Εμμανουήλ Παπάς

 Ο αγώνας του 1821 απετέλεσε το αποκορύφωμα των βίαιων επαναστατικών εκκρήξεων από ένα έθνος που πίστευε με την ψυχή του στην ιδέα της ελευθερίας και της άνθρωπίνης αξιοπρεπείας.

Τι αυτό το λόγο η κραυγή του 21, αντήχησε βαθειά στη συνείδηση του 'Έλληνος, σαν μια επιτακτική εκκληση άγάπης και πίστεως, για τα πεπρωμένα του έθνους.

Τα ιστορικά επιτεύγματα της εποχής έκείνης, ξεδιπλώνονται ορμητικά με το διάβα του χρόνου και κατασταλάζουν στη μνήμη μας σάν καθαρές ιδέες. εκεί άφομοιώνονται και απορροφούνται.
Επιδρούν άμεσα αι πράξεις εκείνες στά βάθη της συνειδήσεώς μας γίνονται ιδέες, μορφές και σύμβολα και μνήμη ιστορική.

Γιατί ο αγώνας εκείνος υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του ελληνικού έθνους. 

Οι παλαιοί αμυντικοί πόλεμοι κατά των Περσών στον Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα, υπήρξαν μικρότερης διαρκείας και η καρτεροψυχία του ελληνικού λαού ήταν βραχύτερη. 

Η άντοχή του έθνους, που ήταν έλεύθερο και ωργανωμένο τότε, δεν έδοκιμάσθη τόσο όσο στην οκτάχρονη έπανάσταση του 21, που έπεχείρησε ένα έθνος, υπόδουλο 400 χρόνια άνοργάνωτο.

 Η παγκόσμια ιστορία έκρινε σπουδαίους τους Περσικούς πολέμους, όχι για το βαθμό της αντοχής  και της ταλαιπωρίας των Ελλήνων, μα για την ευρύτητα των αποτελεσμάτων στον παγκόσμιο πολιτισμό. αν τότε νικούσαν οι Πέρσαι, ο ελληνικός πολιτισμός του 6ου και 5ου αιώνα θά έπνίγετο μέσα στον Ασιατικό χείμαρρο και η παγκόσμια ιστορία θά είχε διαφορετική εξέλιξη.

 Στο μεγάλο μας αγώνα του 21, λειτούργησε αξιοθαύμαστα ο φυσικός νόμος της άγάπης για την ελευθερία, η δύναμη της εθνικής κληρονομιάς και η καταφρόνηση και το μίσος για τον τύραννο, που είχε στερήσει τους 'Έλληνας από τα στοιχειωδέστερα προνόμια της άνθρωπίνης ζωής.

Οι ηθικοί αυτοί παράγοντες της επαναστάσεως που είναι τόσον σπουδαίοι και αληθινοί, δεν έξεδηλώθησαν μονάχα στους καλλιεργημένους Έλληνες του εξωτερικού μα και στην ψυχή απλών ανθρώπων, όπως ήταν οι περισσότεροι από τους ίδρυτάς της Φιλικής Εταιρείας. 

Η επαναστατική εκείνη οργάνωση που έξεκολάφθη στη Νότιο Ρωσία, που ήταν τότε γεμάτη από 'Έλληνας, απέβλεπε να συνενώση όλες τις ζωντανές δυνάμεις του ελληνισμού και να εκβιάση με τα όπλα μια λύση, που μάταια ψάχνει ένας όρθολογιστής να τη στηρίξη σε λογική βάση.

Διέδωσαν οι φιλικοί πως υπαρχει μια υπέρτατη αρχή και μεγάλη υποστήριξη που κρύβεται στά βάθη της Ρωσίας. στην πραγματικότητα, όμως, όλη αυτή η επαναστατική κίνηση, ξεπηδοΰσε από άσήμαντους εμπόρους, ύπαλλήλους και μερικούς καπετανέους που βρίσκονταν στις Ηγεμονίες του Δούναβη, στη Ρωσία, μα που πίστευαν άκλόνητα στην επιτυχία της επαναστάσεως. Ήταν οι τολμηροί, οι ίδεαλισται που τους κινούσε ένας άγιος ενθουσιασμός. Ήταν οι ριψοκίνδυνοι που επικρατούν σε τέτοιες στιγμές.
 Οι άλλοι θ’ άκολουθήσουν.

Η Φιλική Εταιρεία πέτυχε να κανη τους Ελληνας ένα ζωντανό επαναστατικό σύνολο. 


Χρειάσθηκαν χρήματα και τάδωκαν οι πλούσιοι πατριώτες.

 Χρειάσθηκε στον αγώνα η εκκλησία, το σχολείο που ήταν τα βασικά στηρίγματα του Γένους, κι΄ οι καλύτεροι δεσποτάδες, οι παπάδες, οι καλόγεροι, κι΄ οι δάσκαλοι, ήταν πρώτοι στην ιδέα.

Kαι χρειάσθηκε στρατός επαναστατικός και ναυτικό και ξεκίνησαν κλέφτες κι’ αρματολοί, κι’ η ελληνική αγροτιά και οι τσομπάνιδες άπ’ όλη την Ελλάδα, άπ΄ την Ρούμελη και τη Μακεδονία, το Μόριά και τη Θεσσαλία και την Μικρασία, τη Θράκη και την Κρήτη, και μαζύ ΄ αυτούς άδελφωμένοι οι κουρσάροι και οι πειραται από τα Ψαρά, την Υδρα, τις Σπέτσες. 

’Έτσι η Φιλική Ιδέα διαδόθηκε, σ’ όλη την Ελλάδα, σ’ όλο τον παληό έλληνικό ζωτικό χώρο, και σ’ όλα εκείνα τα μέρη και τις περιοχές, που οι πρόγονοί μας, εζησαν, μεγαλούργησαν, άνδραγάθησαν και μαρτύρησαν.

Το λάβαρο της ελευθερίας ανέμιζε πάντα στην Ελλάδα. Ιδιαιτέρα εδώ στη Μακεδονία, σκιρτούσαν μεγάλες καρδιές κι΄ ακούγονταν ατόφια η φωνