενοι πως ήταν οι μόνοι κατάλληλοι να διαχειριστούν το κληροδότημα, που αφορούσε τους Μακεδόνες φοιτητές.

Μάλλον τα συμφέροντα είχαν ήδη επηρεάσει τις σχέσεις τους.94
Ήταν κι αυτό μια έμμεση ένδειξη ότι η διαδικασία της εγκατάστασης είχε ολοκληρωθεί πλήρως.
Τη δική τους κοινότητα προσπάθησαν να συστήσουν πολλές φορές και οι αγνώστου προέλευσης Θράκες, Βούλγαροι και οι Σέρβοι όμως δίχως αποτέλεσμα.
Τελικά, σύμφωνα με το δικαίωμα που παρείχε η τροπολογία του Συντάγματος του 1844 στους μετανάστες, το 1845 άρχισαν εκ νέου τις προσπάθειες για τη σύσταση συνοικισμού. Μάλιστα, αντιπροσωπεύτηκαν και στην Εθνοσυνέλευση με δικό τους εκλεγμένο πληρεξούσιο, που δεν ήταν άλλος, από τον γνωστό Χατζηχρήστο.95
Αν και η συμμετοχή τους, θεωρήθηκε από ορισμένους ομιλητές αδικαιολόγητη, το γεγονός ότι είχαν πολεμήσει μαζί με τους Έλληνες, όπως και οι άλλοι ετερόχθονες, τους εξασφάλισε την παρουσία.

Χαρακτηριστική ως προς το ζήτημα αυτό, ήταν η τοποθέτηση του Κωλέττη, ο οποίος μάλιστα, απευθύνθηκε στους συνομιλητές τους, αναφερόμενος στον παρευρισκόμενο Χατζηχρήστο:

Οι αδελφοί ούτοι έλαβον τα όπλα, ηγωνίσθησαν, και εμίγησαν επί πολυετίαν, ου μόνον κατά τας επαρχίας της Ελλάδος, αλλά και κατά την Ευρωπαϊκήν Τουρκίαν, και Ασίαν, διότι και εκεί το άσμα του Ρήγα ηκούσθη• εις τα Δερβενάκια, όπου μυριάδες εχθρών ηφανίσθησαν υπό την αρχηγίαν του Πελοποννησίου αρχηγού, όπου ο Νικήτας έλαβε το του Τουρκοφάγου επώνυμον, εκεί και ο Χατζηχρήστος ανδρείως επολέμησε μετά των υπό τας οδηγίας του Βουλγάρων, και συνετέλεσε τα μέγιστα εις την καταστροφήν των πολεμίων.96

Στο βήμα φαίνεται να ανέβηκε και ο ίδιος ο Χατζηχρήστος που με «σπασμένα ελληνικά» είπε τα εξής:
«Που είναι εμένα εκείνο Παπάζογλου, που είναι εμένα εκείνο ΧατζήΖορμπά, που είναι εμένα εκείνο...;».

Στις 9 Σεπτεμβρίου 1845 οι Θρακοσερβοβούλγαροι συνεδρίασαν στο ναό του Αγ. Γεωργίου στο Θησείο και εξέλεξαν επιτροπή που θα αναλάμβανε τη διεκπεραίωση των διαδικασιών για τη σύσταση συνοικισμού.
Τις επόμενες μέρες ο Δημήτριος Χρηστίδης, αντιπρόεδρος της επιτροπής, και τα μέλη αυτής, Δημ. Ρίζος και Γεώργιος Χρυσοβέργης, συνέταξαν τον κανονισμό του συνοικισμού.98 Τελικά, χάρη στις πελατειακές σχέσεις ορισμένων μελών της επιτροπής με τον Κωλέττη και το γαλλικό κόμμα, όπως του Αριστείδη Χρυσοβέργη, πείστηκε η κυβέρνηση και ο βασιλιάς να εγκρίνουν τον κανονισμό με ελάχιστες τροποποιήσεις.99

Στη 1 Ιουλίου του 1846 εκδόθηκε και το Βασιλικό Διάταγμα «Περί του συνοικισμού των Θρακοβουλγάρων και Σέρβων» με επισυνημμένο τον κανονισμό, του οποίου το δεύτερο άρθρο όριζε ως μέλη του «όσους ανήκοντες ως εκ της καταγωγής και της γεννήσεως εις τας ρηθείσας τρεις ελληνικάς φυλάς των Θρακών, Βουλγάρων και Σέρβωνκαι αποκτήσαντες την ελληνικήν ιθαγένειανκηρύξουσιν ανηκόντως την πρόθεσιν του να αποκατασταθώσιν σταθερώς μέλη αυτού».100

Η δημοσίευση του κανονισμού προκάλεσε την αντίδραση του αντιπολιτευτικού Τύπου. Ο Αιών ισχυρίστηκε ότι ποτέ στο παρελθόν δεν παρουσιάσθηκε τέτοιος κανονισμός σωματείου λόγω συνοικισμού ή αποικισμού.

Απεναντίας οι Κρήτες, οι Μακεδόνες, οι Σάμιοι, οι Θεσσαλοί και οι Ψαριανοί είχαν ιδρύσει τους οικισμούς τους πριν από την πολιτειακή μεταβολή του 1843 και με καταστατικά διατάγματα. Θεώρησε την προσπάθεια τους να εκλέξουν βουλευτή μέσα από αυτή τη διαδικασία ως «αγυρτεία και εμπαιγμό εσχάτου βαθμού».

Υποστήριξε ότι υπό τον τίτλο «συνοικισμός» κρυβόταν πολιτική εταιρεία, «καταχθόνιος» και «επίβουλος», που απέβλεπε στην καταστροφή της συνταγματικής μεταπολίτευσης και της πατρίδας, ενώ, μέσω των «Ιησουιτών», των αποστόλων του Κωλεττικού καθολικισμού, επιδίωκαν την προδοσία κατά της θρησκείας.

 Ιδιαίτερα το 11ο άρθρο του κανονισμού, που επέτρεπε στους οικιστές να έχουν σχέσεις με τους ομογενείς τους που ήταν εκτός της επικρατείας και να σχηματίζουν τοπικές εφορείες, αναδείκνυε ένα νέο κοινό αγώνα κωλεττικής επίνευσης, με εθνικό σκοπό πραγματοποιήσιμο με την συνδρομή όλων των ομογενών και ομοθρήσκων.
Η υποψία πολιτικής δολοπλοκίας ενισχυόταν και από το 7ο άρθρο, που προσδιόριζε ως σταθερή έδρα των οικιστών την Αθήνα, την πλέον κατάλληλη πόλη του ελληνικού κράτους για «ραδιουργία, στρατολογία και οργάνωση πολιτικών σκοπών».101

Η Αθηνά έγραψε ότι, όταν ανέγνωσε τον κανονισμό, δεν βρήκε κάτι αξιόποινο, αλλά βρήκε «ανόητους διατάξεις» και «υπόπτους πράξεις αδιασπάστους όμως από την απερισκεψίαν, αρχομανίαν και αναγωγίαν του κυρίου πρωτουργού αυτού και περιφρουρημένας με την βασιλικήν υπογραφήν».

Θεώρησε καινοτόμο να γίνεται συνοικισμός ανθρώπων που δεν υπάρχουν ή έχουν αποκατασταθεί, γιατί, όπως πίστευε, εκτός από τους τρείς ή τέσσερεις Κωνσταντινοπουλίτες που είχαν συντάξει τον κανονισμό, κανείς δεν ήθελε να συμμερισθεί την απραγματοποίητη ιδέα του κ. Χρηστίδη, που σκόπευε να συγκεντρώσει ανθρώπους γύρω του, για να επιβάλλεται στην κυβέρνηση.
Μετέφερε η εφημερίδα πληροφορίες πως με αυτό το πρόσχημα ήθελε να συστήσει μια εταιρεία, όχι από τους λίγους Θρακοβούλγαρουςκαι τον ένα μόνο Σέρβο «ενταύθα», αλλά από τους τυχοδιώκτες, που ήθελαν να βοηθήσουν με τα όπλα τον Κωλέττη να καταργήσει το Σύνταγμα.

Στο τέλος η εφημερίδα, αποσαφήνιζε ότι όλοι οι ισχυρισμοί που παράθετε δεν εξάγονταν από τον κανονισμό, αλλά από τα πρόσωπα των πρωταγωνιστών της δράσης αυτής, που ήταν ικανά να πράξουν και πολύ χειρότερα. Σκοπός τους ήταν, δήλωσε, να συγκεντρώσουν όλους τους ληστές και τους κακούργους και να τους εξαπολύσουν κατά των Βουλευτών και των Γερουσιαστών.102

Τελικά οι «Θρακοσερβοβούλγαροι», δεν κατάφεραν να συνοικιστούν λόγω του εσωτερικού πολιτικού ανταγωνισμού μεταξύ των δυτικόφιλων και ρωσόφιλων, μιας και οι περισσότεροι ήταν πολιτικοί «πελάτες» του γαλλόφιλου Κωλέττη και όχι εξαιτίας του ελληνικού αντισλαβισμού.
Γενικά, είναι δύσκολο να χαρτογραφηθεί η πορεία των Μακεδόνων μέσα από τα υποδουλωμένα ή απελευθερωμένα εδάφη της χώρας από την έναρξη της Επανάστασης έως το τέλος της οθωνικής περιόδου. Δεν είναι δυνατόν να υπολογίσουμε με ακρίβεια πόσοι, πότε και που ακριβώς κατέληξαν και ποια ήταν η τύχη τους. Το ζητούμενο άλλωστε εδώ δεν είναι να επανεξεταστούν τα κατορθώματα τους στον Αγώνα, αλλά να καταγραφεί μέσα από τη διαδρομή τους, η δράση, τα παθήματα, οι συσσωματώσεις και η κατάληξή τους. Η αποτίμηση αυτής της συμμετοχής, η κατηγοριοποίηση των εκ Μακεδονίας προσφύγων και η μελέτη της πορείας των ομάδων τους θα μας επιτρέψουν να διαπιστώσουμε αν και κατά πόσον κάποια πρόσωπα θα ξεχωρίσουν, θα προβληθούν και θα παίξουν καταλυτικό ρόλο στην πολιτική, στρατιωτική, εκπαιδευτική και πνευματική ζωή του νεοσύστατου ελληνικού κράτους• αν και κατά πόσον ήταν σε θέση να συμβάλλουν, στη θεωρία και στην πράξη στην απελευθέρωση των πατρίδων τους.

 -----------
Παραπομπές

1Για το ζήτημα της συμμετοχής των Μακεδόνων στην Ελληνική Επανάσταση βλ. τα εξής γενικά έργα: Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833 (Θεσσαλονίκη, 1988)• Ιωάννης. Κ. Βασδραβέλλης, Οι Μακεδόνες αγωνισταί εις τα 1821 (Θεσσαλονίκη, 1937)• του ιδίου, Οι Μακεδόνες κατά την Επανάσταση του 1821 (Θεσσαλονίκη, 1967)• Νικόλαος. Κ. Κασομούλης, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων, 1821-1833 (Αθήνα, 1977), τόμ.1.
2Γ. Χ. Χιονίδης, «Οι εις τα μητρώα των αγωνιστών του 1821 αναγραφόμενοι Μακεδόνες», Μακεδονικά,12(1972), 34-64• του ιδίου, «Ανέκδοτα έγγραφα και άγνωστα στοιχεία για κλεφταρματολούς και για την επανάσταση (1821-1822) στη Μακεδονία και ιδιαίτερα στον Όλυμπο», Μακεδονικά, 20 (1980), 103-65• του ιδίου «Ο Λιόλιος από το Ξερολίβαδο. Μακεδόνας γαμπρός και συναγωνιστής του Μάρκου Μπότσαρη», Μακεδονική Ζωή, 14 (1978), 16-9• Κώστας Β. Σπανός, «25 ανέκδοτα έγγραφα του Λιτοχωρινού αγωνιστή του 1821 Ιακώβου Περικλή Ολυμπίου», Μακεδονικά, 21 (1981), 281-308• του ιδίου, «Πέντε ανέκδοτα έγγραφα του Ολυμπίου αγωνιστή του ’21 Παντελή Δημητρίου», Μακεδονικά, 23 (1983), 281-91• του ιδίου, «Εννιά ανέκδοτα έγγραφα των Ολυμπίων αγωνιστών του 1821. Ι. Δ. Μανακόπουλου και Μιχ. Δημητρακόπουλου», Μακεδονικά, 24 (1984), 197-207• Κ. Γ. Σταλίδης, «Ένας Εδεσσαίος αγωνιστής του εικοσιένα», Μακεδονική Ζωή, 99 (1974), 44-5.
3Ι.Κ. Βασδραβέλλης, «Η Μακεδονική Λεγεών κατά το 1821», Μακεδονικά, 1 (1940), 77-107• του ιδίου,Οι Μακεδόνες κατά την επανάσταση, σ. 209.
4Χρήστος Βυζάντιος, Ιστορίαν των κατά την Ελληνικήν επανάστασιν εκστρατειών και μαχών και των μετά ταύτα συμβάντων, ων συμμετέσχεν ο τακτικός στρατός από του 1821 μέχρι του 1833 (Αθήνα, 1901), σ. 52.
5Θάνος Βερέμης, Ο στρατός στην ελληνική πολιτική. Από την ανεξαρτησία έως τη δημοκρατία, μετάφραση Σίλια Παπαθανασοπούλου (Αθήνα, 2000), σ. 42-3.
6Χιονίδης, «Οι εις τα μητρώα των αγωνιστών», σ. 34-64• του ιδίου, «Ανέκδοτα έγγραφα και άγνωστα στοιχεία για κλεφταρματολούς», σ. 103-65• του ιδίου, «Ο Λιόλιος από το Ξερολίβαδο», σ. 16-9• Σπανός, «25 ανέκδοτα έγγραφα του Λιτοχωρινού αγωνιστή του 1821», σ. 281-308• του ιδίου, «Πέντε ανέκδοτα έγγραφα του Ολυμπίου αγωνιστή», 281-91• του ιδίου, «Εννιά ανέκδοτα έγγραφα των Ολυμπίων αγωνιστών του 1821», σ. 197-207• Σταλίδης, «Ένας Εδεσσαίος αγωνιστής του εικοσιένα», σ. 44-5.
7Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος, Η «πέραν» Ελλάς και οι «άλλοι» Έλληνες: Το σύγχρονο ελληνικό έθνος και οι ετερόγλωσσοι σύνοικοι Χριστιανοί (1800-1912) (Θεσσαλονίκη, 2003), σ. 124-39.
8Ε. Γ. Πρωτοψάλτης, «Σέρβοι και Μαυροβούνιοι Φιλέλληνες κατά την επανάστασιν του 1821. Διπλωματικαί διαπραγματεύσεις-Πολεμικός αγών», σ. 65-88 και Σπύρος. Δ. Λουκάτος, «Σέρβοι, Μαυροβούνιοι και Βόσνιοι, μαχητές της ελληνικής ανεξαρτησίας (1821-1829)», Πρακτικά του Ι'Ελληνοσερβικού Συμποσίου (Θεσσαλονίκη, 1979), 101-51• Ι. Σ. Νοτάρης, «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821-1829 και οι Βούλγαροι», Μακεδονική Ζωή, 67 (1971), 13-8.
9Βασδραβέλλης, Οι Μακεδόνες κατά την επανάσταση, σ. 209• Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, σ. 610. Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας 1821-1832 (ΑΕΠ). Αι εθνικαί συνελεύσεις, τόμ. 2 (Αθήνα, 1973), σ. 264• Γ. Χ. Χιονίδης, «Σχεδίασμα περί του Γερό-Καρατάσου και της οικογένειας του», Μακεδονικά, 9 (1969), 295-315• Κώστας. Β. Σπανός, «Δεκατέσσερα έγγραφα των αγωνιστών Νικολάου-Ολυμπίου», Μακεδονικά, 20 (1980), 283-306.
10Κασομούλης, ό.π., τόμ. 1, σ. 254, σημ. 4.
11Βασδραβέλλης, Οι Μακεδόνες κατά την επανάσταση, σ. 209-11.
12Φωτάκος Χρυσανθόπουλος, Βίοι Πελοποννησίων ανδρών και των έξωθεν εις την Πελοπόννησον ελθόντων κληρικών, στρατιωτικών και πολιτικών των αγωνισαμένων τον αγώνα της επαναστάσεως (Αθήνα, 1888), σ. 193.
13Βασδραβέλλης, Οι Μακεδόνες κατά την επανάσταση, σ. 212-3• Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, σ. 611-2• Χιονίδης, «Σχεδίασμα περί του Γερό-Καρατάσου», σ. 295-315• Σπανός, «Δεκατέσσερα έγγραφα των αγωνιστών», σ. 283-306.
14Κασομούλης, ό.π., τόμ. 1, σ. 301-2• Χιονίδης, «Σχεδίασμα περί του Γερό-Καρατάσου», σ. 301• Σπανός, «Δεκατέσσερα έγγραφα των αγωνιστών», σ. 304.
15Κασομούλης, ό.π ,τόμ. 1, σ. 310, σημ. 2.
16Βασδραβέλλης, Οι Μακεδόνες κατά την επανάσταση, σ. 215, σημ. 1.
17Κασομούλης, ό.π., τόμ. 2, σ. 372.
18Α. Βακαλόπουλος, Πρόσφυγες και προσφυγικόν ζήτημα κατά την επανάσταση του 1821 (Θεσσαλονίκη, 1939), σ. 33.
19Κασομούλης, ό.π., τόμ. 3, σ. 50.
20Βακαλόπουλος, Πρόσφυγες και προσφυγικόν ζήτημα, σ. 33.
21Στο ίδιο, σ. 36, σημ. 3.
22Βασδραβέλλης, Οι Μακεδόνες κατά την επανάσταση, σ. 218-31• Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, σ. 612-3• ΑΕΠ, Αι εθνικαί συνελεύσεις, σ. 642• Κασομούλης, ό.π, τόμ. 2. σ. 36, 40, 63, σημ. 5.
23Κασομούλης, ό.π., τόμ. 2, σ. 346-351, 372-389.
24Βασίλης. Κ. Γούναρης, Τα Βαλκάνια των Ελλήνων. Από το διαφωτισμό έως το Α'Παγκόσμιο πόλεμο (Θεσσαλονίκη, 2007), σ. 96.
25Πρωτοψάλτης, «Σέρβοι και Μαυροβούνιοι Φιλέλληνες κατά την επανάστασιν του 1821», σ. 65-88• Λουκάτος, «Σέρβοι, Μαυροβούνιοι και Βόσνιοι» σ. 101-51• Νόταρης, «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821-1829 και οι Βούλγαροι», σ. 13-8. Βλ και N. Todorov και V.Trajkov, “L’ insurrection grecque de 1821-1829 et les Bulgares”, Etudes balkaniques, 7/1 (1971), 5-26• Νικολάι Τόντορωφ, Η βαλκανική διάσταση της επανάστασης του 1821.(Η περίπτωση των Βουλγάρων), μετάφραση Γιάννη Καρά (Αθήνα, 1982), σ. 148-71.
26Κασομούλης, ό.π ,τόμ. 3, σ. 56, σημ.1.
27Πρόκειται κυρίως για τους ιστορικούς των βαλκανικών χωρών, που κατά καιρούς δημοσιεύουν έργα και προβάλλουν τη συμμετοχή των ομογενών τους στην ελληνική επανάσταση. Πολλές φορές, μάλιστα, διεκδικούν και την εθνική καταγωγή των σλαβοφώνων Μακεδόνων. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα είναι το έργο των H.TogopoB, B.TpaÖKOB, Ebmapu y^acmHu^u e 6op6ume 3a oceoöowdenuemo Ha Γbp^uΛ (ΌοφΗΗ, 1971).
28Gunnar Hering, Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα 1821-1936, μετάφραση Θόδωρος Παρασκευόπουλος (Αθήνα, 2004), τόμ. 1, σ. 101-4.
29Γεώργιος Λάιος, Ανέκδοτες επιστολές και έγγραφα του 1821. Ιστορικά δοκουμέντα από τα αυστριακά αρχεία (Αθήνα, 1958), σ. 88-90• Βακαλόπουλος, Οι Έλληνες σπουδαστές στα 1821 (Θεσσαλονίκη, 1978), σ. 31-4.
30Κατερίνα Γαρδίκα, «Ο Αναστάσιος Πολυζωίδης και η Ελληνική Επανάσταση», Μνήμων, 1 (1971), 34.
31Εκτός από το αναφερθέν άρθρο της Γαρδίκα για τον Πολυζωίδη βλ. Τα βιογραφικά στοιχεία πού δίνει ο Δημ. Μανασίδης στον πρόλογο του βιβλίου του Πολυζωίδη, Τα Νεοελληνικά, ήτοι τα κατά την Ελλάδα κυριώτερα συμβάντα και η κατάστασις της Ελληνικής Παιδείας, τόμ. 1 (Αθήνα, 1874), σ. δ-ιη και ο Γ. Κρέμος στον πρόλογο του βιβλίου του Α. Πολυζωίδη, Γενική ιστορία από των αρχαιοτάτωνχρόνων μέχρι των καθ’ ημάς, τόμ. 1 (Αθήνα, 1889), σ. νη-ξγ'• Πέτρος. Θ. Πέννας, «Ο Μακέδων Αναστάσιος Πολυζωίδης, ως πολιτικός, ως δικαστής και ως άνθρωπος των γραμμάτων», Σερραϊκά Χρονικά, 1 (1953), 5-64• του ιδίου, «Επιστολαί Αναστασίου Πολυζωίδου προς Καποδίστριαν και Ι. Γεννατάν», Σερραϊκά Χρονικά, 8 (1979), 6981• Κων. Β. Χιώλος, «Το Πολυθρύλητο Μελένικο και ο Αναστάσιος Πολυζωίδης», Σερραϊκά Χρονικά, 15 (2004), 15-6• Αρ. Δημοκίδης, «Η προσωπογραφία του Αν. Πολυζωίδη από τον συμπατριώτη του δικηγόρο κ. Αρ. Δημοκίδη», Μακεδονική Ζωή, 100 (1974), 21-3• Στέργιος Αλεξιάδης, Αναστάσιος Πολυζωίδης 18021873 (Κομοτηνή, 1980).
32Νίκος. Β. Κοσμάς, Γεώργιος Χρυσίδης, Μακεδόνας λόγιος και πολιτικός (Θεσσαλονίκη, 1990), σ. 5-32.
33Βλ. λήμμα, Πάικος Ανδρόνικος, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (ΜΕΕ), τόμ. 19, σ. 398.
34Γρηγόριος. Π. Βέλκος, Θεοφάνης ο Σιατιστεύς. Αρχιεπίσκοπος Μαντινείας και Κυνουρίας (1787-1868) (35Θεσσαλονίκη, 2001).
35Α. Βακαλόπουλος, «Οι γιοι του Εμμ. Παπά πιστοί Μακεδόνες που πέφτουν στον Αγώνα», Μακεδονική Ζωή, 191 (1982), 15-20.
36Κασομούλης, ό.π., τόμ. 3, σ. 67, σημ. 2.
37Βασδραβέλλης, Οι Μακεδόνες αγωνισταί εις τα 1821, ό.π., σ. 135-46• Ι. Μ. Ζηκόπουλος, «Ο Γεώργιος Λασσάνης. Ο Κοζανίτης πολιτικός και στρατιωτικός του αγώνος 1821», Μακεδονική Ζωή, 10 (1967), 21•
38Βλ. λήμμα «Γεώργιος Αθανασίου» Πάπυρος Λαρούς, τόμ. 3, σ. 250.
39Βλ. λήμμα «Νικόλαος. Γ. Θεοχάρης», ΜΕΕ, τόμ. 12, σ. 549.
40Βερέμης, ό.π., σ. 50.
41Στέφανος. Π. Παπαγεωργίου, Η στρατιωτική πολιτική του Καποδίστρια (Αθήνα, 1986), σ. 75-9.
42Κασομούλης, ό.π., τόμ. 3, σ. 51.
 43Στο ιδιο, σ. 51-3.
44Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, ό.π., σ. 626.
45Σπανός, «Δεκατέσσερα έγγραφα των αγωνιστών», σ. 290.
46Κασομούλης, ό.π., τόμ. 3, σ. 50.
47Κυβερνήτης προς τους εν Ολύμπω οπλαρχηγούς, Αίγινα, 13 Μαΐου 1829, Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ), Αρχείο Καποδιστριακής περιόδου-Στρατιωτικά Τεκμήρια (1827-1833), Υποφάκελος 17γ.15 Βορειοελλαδίτες, αντίγραφο εγγράφου με αρ.12329.
48Βακαλόπουλος, «Νέες ειδήσεις για τις επαναστάσεις του 1821-1829 και 1854 στη Μακεδονία», Μακεδονικά, 28 (1991-2), 1-20.
49Κολιόπουλος, Ληστές. Η κεντρική Ελλάδα στα μέσα του 19°° αιώνα (Αθήνα, 1979), σ.18, 271-2.
50Βακαλόπουλος, Προσφυγικόν ζήτημα, σ. 21-2. Χιονίδης, «Οι Μακεδόνες πρόσφυγες της Σκοπέλου στα 1829», Μακεδονικά, 17 (1977), 124-35.
51Βακαλόπουλος, Προσφυγικόν ζήτημα, σ. 27-8.
52Στο ίδιο, σ. 24-7, 32-4.
53Κολιόπουλος, ό.π., σ. 18.
54Βερέμης, ό.π., σ. 51-3.
55Κασομούλης, ό.π., τόμ. 1, εισαγωγή, σ. ε-ο.
56ΓΕΣ, Μητρώον Αξιωματικών, βιβλίο 1, σ. 22.827, αρ. μητρ. 116.
57ΓΕΣ, ό.π., βιβλίο 1, σ. 22.901, αρ. μητρ. 190.
58ΓΕΣ, ό.π. βιβλίο 3, σ. 23.573, αρ. μητρ. 862.
59ΓΕΣ, ό.π, βιβλίο 1, σ. 22.869, αρ. μητρ. 158.
60ΓΕΣ, ό.π. βιβλίο 1, σ. 22.943, αρ. μητρ. 232
61ΓΕΣ, ό.π. βιβλίο 2, σ. 23.130, αρ. μητρ. 419.
62Κολιόπουλος, Ληστές, σ. 1• Πετρόπουλος Κουμαριανού, Η θεμελίωση του ελληνικού κράτους. Οθωνική περίοδος 1833-1843 (Αθήνα, 1982), σ. 93-5.
63ΓΕΣ, ό.π, βιβλίο 1, σ. 23.099, αρ. μητρ. 388 βιβλίο 2, σ. 23.146, αρ. μητρ. 435 βιβλίο 3, σ. 23.451, αρ. μητρ. 740.
64Κολιόπουλος, ό.π., σ. 1-2.
65Στο ίδιο, σ. 6 Πετρόπουλος Κουμαριανού, ό.π., σ. 95.
66ΓΕΣ, ό.π, βιβλίο 1, σ. 22.730, αρ. μητρ. 19• βιβλίο 1, σ. 22.778, αρ. μητρ. 67• βιβλίο 1, σ. 22.782, αρ. μητρ. 71.
67Κολιόπουλος, Ληστές, σ. 7• Πετρόπουλος Κουμαριανού, ό.π., σ. 152-3.
68Δημήτρης. Αρ. Μαλέσης, «Ο ελληνικός στρατός στην πρώτη Οθωνική δεκαετία (1833-1843). Πολιτική οργάνωση και πελατειακές σχέσεις» (Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1992), αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία, σ. 199.
69Ιουλία Πεντάζου, «Ο Θεόδωρος Μανούσης καθηγητής ιστορίας στο πανεπιστήμιο Αθηνών (18371858)», Μνήμων, 17 (1995), 69-105• Γεώργιος. Μ. Μπόντας, «Θεόδωρος Μανούσης ευεργέτης της Σιάτιστας», Μακεδονική Ζωή, 205 (1983), 43-4.
70Αλκιβιάδης Χαραλαμπίδης, «Μια προσωπογραφία του ζωγράφου Γεωργίου Βαρούχα. Ο Κ. Δόσιος της βιβλιοθήκης Κοζάνης», Μακεδονικά, 13 (1973), 389-402• Ανώνυμος, «Κωνσταντίνος Δόσιος» Μακεδονικόν ημερολόγιον, 2 (1911), 50-9.
71Βιογραφία του Παναγιώτη Παπά Ναούμ, αδημοσίευτο έγγραφο, σ. 45-100.
72Μουσείο Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών, Μητρώο φοιτητών (1837-1866).
73Η «Ένωση» είχε σκοπό να συγκεντρώσει στους κόλπους της όλους τους Θράκες, Βούλγαρους, Σέρβους, Μαυροβούνιους και γενικά όσους μιλούσαν σλαβικά: V. Traikov & St. Papadopoulos, “ La societe thracobulgare en Grece Durant les annees 40 du XIXe s”, Balkan Studies, 25/2 (1984), 578-9.
74ΕΒΤΟΧ, Μ18.99, Η επί του συνοικισμού των Μακεδόνων επιτροπή προς το επί των Εσωτερικών υπουργείο, Αθήνα, αρ. εγγράφου 582.
75Μάνθος Χριστοφόρου, Η Οπουντία Λοκρίδα και η Αταλάντη, μνήμες και μαρτυρίες, τόμ. 2 (Αθήνα, 1993), σ. 44.
76Χιονίδης, «Οι εις τα μητρώα των αγωνιστών», σ. 34-64.
77Χριστοφόρου, ό.π., σ. 44-5. Γρηγόριος Βέλκος, «Ανέκδοτα έγγραφα από το Αρχείο του Συνοικισμού των Μακεδόνων ‘Νέα Πέλλα’ Αταλάντης», Μακεδονικά, 19 (1979), 211-2.
78Αθηνά, 29 Ιουνίου 1835.
79Χριστοφόρου, ό.π., σ. 46.
80Αθηνά,14 Σεπτεμβρίου 1835.
81Πετρόπουλος Κουμαριανού, ό.π., σ. 150-1.
82Χριστοφόρου, ό.π., σ. 47, 56-59.
83Στο ίδιο, σ. 61-7• Αθηνά, 6 Φεβρουαρίου 1837• Βέλκος, Θεοφάνης ο Σιατιστεύς, σ. 180.
84Ιωάννα Κωτσάκη, «Οι Μακεδόνες της Στερεάς», Μακεδονική Ζωή, 60 (1971), 7-10• της ιδίας «Οι Μακεδόνες της Στερεάς», Μακεδονική Ζωή, 61 (1971), 7-9.
85Χριστοφόρου, ό.π., σ. 75-69, 98-106• Βέλκος, «Ανέκδοτα έγγραφα από το Αρχείο του Συνοικισμού των Μακεδόνων», σ. 226-238.
86Χριστοφόρου, ό.π., σ. 54.
87Βέλκος, «Ανέκδοτα έγγραφα από το Αρχείο του Συνοικισμού των Μακεδόνων ‘Νέα Πέλλα’ Αταλάντης» Μακεδονικά, 20 (1980), σ. 271-2.
88Χριστοφόρου, ό.π., σ. 49. Βέλκος, «Ανέκδοτα έγγραφα από το Αρχείο του Συνοικισμού των Μακεδόνων», σ. 213.
89Εφημερίς της Κυβερνήσεως, 19 Νοεμβρίου 1848.
90Χριστοφόρου, ό.π., σ. 54-5, 70-2, 86-90• Αθηνά, 13 Ιουνίου 1846.
91ΕΒΤΟΧ, Μ18.38, Η επί του συνοικισμού των Μακεδόνων επιτροπή προς το επί των Εσωτερικών υπουργείο, Αθήνα, 20 Μαρτίου 1855, αρ. εγγράφου. 625 και Μ18.37, Η επί του συνοικισμού των Μακεδόνων επιτροπή προς το επί των Εσωτερικών υπουργείο, Αθήνα, 18 Νοεμβρίου 1857, αρ. εγγράφου. 687.
92ΕΒΤΟΧ, Μ.18.111, Η επί του Βελλίου κληροδοτήματος επιτροπή προς το επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας εκπαιδεύσεως υπουργείον, Αθήνα, 15 Μάί'ου 1866.
93ΕΒΤΟΧ, Μ.18.92, Η επί του Βελλίου κληροδοτήματος επιτροπή προς τον Δήμαρχο Ν. Πέλλης, Αθήνα,3Σεπτεμβρίου 864.
94Χριστοφόρου, ό.π., σ. 94.
95Ένωσις, 19 Νοεμβρίου 1852.
96Πρακτικά της Α 'εν Αθήναις Εθνικής Συνέλευσεως (Αθήνα, 1995), σ. 192.
97Παπαγεωργίου, ό.π., σ. 418.
98Ένωσις, 18 Φεβρουαρίου 1853.
99Ένωσις, 11 Μαρτίου 1853.
100Εφημερίς της Κυβερνήσεως, 30 Ιουλίου 1846.
101Αιών, 10 Αυγούστου 1846, 14 Αυγούστου 1846.
102Αθηνά, 15 Αυγούστου 1846.

Περί της Βλάτσης ως έδρας του άρματολικίου της περιοχής της άνω του Αλιάκμονας κειμένης και περί των Βλατσιοτών άρματολών Βράκα και Ντόκου των έπαπειλούντων τα πέριξ Καστοριάς, Σιατίστης, Κοζάνης, Βέροιας, Βοδενών, προ της προωθήσεως του ’Αλή πασιά εις την Δυτικήν Μακεδονίαν, έγένετο ήδη λόγος άνωτέρω.

Δια την στρατηγικότητα του τόπου, μαρτυρουμένην ήδη από των μέσων του ΙΖ'αίώνος δια της παρουσίας και εύχεροΰς κινήσεως της μεγάλης ομάδος των κλεφτών του καπετάν Πάνου, αι καθ’ ολου άγωνιστικαι προσπάθειαι δεν νοούνται διακοπεΐσαι εις τούς: Βράκαν και Ντόκον μετά την χηρείαν του ύπ΄ αύτούς άρματολικίου.



Εν άλληλοσυναρτήσει προς το γενικώτερον κλίμα το επικρατούν εις την εγγύς περιοχήν του Όλύμπου και των Χασίων άρχομένου ιδίως του ΙΘ'αίώνος, δύο Βλατσιώται:

Φαρμάκης Ιωάννης

ο Ι. Φαρμάκης και ό Γ. Ζάγλας 

θά έξέλθουν άνεπιστρεπτί των ορίων της Βλάτσης ως άγωνισταί της ελευθερίας, εντασσόμενοι εις τους έκπροσώπους του συγκεκριμένου ήδη αγώνος ύπέρ της εθνικής άποκαταστάσεως.

Άρχομένου του αίώνος μας και ύπό την πρόσθετον απειλήν κινδύνων ίδιομόρφων εις βάρος του Ελληνισμού της Μακεδονίας τρεις κυρίως Βλατσιώται, έξ ών οι δύο οπλαρχηγοί μαχόμενοι θά έκπροσωπήσουν έπαξίως την άντίστασιν καθ’ ο μέρος άφεώρα εις τον εντόπιον παράγοντα.

Την σταδιοδρομίαν των άνωτέρω εκλεκτών άγωνιστών θυσιασθέντων κατά τας σημαντικωτέρας περιόδους της έθνικής ημών ιστορίας, ήτοι την προ της έπαναστάσεως του 1821 και κατ’ αύτήν ως και κατά τον Μακεδονικόν άγώνα θά παρακολουθήσωμεν δι όσων στοιχείων κατέχομεν, άναλυτικώτερον του Ι. Φαρμάκη, έπιμένοντες εις τα της πατρίδος των πρωτίστως δεδομένα τα προκαλέσαντα την μεταλλαγήν του βίου των ίδιων και των οικογενειών των.

Παραλλήλως προς τους έπωνύμους τούτους έκπροσώπους της έθνικής ιδέας έκρίθη χρήσιμος η σύνθεσις ίδιου κεφαλαίου περιλαμβάνοντος γενικά τινα σχετιζόμενα προς τας δυνάμεις άμύνης τας περισσότερον μονίμους, αι όποιαι συνείχον την Κοινότητα ως ομάδα, άνευ των υπηρεσιών των όποιων η συντήρησις αύτής (τής Κοινότητος) επί μακρόν ΐσως θά ήτο προβληματική, άν μη άδύνατος.

Τάς δυνάμεις ταύτας άποτελούσας την συνεχή άξιόμαχον φρουράν και άντιπροσωπευομένας από άνωνύμους κατά το πλεΐστον άγωνιστάς ώνομάσαμεν ύπερασπιστάς.

Απήχησιν της εν γένει μαχητικότητος και του άδουλώτου πνεύματος νομίζω ότι άπέδωσεν η γνωστή ανά την εύρεΐαν έκτασιν του δυτικομακεδονικοΰ χώρου χαρακτηριστική προσωνυμία
 «το ήρωϊκόν Μπλάτσι»,
καθώς και το έπιγραματικο στιχάκι
«ή Σιάτιστα εχει το φλουρί, το Μπλάτσι το ντουφέκι», 
διατυπωθέντα κατά τινα ΐσως υπερβολήν, κατά το πιθανώτερον όμως δια της έπισωρεύσεως εντυπώσεων εξ άνδραγαθημάτων των άγωνιστών κ.λ., μέχρι των θυσιών του άπλοΰ αγγελιοφόρου η του κοινού τζιομπάνου Βλατσιώτου.


Ή οικογένεια Φαρμάκη ήτό ποτε εκ των άξιολόγων της Βλάτσης, δια την έμπλοκήν όμως του εκ των μελών της Ίωάννου κυρίως εις τα κλεφταρματολικά και τα έθνικοαπελευθερωτικά έκτόςτου κατατρεγμού και των ζημιών, τας όποίας ύπέστη, δεν άπέφυγε κατ’ άνάγκην και το ξεκλήρισμα έκ της εστίας της, καταλιποΰσα εν αυτή μόνον ίχνη τινά της ζωής της και συντρίμματα άναμνήσεων εις τους χωριανούς.

Αφετηρίαν ύπάρξεως της οίκογενείας εν Βλάτση προσδιορίζει η μνεία δύο ονοματεπωνύμων Φαρμακαίων εις προγαμιαιον σύμφωνον έτους 1795. 

Ένας Στέργιος δηλαδή Φαρμάκης και ό Ιωάννης ΣτεργίουΦαρμάκη έμφανίζονται ύπογράφοντες ως μάρτυρες προικοσύμφωνον συντασσόμενον εν Σιατίστη την 20 Μαΐου του έτους τούτου (1795) και περιέχον καταγραφήν προικώων κινητών της Αγνής, γυναικαδέλφης του Σιατιστέως Χατζή Κώνστα Παπαγεωργίου, ύπανδρευομένης τον Δημήτριον Χατζή Κώσταν, Βλατσιώτην, τον μετέπειτα Γραμματικόν, περί ου βλ. άνωτέρω εις τον βίον Δημητρίου Γραμματικού.

Ές έτέρου έγγράφου πωλητηρίου του επομένου έτους 1796, Μαΐου 25,εν «Μπλάτση» συνταχθέντος, σημαντικόν στοιχειον παρέχεται δια της άπλής μνείας σπιτιού του Στεργίου Φαρμάκη συνορεύοντος κολλητά μετά τόπου Βλατσιώτισσας πωλουμένου προς τδν Δημήτριον έπίσης X"Κώνστα.

Ουτω εις το έξ άλλων πηγών σκότος δια των ως άνωτέρω λαμβανομένων πληροφοριών προσδιορίζεται έκτόςτης παρουσίας δύο Φαρμακαίων μετά της συγγενικής αύτών σχέσεως, ό Ιωάννης του Στεργίου υιός, και η συμμετοχή της οίκογενείας Φαρμάκη εις εγγείον κυριότητα έντόςτου συνοικισμοΰ Βλάτσης, συνεπως και η καταλογή της οίκογενείας εις τας έχούσας ύποχρεώσεις και δικαιώματα έντόςτ ου χώρου της Κοινότητος, γεγονός πολλής σημασίας δια το έκπαλαι ιδιόρρυθμον σύστημα εισόδου και διαμονής, τδ καλοκαίρι μόνον, οικογενειών ποιμένων έντόςτου συνοικισμοΰ των γηγενών έπί ένοικίω και εις τα ξεχειμαδιά Θεσσαλίας και Χαλκιδικής.

Είδικώτερον δε προσδιορίζεται η θέσις του σπιτιού Φαρμάκη, του Στέργιου και του υίοΰ Ίωάννου
 έν σχέσει προς τον πωλούμενον τόπον, ήτοι κάτω του Γραμματικού (Δ. X"Κώστα) και άνω του Στέργιου Φαρμάκη, εις τον ενδιάμεσον χώρον, όπου ένθυμοΰνται οί γεροντότεροι ότι ό Γραμματικός είχεν ιδιαίτερον παράρτημα (ως άχυρώνα).

Ή παρατήρησις αυτη είναι πολύ χρήσιμος και δια την άγνοιαν των πλείστων έκ των συγχωριανών περί του που εντός του συνοικισμοΰ εύρίσκετο το σπίτι του Φαρμάκη, αλλά και προς πίστωσιν και έπαλήθευσιν όσων οί άμεσοι γείτονες διέσωζον εξ άναμνήσεων των γεροντοτέρων.

(( Ούτω προκειμένου περί της προελεύσεως της οίκογενείας διασώζονται μεν αναμνήσεις τινές, άλλ’ ό έλεγχος των στοιχείων κατά τας παραλλαγάς δεν φαίνεται άποδοτικός  εις άκρίβείαν. Επειδή όμως και τα άπίθανα σήμερον είναι δυνατόν νά άποδειχθοΰν και εν μέρει άληθή από τίνος πηγής άγνώστου εις ήμάς η εις άλλον εχοντα μείζονα ήμών παρασκευήν, δεν έφάνησαν παραλειπτέα: 

Οί Φαρμακαΐοι κρατούσαν ρίζα από το Φαρμάκι, χωριό περιφερείας Σαρανταπόρου Έλασσόνος. 

Χάλασέ ποτε το χωριό αυτό και οί Φαρμακαΐοι έπιασαν πιο ξέμακρα και πιο επάνω, το Βλάτσι. 

Τό Φαρμάκι ως χωριό της Επαρχίας του Δεσπότου Έλασσόνος βλ. εις μονήν Ζάμπορδας μεταξύ 1534-1692 με διακοπήν άφιερωτών εφεξής. 
Χαλασμόν του χωρίου είχεν άκουστά γραία Βλατσιώτισσα (ή Δεσπούλου Τσιουκρικα) από εκείνες που κατέβαιναν εις τα ξεχειμαδιά της Θεσσαλίας και δια το όνομα συνέφυρε και την μετοικεσίαν της οίκογενείας Φαρμάκη εις το Βλάτσι.

 Προκειμένου περί της προελεύσεως του έπωνύμου έκ χωρίου δέν δύναται νά είναι βέβαιον
 (παρά τα γνωστά: Βλαχάβας, Γκούρας, Σούλης, Λιδωρίκης, Πάτρας κ.λ.), διότι 
το Φαρμάκης άπαντάταί πολλαχοΰ και εις το σαρακατσιάνικο τσελνικάτο.

 Έπώνυμον Φαρμακιώτης και οικογένεια -ιώτη κτηνοτροφική, άσχετος προς την παλαιάν του Φαρμάκη, ύφίσταται εν Βλάτση.

Ή κατά την ιδίαν γραίαν και κατά τον ισχυρισμόν άλλων προέλευσις και καταφυγή εις Βλάτσην και των Καλιαντεραίων όφείλεται, ως φρονοΰμεν, πρώτον εις την άνάμνησιν περί του ότι οί Καλιαντεραΐοι ήσαν Χασιώτες (έ'νας Θεόδο^ρος από τα Χάσια διωκόμενος έπιασε το Βλάτσι) και δεύτερον εις την γειτονίαν των οικογενειών έντός του άρχικοΰ οικισμού, όπου ειχον κατειλημμένον χώρον εύρύν και σχεδόν ’ίσον εις εκτασιν και σχήμα, οί έξώπορτές μας άντίκρυστές κ.λ. Άλλ’ ό προτιθέμενος νά άποδεχθή την παράδοσιν άνάγκη νά άρη κωλύματα: 
1) το γεωργικόν της έγκαταστάσεως των Καλιαντεραίων εν άντιθέσει προς το ώργανωμένον τσελνικάτον των Φαρμακαίων, 2) την σχέσιν συνδέσεως της είκόνος του πολιούχου Αγίου Μάρκου με το παλαιοχώρι του Πεκρεβενίκου με το υφιστάμενον εικονοστάσι εις εν των παραρτημάτων των σπίτιών μας κ.λ., εν οις και τας έπιγαμίας μετά γεωργών γηγενών.

Διασώζονται και άλλαι άναμνήσεις περί προελεύσεως των Φαρμακαίων έκ της Πίνδου κατά την ούχί άσυνήθη μεταλλαγήν καλοκαιρινών βοσκοτοπίων του τσελνικάτου προς  τούς μέσους ορεινούς όγκους της Δυτικής Μακεδονίας, Σινιάτσικου-Βίτσι προς Πρέσπες. Κατά ταύτας η οικογένεια Φαρμάκη προέρχεται από την Βωβοΰσαν (πλησίον του Μετσόβου), δθεν και η οικογένεια Ζήκα, μεθ’ ής ήλθεν εις έπιγαμίαν. 
Βλ. εύθύς κατωτέρω και την σημείωσιν δια την Βαγγελίτσου Φαρμάκη την ύπανδρευθεΐσαν τον Άδάμον Έξάρχου έκ Σαμαρίνης.
 Άπό την Βωβοΰσαν κρατάει και το τραγούδι εις τον τρανόν χορόν των κτηνοτροφών (άγνωστον εις τους γηγενείς): 
«Άιντε εσείς Τσαλαπανιώτες, όπου πάτε μόν’ παινέστε του χουριό μας δεν πατιέτι» κ.λ., του όποιου παραλλαγή εξυμνεί τον έκ Βωβούσης άρματολόν Νικόλαον Δούβλην. Τσαραπλανά: γείτονικόν χωρίον, παλαιόν. Βλ. Λαμπρίδου, Ήπειρ. Μελετήματα, Ζαγοριανά\, μέρος Β', Άθήναι 1889, 39, 41, 55, 56, σημ. 1.))

Έκ της ύπάρξεως σπιτιού Στέργιου Φαρμάκη εν Βλάτση το 1796 δύναται να συναχθή το περί γεννήσεως του Ιωάννου εν Βλάτση και τοΰτο ούχί μετά βεβαιότητος, όπως έκ της άπλής ομολογίας περί της ήλικίας του κατά τον χρόνον μυήσεώς του εις την Φιλικήν Εταιρείαν (45 έτών το 1817) ύπελογίσθη ό χρόνος της γεννήσεώς του (1772), άνευ κωλύματος τίνος έκ του έγγράφου του 1795, έφ΄ όσον ήδύνατο νά παρίσταται ως μάρτυς άγων τότε το 23 έτος

 Ό προσθέσας το Γεώργιος ως όνομα πατρός του καπετάν Γιαννάκη ήτο υποχρεωμένος νά άρη το μεμαρτυρημένον έκ πηγής των χρόνων έκείνων «Ιωάννης Στεργίου»δι άμαρτύρου διευρύνσεως του συγγενολογίου Φαρμάκη με πρώτα έξαδέλφια ομώνυμα η άλλως πως.

Κατ’ άκολουθίαν δεν ήμπορεΐ νά γίνη άποδεκτόν, άνευ έλέγχου, το άλλοθεν άμάρτυρον ονομα Γεώργιος ως πατήρ της ώραίας κόρης Φαρμάκη της ζητηθείσης δια τα χαρέμια του Άλή πασιάκατά την διασκευήν του Γ. Μόδη (Μακεδ. 'Ιστορ.), Άθήναι 1920, σ. 36-48), μή παραλειπομένης ένταΰθα της έκ παραδόσεως της γειτονιάς μας μνείας περί του ότι ό Γιαννάκης ειχεν άδελφόν Γεώργιον όνόματι φονευθέντα εις μάχην
«αύτοΰ κατά το Βελιγράδι, σ΄ ενα μέρος Ντόγτσιλάρ λεγόμενον».

Εις την αύτήν, έκ πηγής πιστουμένην, περίοδον περί της οίκογενείας Φαρμάκη εν Βλάτση και των κατ’ αυτήν, μελών κ.λ., άναφέρεται και η πολύτιμος πληροφορία του Νικολάου Κασομούληπερί της μητρός του.

Περιλαμβάνεται αύτη ως συμφραζόμενον με όσα περί μετοικεσίας του πατρός του μετά της μητρός του και του ίδιου, νηπίου τότε εν Βλάτση, ως και περί προσκολλήσεώς του (του πατρός του Κωνσταντίνου) εις τον Ίωάννην Φαρμάκην, θειον της μητρός του, μετά τα θλιβερά γεγονότα της Κοζάνης μεταξύ των άντιμαχομένων μερίδων:
Αύλιώτου (σουλτανικοΰ τα φρονήματα) και Κοντορρούση (άληπασιαδικού), τα όποια ό Ν. Κασομούλης άνάγει εις το ετος 1795.

Κασομούλης Νικόλαος εκ Κοζάνης

Λαμβανομένου όμως ύπ οψιν του ήδη άναμφισβητήτου περί γεννήσεως του Νικολάου (Κασομούλη) τον Αύγουστον (20) του 1795 εν Κοζάνη,η αύτή χρονολογία (άορίστως πως) προ η μετά την γέννησίν του δεν συμφωνεί με τα άλλοθεν σαφώς καθωρισμένα χρονολογικώς γεγονότα, τα λαβόντα χώραν μετά τον Μάϊον του 17972, ήτοι με τα περί φονικής έντός της πόλεως Κοζάνης συμπλοκής των άντιμαχομένων (και Αλβανών) και σωτηρίας τινών έκ των άποδρασάντων οπαδών του Αύλιώτου, εις ους κατελέγετο και ό πατήρ του, οπαδός του φονευθέντος άρχηγού Αύλιώτου.

Δυσχέρειαν προσδιορισμού παρέχει και η πληροφορία του έκ της διατυπώσεως «προσκολληθείς εις τον 'Ιωάννην Φαρμάκην».

 Τι είδους προσκόλλησιν έκαμεν εις τον 23ετή η 25ετή Ιωάννην, τον θείον της γυναικός του;

 Κατά το πιθανώτερον έπιφανείας κατωτέρας και δεν την άναφέρει.

Δεν άναφέρει έπίσης το γένος της μητρός του, όθεν θά ύποβοηθούμεθα εις άλλας διαπιστώσεις.

Δεν το ένθυμειτο;
Αύτά τα έκ Κοζάνης-Βλάτσης, ημπορώ νά παρατηρήσω, τα έγραψε μετά παρέλευσιν πολλών έτών και εις ιδιαιτέραν μάλιστα προσθήκην εις τα «άρματολικά» του.

 Τό ετος 1795 δεν ήτο αύθαίρετον, άλλ άνεφέρετο εις τον χρόνον έπιστροφής του Αύλιώτου εις Κοζάνην μετά 14 έτών άπουσίαν εις Πέστην λόγω κατατρεγμού του δια τα γκοτζαμπασλίκια.

'Η προσκόλλησές του πατρός Κωνσταντίνου εις τονΙ. Φαρμάκην δύναται να έχη σχέσιν με άλλην πληροφορίαν του 1817, χρόνου μυήσεως του Φαρμάκη εις την Φιλικήν Εταιρείαν μακράν της Βλάτσης ευρισκομένου από ετών.

 Εις τον κατάλογον δηλαδή των μελών της Φιλικής «ό έκ της κώμης Μπλάτζι» καπετάν Ι. Φαρμάκης είχε χρηματίσει έκει (εις Βλάτσην) «έξουσιαστής και διοικητής της πολιτικής και πολεμικής».

 Τό «και πολεμικής» άγει κατ’ άνάγκην εις την άποδοχήν ότι κατείχε και το άρματολίκι, εις ό θά είχε θέσιν και η προσκόλλησις του Κ. Κασομούλη φυγάδος εν όπλοις έκ Κοζάνης.

 Άλλ’ ό ίδιος ό Νικ. Κασομούλης δεν θα έγνώριζεν η δεν θά είχεν άκούσει ότι ο θειος της μητρός του ήτο αρματολός;

"Έπειτα σαφής είναι εις την διατύπωσίν του ότι μετά τον φόνον του Βράκα και Δόκου «Μπλατζιωτών» έκτοτε έμεινε χηρεύουσα η θέσις των (ώς άρματολών της περιοχής) πέραν του ποταμού Βίστριτζας (Αλιάκμονος).

 Δια ταύτα και ό,τι έγράφη υπό τινων περί Γεωργίου Φαρμάκη ως πατρός του Ίωάννου, ως αρχηγού του αρματολικιού της περιοχής της πέραν του Αλιάκμονος και ως συμμετασχόντος μετά του Ζιάκα εις τα Όρλωφικά μετά σώματος Μακεδόνων πολεμιστών κατελθόντων εις Πελοπόννησον κ.λ., εχει άνάγκην τεκμηριώσεως.

Προκειμένου περί του  ασφαλώς κατά παράδοσιν, θεσμού του προεστού της Κοινότητοςαπό του 1806 και έφεξής άνελλιπως παρακολουθοΰμεν τα πρόσωπα έπί δεκαετίας.
Πάντως κατ’ άμφότερα τα σκέλη της άσκήσεως.τής έξουσίας ήτο έκ των ών ούκ άνευ πρωταρχικόν το της πολιτογραφήσεως ούτως είπεΐν της οίκογενείας εν Βλάτση κατά τα έξ αρχής λεχθέντα.
 Διότι, έάν ό Γιαννάκης ήτο «άρχιποιμήν», ως γράφει ό Κασομούλης, ήτοι τσέλνικας μή κατοικών χειμώνα καλοκαίρι εν Βλάτση, θά ήτο άνέφικτος η άσκησις έξουσίας και άπαράδεκτος δια τους γηγενείς, τους κυρίους του τόπου, ως έπιμαρτυρεΐται και έκ των έφεξής κατά παράδοσιν συνηθειών εις την διοίκησιν των κοινοτικών της Βλάτσης.

Διό και κατά παρέκκλισιν είναι άνάγκη νά δεχθώμεν ότι ό άρχιποιμήν 'Ιωάννης Φαρμάκης κατά την θητείαν του ως προεστοΰ (ή άρματολοΰ) παρέμεινεν εν Βλάτση (τον Ιανουάριον, χειμώνα καιρό, του 1808 δραπετεύει πόθεν;), της φροντίδος των ποιμνίων του εις Θεσσαλίαν δια ξεχείμασμα έμπιστευομένης εις τους συγγενείς του κ.λ. Δικαιολογείται δθεν ως μή άσφαλής και η σημείωσις του ίδιου Κασομούλη περί σκηνιτών τσελιγκάδων, εις τα παραδείγματα των όποιων κατέλεγε και τον Φαρμάκην, άποσβεσθείσα υπό του ίδιου (σελ. 133 του χειρογράφου, έκδ. σελ. 105, σημ. 3).
'Οπωσδήποτε έκ των όσων διέσωσεν η γειτονιά μας άναμφισβήτητον πρέπει νά θεωρήται ότι ό Γιαννάκης ειχεν εξουσίαν τινά στο χωριό και κατά πως έλεγεν ό ομώνυμος πάππος μου (στη μάνα μου), «και δίκαζε και φυλάκωνε στην Κούλια του και είχε και φάλαγγα».

Κατά τα άνωτέρω δια την συντήρησιν των ποιμνίων των Φαρμακαίων κατ’ άναστροφήν μετατοπίσεως βοσκοτοπίων, χειμερινών ανά έξάμηνον προς Δαμάσι Θεσσαλίας, και δια την άσκησιν της έξουσίας εν Βλάτση παρά του Ί. Φαρμάκη άπητοΰντο ικανότητες εις χρόνους μάλιστα λίαν ταραχώδεις, ως οί του τέλους του 18ου και αρχών του 19ου αίώνος, δταν η μέν κλεφτουριά των Χασίων και του Όλύμπου εύρίσκετο εις έντονον δρασιν, καθ’ ά γνωρίζομεν, ό δ΄ Άλής πασιάς προωθούμενος δια των οργάνων του προς έδραίωσιν της επικυριαρχίας του έπάτασσε πάντα άντιφρονοΰντα η άπειθαρχούντα.

Ή περίπτωσις της Κοζάνης (Αύλιώτου-Κοντορρούση), χωρίς νά είναι μοναδική, είναι χαρακτηριστική και δια την καταφυγήν του Κ. Κασομούλη εις Βλάτσην, δπου θά κατέφευγον και κλεφταρματολοί μετά των ποιμνίων των Βλατσιωτών και των Φαρμακαίων κατά το μέχρι των ήμερών μας συνηθέστατον σύστημα συνδρομής και περιθάλψεως, πολλάκις έξ άνάγκης και φόβου.

Εις τας ως άνω συνθήκας περιβάλλοντος η έμπλοκή του Ί. Φαρμάκη εις συνωμοτικάς ένεργείας ήτο άναπόφευκτος. της μεταπτώσεως όμως αύτου εις την κατηγορίαν των διωκτέων παρά των οργάνων του Άλή τα λεπτομερειακά είναι πολύ θολά μεμειγμένα με άναξίας διαφωνίας προσωπικών (διά διαφοράν π.χ. τόπου έγγύς και άνω του Φαρμάκη).

Έκ μεταγενεστέρας πηγής μανθάνομεν ότι ό Ι. Φαρμάκης ήτο «διακεκριμένος έχθρός του ’Αλή πασια», έκ της αύτής και τον χαρακτηρισμόν του ως διασήμου άντάρτου, προφανώς προερχόμενον από την γνώσιν της καθ5 έκαστα δράσεώς του ως κλέφτου.

Άπό πότε όμως ό Ί. Φαρμάκης, άρχιποιμήν και έξουσιαστής και διοικητής εν Βλάτση ών μεταλλάξας βίον εύρέθη μακράν της Βλάτσης;


Την πρώτην πληροφορίαν μας παρέχει ό D. Popovic. 

Ούτος γράφει ότι ό Φαρμάκης (πατήρ της Νούλας) με τον συγχωριανόν του Ζάγλαν και άρχηγόν τον Γεωργάκην Όλύμπιον με επτά συντρόφους ήλθον εις βοήθειαν των έπαναστατησάντων Σέρβων καταταχθέντες εις το στράτευμα του χαϊδούκ Βέλκου.

 Μη έχοντες ούδέν στοιχείον προς άμφισβήτησιν της πληροφορίας ταύτης του Popovic ήμποροΰμεν νά συμπεράνωμεν περί της δράστηριότητος του Άλή πασια εις την περιοχήν των πατρίδων των διωχθέντων.

 Μετά διετίαν, ήτοι το 1806, το Βλάτσι από κεφαλοχώρι γίνεται τσιφλίκι του Άλή.

 Επάνοδον του Φαρμάκη εις την πατρίδα του σημαίνουν, όσα γράφει ό Κασομούλης (σ. 70) περί του Γιαννάκη Φαρμάκη συμβάντα το 1808.
Τον Ιανουάριον δηλαδή του έτους τούτου — ό προσδιορισμός του μηνός άξιοπρόσεκτος — οί Λαζαιοι και οί Τζιαραΐοι έπεκτείνοντες το πνεύμα όργανώσεως νέου έπαναστατικοΰ κινήματος

«και εις τους σημαντικωτέρους έβοήθησαν ... εις την δραπέτευσιν του περιφήμου άρχιποιμένος Γιαννάκη Φαρμάκη». 

Εις την φυγήν ταύτην του Φαρμάκη πρέπει να άναφέρεται και κάποιος περιωρισμένος λόγος, καθ’ ον έκ του Πεκρεβενίκου (παλαιοχωρίου) ό Φαρμάκης με δύο άλλους επιασαν αύθημερον κονάκι εις το άνω των Σερβίων, δεξιά, χωρίον Καλντάδες η Ράχοβον εις ύπάρχουσαν εκεί συγγενικήν του ενός των συντρόφων οικογένειαν.

Τό γεγονός τούτο της δραπετεύσεως— υπονοούνται ένέργειαι του Φαρμάκη κατά του Άλή ως και ένημερότης των Λαζαίων και Τζιαραίων εις τας προθέσεις κατά του Φαρμάκη — συμπίπτει με τον έπαναστατικόν εις ’Όλυμπον και Χάσια οργασμόν τον ένταθέντα άρχομένου του 1808,
την άποστολήν Ρώσων έκ Σερβίας εις τον ’Όλυμπον, την σύγκλησιν συνόδου καπεταναίων περί τα μέσα Φεβρουάριου του 1808 υπό του Παπά Εύθυμίου Βλαχάβα, τον καθορισμόν ήμέρας ένάρξεως έπαναστάσεως την 29 Μαΐου, την υψωσιν σημαίας έπαναστάσεως υπό του Παπαευθύμη την 5 Μαΐου1 με συμμετοχήν και του Φαρμάκη κατά την περιεκτικήν διατύπωσιν την εν τώ ύπομνήματι του Φιλικού Ξάνθου « άποκτήσας (ώς συνεργός ό Φαρμάκης) επ’ αύτού (τού περιφήμου δηλ. Εύθυμίου Βλαχάβα) και εις άλλας περιστάσεις μεγάλην επιρροήν εις την Ρούμελην...».

Ή κατά το 1808 άπομάκρυνσις του Ι. Φαρμάκη έκ Βλάτσης φαίνεται ότι ήτο οριστική.

Ή εχθρα του με τον Άλή πασια ήτο βαθυτάτη, διό και προυτίμησε νά ύπηρετήση προσωρινώς τον Ισμαήλ μπεην των Σερρών (φρούριον Θεσσαλονίκης, άρματολίκι Καλαμαριάς) ως επραξε και μερίς άλλων άρματολών (Τζιαραΐοι, Μπζιωταΐοι, ό Γούλας Δράσκος (εις Σέρρας από 1813-1816) κ.λ.) μή ύποκυψάντων εις συμβιβασμόν με τον Άλή πασιάν.

Τότε η ολίγον βραδύτερον θά μετεκινήθη και η σύζυγός του έκ Βλάτσης εις Σέρρας, πόλιν με άρκετούς Βλατσιώτας.

Πριν άκριβέστερον άναζητήσωμεν προσδιορισμόν του χρόνου άπομακρύνσεως της συζύγου του Γιαννάκη έκ Βλάτσης βάσει μαρτυρίας, δεν θεωρούμεν παραλειπτέα και όσα η παράδοσις των Βλατσιωτών διέσωσε λείψανα άναμνήσεων, θολά έστω και πενιχρά, σχετικά όμως προς την φυγήν της οίκογενείας έκ της πατρίδος της.
Άπομνημονεύουν λοιπόν οί χωριανοί, άλλοι μέν ότι ό Φαρμάκης οίκογενειακώς έφυγε προς Βελιγράδι, Σερβίαν, λαβών την προς βορράν οδόν δια μέσου του Παλαιοχωρίου, περιοχής Εμπορίου (νήπιον κλαυθμηρίζον το έπνιξαν δια νά μήν προδοθούν), άλλοι δέ, οί περισσότεροι, ότι άποβραδίς φορτώσας ό Γιαννάκης τα πολυτιμότερα (άφησαν επίτηδες και τις λάμπες αναμμένες) κατηυθύνθη προς  χωρίον Φραγκότσι, περιφερείας Καιλαρίων, και από το Σέλι καταβάς προσεπέρασε το Βαρδάρη όριον κυριαρχίας του Άλή πασιά, και γλύτωσε καταφυγών εις Σέρρας.
Και περισσότερον συγκεκριμένα άναφορικώς με τα ξεχειμαδιά των ποιμνίων του Φαρμάκη εις Δαμάσι Θεσσαλίας, ως και με την φήμην φυγής του πέραν του Βαρδαρίου συνήψεν ό λαϊκός τραγουδιστής:


Εις τον προσδιορισμόν του χρόνου της οριστικής έκ Βλάτσης άπομακρύνσεως της συζύγου του Ι. Φαρμάκη ύποβοηθούμεθα έκ των πολυτίμων στοιχείωνμιας έπιστολής του ίδιου Φαρμάκη προς τον Αλέξανδρον 'Υψηλάντην. 

'Η πολυτιμότης των στοιχείων άφορα και εις το της τύχης ολοκλήρου της εν Βλάτση οίκογενείας Φαρμάκη μετά των περί αύτήν.

Πρός πληρέστερον κατά το δυνατόν σχολιασμόν των εν τή έπιστολή είναι άνάγκη νά λεχθοΰν τα και γενικώτερον γνωστά:
 ήτοι ότι το 1816 ό Ί. Φαρμάκης είχε κατευθυνθή εις Πετρούπολιν με άλλους άξιο λόγους καπεταναίους προτιθεμένους νά ζητήσουν μέσον του Καποδιστρίου άντιμισθίαν δια τας υπηρεσίας των εις τα Επτάνησα εις τον πόλεμον κατά των Γάλλων (1806-1812), ότι το 1817 (Αύγούστου 2) κατηχήθη εις Μόσχαν ως Φιλικός και κατά Μάϊον του 1818 έξ Όδησσοΰ εφθασεν εις Κωνσταντινούπολιν, όπου έχρίσθη «’Αρχηγός των αφιερωμένων της Φιλικής Εταιρείας» προοριζόμενος δια περιοδείαν εις την Μακεδονίαν προς μύησιν εις την Εταιρείαν.

Κατ’ Αύγουστον λοιπόν του 1818 εύρίσκεται εις τας Σέρρας— θά έπιστρέψη εις το Βουκουρέστι τέλη Ιουλίου 1819. 
«'Όταν έμίσεψα από Μόσχαν εις Κωνσταντινούπολιν», γράφει ό Φαρμάκης προς τον 'Υψηλάντην (Μάϊον 1818 ), «οί συνάδελφοι του Τσκαριώτου — οί προδόται δεν ελειψαν ποτέ—προ έμοΰ έπρόλαβαν και έπρόδωσαν και έχάσαμεν τότες σημαντικές φαμίλιες και σχεδόν 250 ήρωες».
Με τας συνεπείας της προδοσίας περί άπωλείας κατά τα γενικώτερα σημαντικών οικογενειών και σχεδόν 250 ήρώων δεν θά άσχοληθώμεν ήμεΐς ένταΰθα, άρκούμενοι εις την διερεύνησιν των εν συνεχεία γραφομένων υπό του Φαρμάκη άφορώντων εις το κύριον ήμών θέμα, ήτοι το της τύχης της οίκογενείας Φαρμάκη.

«Έλήφθη αιχμάλωτον το σπίτι μου με όλους τους άνθρώπους και το βιος μου κινητόν και άκίνητον. Πολλοί έξ αύτών άπέθαναν έκτος της γυναικός μου. που την ειχα εις τας Σέρρας και έγλύτωσε και εως σήμερα εύρίσκεται εκεί». 

Και πρώτον δια της έκφράσεως «τήν είχα εις τας Σέρρας» νοοεΐται από χρόνου προγενεστέρου των εν Βλάτση οδυνηρών συμβάντων εις το σπίτι του και τους ανθρώπους του, έξ ών πολλοί άπέθανον.
Κατ’ Αύγουστον λοιπόν του 1818 ό Φαρμάκης συνηντήθη εις Σέρρας με την σύζυγόν του (ή έπιστολή έγράφη μεταγενεστέρως).
Εφεξής όμως που κατέληξεν αυτη;
 Τό σπίτι του Φαρμάκη με 'ολους τους άνθρώπους και το βιος του, επί μακρόν από της άπομακρύνσεως του ίδιου έκ Βλάτσης υπό τον έλεγχον του Άλή πασια ευρισκόμενα, δεν ειχον ύποστή ζημίας, πρίν δηλαδή γίνουν γνωστά τα της μεταβάσεώς του εις Ρωσίαν και κατηχήσεώς του εις την Φιλικήν.
Συνεπως «ή αιχμαλωσία», ως την χαρακτηρίζει ό Φαρμάκης, των άνθρώπων και της περιουσίας του έγένετο άπόντος του Γιαννάκη, καί, μόνον της γυναικός του σωθείσης κατά πρόνοιαν μετακινηθείσης ένωρίτερον εις Σέρρας.

Αύτή αυτη η αιχμαλωσία ολίγον προ της έκ Μόσχας άναχωρήσεώς του δια Κωνσταντινούπολιν δεν είναι άψευδής μάρτυς ότι η άλλη οικογένεια και το βιος του έξηκολούθουν ύφισταμένα εν Βλάτση;
Έάν προηγούντο φόνοι Τουρκαλβανών του Άλή έντός της Βλάτσης, ως έγράφη, εις δύο μάλιστα έπιδρομάς, δεν θά έπηκολούθουν άντίποινα άνάλογα προς την γνωστήν σκληρότητα του Άλή;

Ό θάνατος πολλών έκ των άνθρώπων του Φαρμάκη και η άρπαγή του βιού του έδωσαν, καθ’ ά φρονούμεν, άφορμήν εις τους χωριανούς νά άναζητήσουν τα αίτια, άγνωστα, άνύποπτα και άνερμήνευτα εις τους περισσοτέρους εν σχέσει προς τα τεκταινόμενα συνωμοτικά της Φιλικής.

Ουτω την έπιδρομήν των Τουρκαλβανών κατά την περίπτωσιν αιχμαλωσίας των Φαρμακαίων το 1818 συνέφυραν προς άλλας έπιδρομάς κατά της Βλάτσης και συμπλοκάς εν αύτή της περιόδου 1821-1826, συνεπεία των οποίων αι περισσότεραι οίκογένειαι, ως είπομεν, έξεπατρίσθησαν προσο^ρινώς η και όριστικώς εις Μοναστήρι, Θεσσαλονίκην, Σέρρας και άλλαχού, παραλειπομένης της μνείας των έφεξής κατά καιρούς έπιδρομών μέχρι και του 1878.

 Πόσαι προγενέστεραι των χρόνων του 1821 δέν θά ήσαν έπισωρευμέναι εις την μνήμην των προγόνων μας!!
 ’Άλλοι τον κατατρεγμόν του Φαρμάκη άπέδωσαν εις την άρνησιν νά δώσουν δια το χαρέμι του Άλή την έπιλεγεΐσαν υπό του Βάγια ώραίαν κόρην του Φαρμάκη Γεωργίου, Νούλαν όνόματι.
Προηγούμενον βέβαιον έθεωρεΐτο η παρά του ίδιου Άλή πασια άποστολή Τουρκαλβανών προς παραλαβήν δια το χαρέμι του της νύφης της Χαριζάμινας (μητρός της Κώτσινας Πιπιλιάγκα, θανούσης 80 περίπου έτών το 1938, Χαριζάνου άξιόλογος οικογένεια). Την έφυγάδευσαν όμως με κιρατζήν (τον Γάκην Τάρην) προσπεράσαντα το ντερβένι της Βέροιας.

Ή διατύπωσις «τό σπίτι έλήφθη αιχμάλωτον» είναι ορθώς διατυπωμένη, δεν έπυρπολήθη δηλαδή, καθ’ ά έγράφη, έφ΄ οσον διετήρήθη μέχρι των χρόνων μας.
 'Υπονοείται λεηλασία των οσων ήτο δυνατόν νά μετακινηθούν, μολονότι οί μετέπειτα, δπως έψιθυρίζετο εις την γειτονιάν μας και εις τους χρόνους μας ως παιδιών, πολλά εδρον άξιόλογα έκ των της οικοσκευής (και θαμμένα).

Τό βιος του, κατά την έννοιαν των ζωντανών, γιδοπροβάτων, φοραδιών (οί υπολογισμοί εις πολλάς χιλιάδας είναι αυθαίρετοι), ώδηγήθησαν δια των τζιομπαναραίων των εις την "Ηπειρον. ('Ένας Κόλτσης λεγόμενος ήτο έκ των βοηθών των συνοδευσάντων τα ποίμνια, έτών 16 τότε, θανών περί τό 1890).

Θά παρέλθη δεκαετία ολόκληρος — ήσαν οί χρόνοι άναταραχής ιδιαιτέρως της Βλάτσης λόγω της θέσεώς της — και το 1828 ως terminus μνείας των Φαρμακαίων εν Βλάτση θά άναγραφή εις τον κατάλογον των σπιτιών των Βλατσιωτών των ύποχρέων εις το μαχτοϋ μπόρτζι
 «Φαρμακάδικα σπίτια 3.100 γρόσια», ήτοι ποσόν συγκριτικώς με το των άλλων πολύ ύπερβολικόν.
Έπηυξάνετο δηλαδή το χρέος δια τον νοούμενον έκπατρισμόν των κτητόρων και την ελλειψιν κληρονόμων άμέσων, ώστε νά δικαιολογήται η μετ΄ ού πολύ έκποίησίς των δυναμένη νά προσδιορισθή έκ των άναμνήσεων των γεροντοτέρων κατά χρόνον και πρόσωπα.

Καί του ποτε τσέλνικα εις Άβδέλλαν Γρεβενών Μπαντραλέξη την ώραίαν θυγατέρα έζήτησε δια το χαρέμι του ό Άλής.
Εις τα προς τοΰτο άποσταλέντα όργανά του ό Μπαντραλέξης εδείξε μεγάλην προθυμίαν άπαντήσας ότι θά την πάη ό ίδιος.
 Φορτώσας όμως με την οίκογένειάν του έτράβηξε προς Κοζάνην και από έκεΐ έπιασε το Σέλι επάνω (Ναούσης) γενόμενος έκ των άξιολόγων οικιστών του οικισμού. (Κατά τας άναμνήσείς Κ. Σαμαρα, πρ. γενικού δίευθυντοΰ Έκθέσεως Θεσσαλονίκης. και η οικογένεια Σαμαρα έξ Άβδέλλας εις Σέλι).

((Τον χώρον όλον, όπου ήσαν τα Φαρμακάδικα σπίτια 
— τα περιέβαλλε κοινή αυλή και εντός κήπος με πολλά όπωροφόρα — 
ήγόρασε περί το 1832-35 ό Δημήτρίος Παναγιώτου, Ζέρβας το έπίθετον, Παναγιωτόπουλος είτα και Άμπράζος γνωστός, με τον άδελφόν του Αναστάσιον. και το μέν κεντρικόν σπίτι, μονώροφον, το πήρεν ό Δημήτρίος, έδώ η μεγάλη εξώπορτα με τα φαρδιά καρφιά και το σκεπαστό της έπάνω, το δέ αριστερά εις την γωνίαν, διώροφον με παραθυρόφυλλα ξύλινα, ό Άναστάσης.
 ’Όπισθεν των σπιτιών, προς την γωνίαν συνοχής των εύρίσκετο η Κούλια, έκ της όποίας μικρόν ύψωμα από χώμα και πέτρες διακρίνεται. 

Τά σπίτια τα παλαιά διεσώζοντο μέχρι των παιδικών μας χρόνων. 
Τον δεξιά χώρον, όπου έλέγετο ότι ήσαν τα βοηθητικά παραρτήματα δια τας έργασίας των γυναικών Φαρμάκη, μαγειρικά, φούρνοι κ.λ., ήγόρασε περί το 1840 ό Νικόλαος Χρήστου Χρηστίδης, κοινότερον Γκράσους, κτίσας το 1852 το ύπάρχον και νυν σπίτι. Εύνόητον το έλλιπές των άναμνήσεων των νέων οίκητόρων ως προς τους πρώην. 
Έκ των ίδικών των ζωηροτέρων άναμνήσεων ούχί περιφρονητέαι έθεωρήθησαν αι άφορώσαι εις τον Χρήστον Χρηστίδην.
 Ούτος κατήγετο από την Ζέρμαν Ηπείρου. 
Ήταν κάλφας κοντά στον Άλή πασιά. Αύτός εφκιασε το μοναστήρι του Άγιου Γεωργίου στά Γιάννινα. Είχε κρατήσει κάνα κόκκαλο από το λείψανο του Αγίου, άλλ  έμφανισθείς κατ’ όναρ ό
 «Αγιώρς, νά μί βάλτς, τούν είπιν, ίκεΐ π’μί πήρις». 
και ήταν άκριβώς τον καιρό που έστρωνε την άγια τράπεζα, ότε τον έπεσε το δακτυλίδι. Άποδώσας το κόκκαλο από το χέρι του λειψάνου, βρήκε το δαχτυλίδι του. Έκ Ζέρμας κατηυθύνθη το πρώτον εις Πιπιλίσταν περί το 1821. Ήτο πλούσιος με πολύ φλουρί, στο μουσιαμά το είχε εδώ στο κιμέρι και στην Πιπιλίστα έφερε 10 μουλάρια πράγματα. Τοΰτο έσκανδάλισε κάπως. Οί κλέφτες μυρισθέντες τον παίρνουν και τον κρατούν 6 μήνες. Τον άπέλυσαν ξημερώνοντας το Πάσχα στήν Παναΐα από το Τσιαρούσινο (ή στο Κοντσικό). Γλύτωσεν από τους κλέφτες, άλλ’ ευθύς έμπερδεύθη εις άλλο.
 Ήταν τον καιρό που χαλνούσαν τή Νιάουστα κινδυνεύσας νά φονευθή εις τα Καϊλάρια, δπως έσημειώθη άνωτέρω εις τα περί μετοίκων.))

Ποιοι από τους πολλούς των ανθρώπων του Φαρμάκη άπέθανον δεν άποσαφηνίζεται. Προκειμένου περί της συζύγου του, η όποια είχε γλυτώσει εις τας Σέρρας, εϊναι άγνωστον, ποΰ κατέφυγεν ιδίως μετά την έπίσημον εις τας Ηγεμονίας κήρυξιν της έπαναστάσεως και κυρίως μετά τον εις την μονήν του Σέκου οδυνηρόν επίλογον των πολυετών άγώνων του άνδρός της.

 Πολύ πιθανόν πλησίον της θυγατρός της Νούλας, η όποια, καθ’ ά παραδίδει ό Popovic ειχε σύζυγον ενα ('Έλληνα)  Απόστολον όνόματι, ειτα δ΄ άνηρπάγη εις Σερβίαν υπό του Βούτσις (δευτέρα σύζυγος τούτου).
Αύτής της Νούλας, μετά ΙΟΟετίαν όλην, ήτοι μετά την άπελευθέρωσιν (1912), έ'νας γαμβρός επ’ άνεψια ένεφανίσθη εις Βλάτσην — συνεννοήθη με τα ολίγα γαλλικά του — κομίζων και σχεδιαγράμματα των χώρων Φαρμάκη.

Έξ άλλου γραία (Μπουζιάνα όνόματι) εγκατεστημένη εις Τζουμαγιάν διετήρει άναμνήσεις (1926, Θεσσαλονίκην) περί προελεύσεως της οίκογενείας της μητρός της έκ Βλάτσης, γένους Ζήκα και συγγενείας Φαρμάκη.

Δια πάντων των ως άνωτέρω έκαλύφθη, φρονούμεν  ό λόγος ό περί τον άξονα της παρούσης έκδόσεως συνεχόμενος ως προς το ίστορικόν δηλαδή της εν Βλάτση εύημερούσης ποτέ οίκογενείας Φαρμάκη συλλήβδην λαμβανομένης.

Είδικώτερον λεπτομερειακά έκ της μακράς σειράς άγώνων και περιπετειών του Ίωάννου Φαρμάκη, άφ’ ής το πρώτον έξήλθεν έκ Βλάτσης διωκόμενος, δεν περιλαμβάνονται ενταύθα.

Κεφαλαιωδώς όμως έχει προσαρμογήν ύπόμνησις των όσων έγραφεν ό Γ. Όλύμπιος προς τον Αλέξανδρον 'Υψηλάντην, έπικειμένης της άποφασισθείσης άναχωρήσεως του Φαρμάκη δια την Μακεδονίαν και ’Ήπειρον προς έξέγερσιν.
 «... με τον Καπετάν Ίωάννην Φαρμάκην παρακαλοΰμεν νά μή μας ξεχωρίσης, διότι κάθε πρώτη αρχή εΐναι δύσκολη’ δταν άποθάνη ό εις νά είναι ό άλλος ,..».

 Εν άλλοις:
 ό Όλύμπιος και τελείως απαραίτητον έκρινε την παρουσίαν του Φαρμάκη εις τον άρχόμενον άγώνα και ισοτιμίαν άνεγνώριζεν εις τον επί 20ετίαν άκαταπόνητον συνεργάτην του.

 Εις το υψος του Γολγοθά προκαλεΐ όμολογουμένως τον θαυμασμόν ό έκάστοτε ήρως.

 Ό Φαρμάκης δεν άφησεν άνεκμετάλλευτον και την τελευταίαν εύκαιρίαν προς έξακολούθησιν της αποστολής του, την όποίαν δεν έθεώρει λήξασαν με το άτυχες τέλος του άγώνος εις την μονήν του Σέκου.

Delacroix.  Griechenland auf den Ruinen von Missolonghi. 1826

Der Makedonische Freiheitskämpfer Lassanis Georgios (1793 - 1870)

Der Makedonische Freiheitskämpfer Papas Emmanouil (1772 - 1821)

Der Makedonische Freiheitskämpfer Karatasos Tasos (1764 - 1830)

Der Makedonische Freiheitskämpfer Ziakas Theodoros (1798-1882)

Der Makedonische Freiheitskämpfer Naoum Panagiotis  (Das allererste Photo eines Griechen)

Der Makedonische Freiheitskämpfer Kasomoulis Nikolaos (1795-1872)

Der Makedonische Freiheitskämpfer Karatasos Tsamis (1798-1861). Der General Makedoniens.

Μέγας Αλέξανδρος  στην ελληνική παράδοση, Θεόφιλος Alexander der Grosse in der griechischen Tradition

Graecia Vetus-Αρχαία Ελλάδα  (Macedonia-Thessalia-Epirus,Achaia et Peloponesus) Robert de Vaugondy, Didier, 1723-1786

Τα τελευταία αυτά κείμενα είναι δυνατόν να διαφύγουν την προσοχή των ερευνητών.
Ανάμεσα σ’ αυτά είναι δύο ημερολόγια  που περιγράφουν την εκστρατεία του μεγάλου βεζίρη Άλή πασά εναντίον των Βενετών στην Πελοπόννησοστα 1715, το πρώτο του Benjamin Brue, διερμηνέα του βασιλιά της Γαλλίας στην Πύλη, και το δεύτερο ενός ανωνύμου που άποδίδεται σ’ έναν Έλληνα της αυλής του ηγεμόνα της Βλαχίας Κωνσταντίνου Bräncoveanu (1688-1714), τον Κωνσταντίνο Διοικητή, που ακολούθησε με σώμα Βλάχων τον τουρκικό στρατό.

Silahtar Damat Ali Paşa (1667-1716)

Το δεύτερο κείμενο, γραμμένο στα ρουμανικά και μεταφρασμένο από τον Νικόλαο Iorga στα γαλλικά, περιέχει πολλές ειδήσεις (κατ’ αντίθεση προς το πρώτο που δεν προσφέρει παρά έλάχιστες) για την διέλευση του σουλτανικού στρατού μέσα από την Μακεδονία, τις όποιες θά προσπαθήσω ν’ αποδώσω παρακάτω σύντομα και να έπιμείνω στα ιστορικά και τοπογραφικά προβλήματα, τα όποια παρουσιάζονται κατά την ανάγνωση.

Ο Διοικητής γενικά είναι αξιόπιστος και οι ειδήσεις του ενδιαφέρουσες.
Τις σημειώσεις του όμως φαίνεται ότι, όταν ήταν κουρασμένος η δέν είχε διαθέσιμο καιρό, τις κατέγραφε στο ημερολόγιό του ύστερ’ από πολλές η λίγες ημέρες  Γι  αυτό κάποτε εχει μερικά σφάλματα ως προς την ακρίβεια της πορείας του:
ενώ δηλαδή εχει μιλήσει για ορισμένους σταθμούς του δρόμου, ύστερα ξεχνώντας τί είχε γράψει μνημονεύει πάλι την παλιά πορεία και τα παλιά ονόματα.
Ίσως κιόλας να είχε λησμονήσει την σειρά των ονομάτων.

Οι πληροφορίες του Διοικητή για την Μακεδονία αρχίζουν από την στιγμή που πλησιάζει προς τα σύνορά της, όταν δηλαδή μπαίνη στην Ξάνθη (βλ. χάρτη).

'Η πορεία των τουρκικών στρατευμάτων μέσα από την Μακεδονία στα 1715

Γι αύ την γράφει ότι ήταν μεγάλη πόλη μέ κάστρο, ότι ήταν έδρα της μητροπόλεως Ξάνθης και ότι τουρκικά όνομαζόταν Scheti — αλλοιωμένη όνομασία του τουρκικού ονόματος Έσκιτζέ. Ο φημισμένος καπνός της  ονομαζόταν «πιρσιτσάν».

Η σημασία της λέξης μου είναι άγνωστη.
Ο διευθυντής του 'Ιστορικού Αρχείου Μακεδονίας και τουρκολόγος κ. Β. Δημητριάδης, είχε την καλωσύνη να μου εξηγήση ότι πιθανόν πρόκειται για παραφθορά των λέξεων bir segen, δηλαδή να σημαίνη καπνά πρώτης κοπής, πρώτης διαλογής.

Ο Διοικητής βαδίζοντας προς Ν της μεγάλης — την εποχή   εκείνη — πόλης Γενιτζέ (και αυτή είναι το σημερινό άσημο χωριό Γενισαία) μνημονεύει μια λίμνη πλούσια σε ψάρια, εννοώντας άσφαλώς την λίμνη της Μπουροϋς (Πόρτο-Λάγο).

Κατόπιν περνώντας τον ποταμό Καρά Σού, δηλαδή τον Νέστο, μπαίνει στο έδαφος της Μακεδονίας και καταλύει στο Σαρή Σαμπάν, στην σημερινή Χρυσούπολη, φημισμένη και αύ την για τον καλό της καπνό.

 Έδώ κοντά τρέχει ένα ρυάκι, όπου έρχονται και ζευγαρώνονται τα πτηνά καλιφάρ, califar, όπως τα γράφει ο Διοικητής στα ρουμανικά. Οlorga τα άποδίδει στην γαλλική μέ την ϊδια λέξη, kalifars, και τα σχολιάζει γράφοντας μέσα σέ παρένθεση ότι είναι πάπιες της Μπαρμπαριάς (Barbarie), δηλαδή της βορειοαφρικανικής άκτής.

Αξιοσημείωτο είναι ότι τα πτηνά αυτά  σύμφωνα μέ τις πληροφορίες κατοίκων της περιοχής, ονομάζονται βαρβαρόσες η βαρβαρόσινες (ανακοίνωση δικηγόρου Καβάλας κ. Κωνστ. Παπαϊωάννου).
Η τελευταία αυτή ονομασία των αποδημητικών αύτών πτηνών είναι χαρακτηριστική, γιατί δηλώνει τον τόπο, από τον όποιο προέρχονται, δηλαδή την Μπαρμπαριά, όπως ονομαζόταν στους περασμένους αιώνες η βορειοαφρικανική ακτή.

Ωστε ο Ιorga ορθά προσδιορίζει την προέλευση των άποδημητικών αύτών πτηνών. Ο ομότιμος καθηγητής της Δασολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Ί. Παπαϊωάννου είχε την καλωσύνη να μου ανακοινώση ότι πιθανόν πρόκειται για την πάπια που ονομάζουν σήμερα μ π ά λ ι ζ α. Ο Διοικητής λοιπόν βρίσκεται έδώ στην γνωστή διεθνώς για την σπάνια πανίδα της περιοχή του Κοτζά Όρμάν.
Κατόπιν φθάνει στην Καβάλα.

Περιγράφει το κάστρο, την ακρόπολή της και μέ ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες το υδραγωγειο και τις δεξαμενές του κάστρου.

 Μέ την εύκαιρία της περιγραφής της Καβάλας μάς δίνει μια παροιμία τουρκική

 (Kavaladan top atilse, Selänin zarari varmi =έάv έξακοντισθή ένα βλήμα από την Καβάλα, δεν βλάπτει καθόλου την Θεσσαλονίκη), η οποία ύπαινίσσεται αύτόν (έδώ έννοει τους Εβραίους), 

που παινεύεται εμπρός σ΄ έναν άλλο, αλλά εκείνος δεν τον λογαριάζει καθόλου.

 Κατόπιν ο Διοικητής περνά μέσα από τα γνωστά στενά προς τους Φιλίππους και φθάνει στο Μπερεκετλή και κατόπιν στο Πράβι η στην Πράβιστα ( την σημερινή Έλευθερούπολη), γνωστή τότε πόλη η μάλλον μεγάλο κάστρο (Kasaba).

Από τα γειτονικά του βουνά έβγαζαν σιδηρομετάλλευμα, μέ το όποιο κατασκεύαζαν τα βλήματα των πυροβόλων. 

Ο Διοικητής λοιπόν αφήνει τον δρόμο που οδηγεί προς τους Φιλίππους-Δράμα και ακολουθεί τον άλλο που κατευθύνεται προς το Πράβι, παρακάμπτει τους βορειοδυτικούς πρόποδες του Παγγαίου και καταλήγει στις Σέρρες.

Παλαιοχώρι Παγγαίου(Βρανόκαστρο) Κάστρο του Αλεξάνδρου Palaiokastro Pagaio(Kavala). Die Festung 'Alexanders des grossen'

Από το Πράβι ο Διοικητής φθάνει σ΄  ένα χωριό, που ονομάζεται του «’Αλεξάνδρου» (ή λέξη γραμμένη στα ελληνικά).

Πρέπει να είναι το σημερινό Παλαιοχώρι Παγγαίου (βλ. εικ. 1), οπου ύπάρχουν ακόμη τα ερείπια μεσαιωνικού κάστρου, γνωστού με το σωζόμενο ακόμη κατά παράδοση όνομα «Κάστρο του Αλεξάνδρου».

Χαρακτηριστικό είναι ότι η λαϊκή παράδοση το απέδιδε στον Μ. Αλέξανδρο, πράγμα που δείχνει πόσο η μνήμη του Μακεδόνα στρατηλάτη έμεινε ζωντανή στον ελληνικό λαό της Μακεδονίας.

 Και πραγματικά στην Ανατολική Μακεδονία, ιδιαίτερα στην περιοχή Καβάλας και Φιλίππων, οι παραδόσεις για τον Μέγα Αλέξανδρο ήταν ζωηρές . 

Το Παλαιοχώρι τουρκικά ονομαζόταν Βιράν-καστρί, δηλαδή ερειπωμένο φρούριο από τα λείψανα των τειχών του κάστρου.

Όπως βλέπουμε, ο τουρκικός στρατός άποφεύγει να περάση μέσα από τα στενά που σχηματίζουν το Παγγαιο και το Σύμβολο όρος, άλλ΄ άκολουθεΐ τον δρόμο προς την πεδιάδα των Φιλίππων και τις Σέρρες.

 Η εκλογή της πορείας αυτής ερμηνεύεται ίσως από τον σκοπό του επικεφαλής μεγάλου βεζίρη ’Αλή ν’ άποφύγη ένέδρες και επιθέσεις των Βενετών, ιδίως βομβαρδισμό κατά μήκος του παραλιακού δρόμου Στρυμόνος-Σταυροϋ.

Ο τουρκικός στρατός υστέρα από τρεις ώρες φθάνει στο Τουρκούλ Καϊναρτζασί, μια μεγάλη πηγή που άναβλύζει από τα βουνά, όπου βρίσκεται η μονή της Εικοσιφοινίσσης.

 Ο Διοικητής μας δίνει αρκετές πληροφορίες για την μονή και μας λέγει
 ότι υπήρχε εκεί εικόνα της Παναγίας Αχειροποιήτου από μαστίχα κηρού.

 Συνεχίζει τον δρόμο του επειτα και φθάνει σ’ ένα ποτάμι που το ονομάζει Μπανέκα.

Αυτό το ποτάμι πρέπει να είναι ο Αγγίτης ποταμός, γιατί ο Διοικητής γράφει ότι ο Μπανέκα διασχίζει τα οροπέδια, « όπου βρίσκεται η πόλη και η μητρόπολη Φιλίππων και Δράμας», είναι φαρδύς και έχει πολλά ψάρια.

Το όνομα Μπανέκα δεν φαίνεται να είναι τουρκικό, γιατί ήδη τον 14ο αί. είναι πολιτογραφημένο και μνημονεύεται από τον Ιωάννη Καντακουζηνό ώς Πάναξ ποταμός.

 Τέλος, άφοϋ περνά από το Τζεσραϊντέρ Τανίκ και από το χωριό Τόμπα, που πρέπει να είναι η σημερινή Τούμπα,φθάνει στις Σέρρες, για τις όποιες μιλει διεξοδικά, για το κάστρο και το τείχος της πόλης, για την μητρόπολη των Σερρών που ήταν άφιερωμένη στους άγιους Θεόδωρο Τήρωνα και Θεόδωρο Στρατηλάτη, για τα λείψανά τους που σώζονταν εκεί (γιά την κεφαλή του Θεοδώρου Τήρωνος και το ξίφος του Θεοδώρου Στρατηλάτου).

Αναφέρει επίσης την εκκλησία του Ίωάννου Προδρόμου,η οποία είχε κτιστή πριν από 315 χρόνια (και εννοεί ασφαλώς την μονή του Τιμίου Προδρόμου, η όποια είναι βέβαια βυζαντινή).

Κάνει επίσης λόγο για τα κύρια προϊόντα των Σερρών, ρύζι, βαμβάκι, καπνό, καθώς και για τους ωραίους κήπους και άμπελώνες.

Το κλίμα όμως της πόλης είναι άνθυγιεινό.
 Γι  αύτό και οι κάτοικοι παραθερίζουν μέ τις οίκογένειές τους στα κοντινά βουνά. Αναφέρει επίσης ο Διοικητής και άλλες πληροφορίες, άσήμαντες όμως.

Ανεβαίνει έπειτα ο στρατός προς το Δεμίρ Χισάρ (σημερινό Σιδηρόκαστρο).

Makedonien, Stieler Adolf 1849

Τα περίχωρα του παράγουν πολύ ρύζι, βαμβάκι και άλλα προϊόντα. Υπάρχουν επίσης πολλά αμπέλια και κήποι, καθώς και μεταλλεία σιδήρου.

Ο Διοικητής μιλεί για τα στενά του Σιδηροκάστρου και για τα δυο χωριά του που ονομάζονται Βέτρινα (Πετρίτσι).
Κατόπιν ακολουθεί τον σημερινό παραμεθόριο δρόμο, περνά την λίμνη Μπούκοβο, το χωριό Τσαΐρκιοϊ, και φθάνει στην Δοϊράνη, μεγάλη πόλη που την κατοικούσαν χριστιανοί και Τούρκοι  Γύρω από την πλούσια σέ ψάρια ομώνυμη λίμνη υπήρχαν πολλά χωριά.

 Κατεβαίνοντας έπειτα προς Ν και περνώντας από διάφορα χωριά και ενα ποταμάκι, το Χαϊνταρλή, φθάνει στο Μπαμτζιλάρ και κατόπιν στο Κουμπαρά Χανέ (εργαστήρι βλημάτων).

Έκεΐ κοντά, λέγει ο Διοικητής, υπάρχει ένα δερβένι, όπου εδρεύει μια φρουρά από αρματολούς για την φρούρηση της Θεσσαλονίκης.

 Η είδηση αυτή είναι σημαντική, άγνωστη από άλλη πηγή για την εποχή εκείνη, γιατί μαθαίνουμε ότι έξω άπό  την Θεσσαλονίκη, στο σημερινό Δερβένι, υπήρχε σώμα άρματολών.

Από την Θεσσαλονίκη ο Διοικητής έχει ορισμένες αναμνήσεις.

Τον έντυπωσιάζουν οι οχυρώσεις της και οι μεγάλοι πύργοι της σέ κάθε πλευρά, ιδίως οι πιο μεγάλοι της παραλίας, μέ τα πολλά και μεγάλα κανόνια.

Στις γωνιές (έννοεΐ των πύργων της παραλίας) μένουν άγρυπνοι οι φρουροί του κοντά στα κανόνια τους.
Στο έπάνω μέρος της πόλης ύψώνεται το Έπταπύργιο, που έχει τον ϊδιο άριθμό πύργων, όπως και το άντίστοιχο της Κωνσταντινουπόλεως, και όπου φρουρούν οι κάτοικοι κατά την εντολή (havale, όπως μνημονεύεται στο κείμενο), που είχαν από τον σουλτάνο.

Η είδηση είναι πολύ ένδιαφέρουσα, γιατί βλέπουμε ότι οι κάτοικοι, από την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους στα 1430 ώς τα 1715, εξακολουθούσαν να φρουρούν τα τείχη,όπως φαίνεται να το μαρτυρή τουρκικό έγγραφο της 14ης Όκτωβρίου 1605.

Σύμφωνα μ’ αύτό ο τότε σουλτάνος Μεχμέτ Β' (1421-1451), ο όποιος άνασυνοίκισε την πόλη μέ έντόπιους και ξένους κατοίκους, χριστιανούς και μουσουλμάνους, ανέθεσε σέ ορισμένους απ’ αύτούς να φρουρουν τους πύργους των παραλιακών τειχών. για την ύποχρέωσή τους αυτή απαλλάσσονταν από διαφόρους φόρους (σεχρέ, δογαντζή, χισάρ μπανή, σαλγκούν ζούλ, χιρεχόζ, άκιντζηλίκ, καπάκ, τζελέπ, σουργκιούν, άβαρίζι διαβανιέ και τεκιαλιφ ούρφιέ).

Έχοντας ύπ’όψη την είδηση αυτή  διαπιστώνουμε συνεχή την φρούρηση των τειχών της Θεσσαλονίκης από τους κατοίκους της μέχρι τού 1715.
 Αλλά από το 1605-1715, που πέρασε ο Διοικητής, οι χριστιανοί κάτοικοι είχαν απαλλαγή από τήν ύπηρεσία αυτή  γιατί στα 1605 ο μπεηλέρμπεης της Ρούμελης ’Αχμέτ πασάς κατάργησε την ύπηρεσία τους λέγοντας ότι «δέν είναι δυνατόν η όμάς των απίστων να φυλάσση το φρούριον ούτε έπιτρέπεται προς αύτούς έμπιστοσύνη».

Ο Διοικητής μιλει ακόμη για την ύδρευση της Θεσσαλονίκης και για τους σωλήνες που μεταφέρουν το νερό μέσα στην οχυρωμένη πόλη.
Οι κάτοικοί της είναι χριστιανοί, Ευρωπαίοι  Αρμένιοι και Εβραίοι.
Εκεί υπάρχει η πιο μεγάλη αστική εγκατάσταση Εβραίων στην οθωμανική αυτοκρατορία

 Η Θεσσαλονίκη είναι ένα μεγάλο λιμάνι, όπου καταπλέουν Γάλλοι έμποροι με τα εμπορεύματά τους και έχουν και πρόξενο δικό τους.
Υπάρχουν μοναστήρια άνδρών και γυναικών (δέν τα κατονομάζει όμως ο Διοικητής) και ανάμεσα στις εκκλησίες μια ώραία μητρόπολη, όπου σώζεται το λείψανο τού Γρηγορίου του Παλαμά
και η θαυματουργή και άργυροστόλιστη εικόνα του Αγίου Δημητρίου, η οποία είχε ζωγραφισθή, όπως έλεγαν, ένόσω ζούσε ακόμη ο Αγιος. 

Η πληροφορία αυτή είναι πολύτιμη, γιατί μαρτυρεί οτι πραγματικά στην μητρόπολη της Θεσσαλονίκης είχε μεταφερθή η εικόνα του πολιούχου μετά την κατάσχεση της εκκλησίας από τους Τούρκους στα 1493.
Είναι η ίδια άσφαλώς εικόνα που κάηκε κατά την μεγάλη πυρκαϊά του 1890.

Όσο για την παλιά, βυζαντινή βασιλική του  Αγίου Δημητρίου που είχε μετατραπή σε τζαμί, αυτή ήταν απρόσιτη στους χριστιανούς, γιατί οι Τούρκοι τους άπαγόρευαν την είσοδο, εκτός αν περνούσε κανείς μέσα άπαρατήρητός.
Τιμούσαν όμως τον τάφο και συνεχώς έκαιγαν επάνω του κεριά.

Ο Διοικητής βλέπει ακόμη την ώραία άγορά της Θεσσαλονίκης και το γνωστό μας μπεζεστένι, όπου εκτίθενται αντικείμενα και εμπορεύματα από μακρινές χώρες.
Ένώ ακόμη ο Διοικητής βρίσκεται στην Θεσσαλονίκη ένδιαφέρεται για το  Αγιο Όρος και μαθαίνει ότι αυτό υψώνεται σάν σκόπελος, ότι είναι μια χερσόνησος που δένεται μέ την ξηρά μέ στενό λαιμό, στενώτερο και από του Έξαμιλίου της Πελοποννήσου.

Έδώ άναφέρει οτι, όπως και στο Έξαμίλι, είχαν υψώσει ένα τείχος, μέ μία πύλη που μπορούσαν να την κλείνουν.
Η τελευταία αυτή είδηση ϊσως να μήν άνταποκρίνεται στην άλήθεια και να προήλθε από την ύπαρξη ιχνών της άρχαίας τάφρου του Ξέρξη (ΙΙροαύλαξ-Πρόβλακας).

Στο "Αγιο Όρος, εξακολουθεί ο Διοικητής, ύπάρχει ένας άντιπρόσωπος του μποσταντζή-μπασή μέ το άξίωμα του χασεκή, ο όποιος φρουρεί τον τόπο.
 Έν συνεχεία προσθέτει — και αύτό είναι άγνωστο —ότι ο μποσταντήμπασής έχει ύπό την έποπτεία του όλα τα μοναστήρια της Ασπρης (Αιγαίου) και της Μαύρης θάλασσας και εισπράττει κάθε χρόνο το εισόδημα άπ’ αύτά.

Σ την Θεσσαλονίκη έρχεται ο καπουδάν πασάς μέ μια μπαστάρδα (— ναυαρχίδα3 και με άλλα πλοία, κατευθύνεται προς τις σκηνές του μεγάλου βεζίρη, λαμβάνει μέρος σέ σύσκεψη και την έπαύριο αναχωρεί  Έδώ έγινε και παρέλαση των τουρκικών δυνάμεων.

Ο Θερμαϊκός κόλπος, γράφει ο Διοικητής, έκτείνεται ώς τα ορη που ονομάζονται «του Αλεξάνδρου» και ώς πέρα από το κάστρο του Πλαταμώνα.
Θά έννοή άσφαλώς τους προβούνους των Πιερίων που φθάνουν ώς τον Κολινδρό.

Κατόπιν λέγει ότι στην πεδιάδα της Θεσσαλονίκης, στο ’Αραπλή, στον σημερινό Λαχανόκηπο, υπάρχουν επτά μαρμάρινες κολόνες (καί κοντά σ’ αυτην την έκφραση σημειώνει την ελληνική λέξη: αγάλματα), για να τιμηθή η μνήμη έπτά Τούρκων πασάδων, για τους όποιους έλεγαν ότι έπεσαν πολεμώντας ώς μάρτυρες (sehid) κατά την πολιορκία της Θεσσαλονίκης.

 Έδώ έχουμε μια ένδιαφέρουσα είδηση, η οποία ήταν άγνωστη ώς τώρα από γραπτές πηγές η από άλλη προφορική παράδοση.
Μένει λοιπόν το θέμα προς διερεύνηση.

Φεύγοντας από την Θεσσαλονίκη σταμάτησαν στο Τόπσιλαρ, χωριό στις όχθες του ’Αξιοϋ. ’Αφοϋ πέρασαν τόν ποταμό, προχώρησαν προς τόν Αλιάκμονα. Κοντά στην πέτρινη γέφυρά του εκτείνονταν οι γνωστές ώς σήμερα αλυκές, οπου υπήρχαν κατοικίες για τόν έπικεφαλής άρμόδιο (tuz emini), ο όποιος τις ένοίκιαζε από το δημόσιο.

Κατόπιν έφθασαν στο Κίτρος, οπου συνάντησαν επίσης νέες άλυκές και επάνω στους λόφους διέκριναν πολλά χωριά.
Το Κίτρος το χαρακτηρίζει ο Διοικητής ώς μεγάλο κάστρο, κατοικούμενο από πολλούς χριστιανούς. Κάτω προς την παραλία ύπάρχουν πάλι άλυκές.

Βγαίνοντας από το Κίτρος συναντά χωράφια γεμάτα θάμνους και στους λόφους επάνω διακρίνει ένα νέο δάσος και ένα δερβένι που το φυλάγουν αρματολοί  Προχωρεί κατόπιν προς την Κατερίνη. για την Κατερίνη λέγει ότι είναι μεγάλο χωριό που κατοικείται μόνον από χριστιανούς και ότι έχει μια έκκλησία της Αγίας Αικατερίνης, από την οποία πήρε και το όνομα το χωριό.

Πέρα από την Κατερίνη, αφού περνά το ποτάμι Νεχρί Σεφταλή, το σημερινό Μαυρονέρι, προς τόν Πλαταμώνα ασφαλώς, συναντά νέο δερβένι με αρματολούς επίσης και φθάνει τέλος στο κάστρο, το όποιο και περιγράφει.

Τα νέα στοιχεία που προσθέτει είναι ότι στο ψηλότερο μέρος του κάστρου, άσφαλώς μέσα στον δεύτερο περίβολο, ύπάρχει η πυριτιδαποθήκη και κάτω από το κάστρο ένα στενό πέρασμα, μια βαθιά χαράδρα, που την διασχίζει ένας δρόμος τεχνητός (άσφαλώς ο γραφικός και ο καλντεριμωμένος δρόμος που γνωρίσαμε ώς τα τελευταία χρόνια), ο όποιος όδηγοϋσε ώς το άκρο της θάλασσας.

Την πυριτιδαποθήκη είναι ίσως δυνατόν να την αναγνωρίσουμε στο ορθογώνιο κτίσμα το όποιο βρίσκεται στην βάση του κεντρικού πύργου του Πλαταμώνα, όπως βλέπουμε να είκονίζεται στην ώραία χαλκογραφία που παραθέτει ο περιηγητής Clarke.

Από τα στοιχεία που μας δίνει ο Διοικητής αποκομίζουμε ενδιαφέρουσες ειδήσεις για την γεωγραφία και την ιστορία των τόπων της Μακεδονίας, από τους οποίους πέρασε κατά τις αρχές του 18ου αιώνα.

Μέγας Αλέξανδρος  στην ελληνική παράδοση, ΚόντογλουAlexander der Grosse in der griechischen Tradition

Συγκεκριμένα μαθαίνουμε την επιβίωση λαϊκών παραδόσεων του Μ. Αλεξάνδρου για δύο περιοχές στην Μακεδονία:

 1) για το κάστρο του Παλαιοχωρίου του Παγγαίου, γνωστό ως:   του «Αλεξάνδρου» και

 2) για τα Πιέρια, που ονομάζονται «βουνά του Αλεξάνδρου». 

Επίσης ένδιαφέρουσα είναι η διαπίστωση της φρουρήσεως ορισμένων δερβενιών από χριστιανούς άρματολούς, έξω από την Θεσσαλονίκη, στο γνωστό Δερβένι, κατόπιν έξω από το Κίτρος προς την Κατερίνη και τέλος προς τον Πλαταμώνα.

Αξιοσημείωτη ακόμη είναι η είδηση του Διοικητή, ότι στην Θεσσαλονίκη τότε, δηλαδή στα 1715, σώζονταν ακόμη μοναστήρια άνδρών και γυναικών, πράγμα που δείχνει ότι ως τις άρχές του 18ου αιώνα υπήρχαν ακόμη πολλά λείψανα της θρησκευτικής ζωής των Βυζαντινών.

 Επίσης μας κινεί το ενδιαφέρον η πληροφορία του ότι στο χωριό Άραπλή έξω από την Θεσσαλονίκη υπήρχαν επτά κολόνες, οι όποιες διαιώνιζαν την μνήμη άντίστοιχων πασάδων που επεσαν κατά την πολιορκία της Θεσσαλονίκης στα 1430.

 Άκόμη πρέπει να θεωρήσουμε ώς απόλυτα πιθανό ότι το τοπωνύμιο Κατερίνη είναι άγιωνύμιο, δηλαδή ότι προέρχεται από εκκλησία που τιμάται επ’ όνόματι της 'Αγ. Αικατερίνης.
Τέλος από γενικότερη ιστορική άποψη, παρακολουθούμε από σταθμό σε σταθμό την πορεία των τουρκικών στρατευμάτων μέσα από την Μακεδονία.

. Παναγιώτης Ναούμ  αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης του 1821  από την Έδεσσα(η πρώτη φωτογραφία Έλληνα). Εκπροσώπησε τους Μακεδόνες  στις Εθνοσυνελεύσεις της Ερμιόνης (Γ΄ Εθνοσυνέλευση), της Τροιζήνας (Γ΄ Εθνοσυνέλευση), του Άργους (Δ΄ Εθνοσυνέλευση) και του Ναυπλίου (Ε΄ Εθνοσυνέλευση) ως πληρεξούσιος Εδέσσης και Μακεδονίας.

Λασσάνης Γεώργιος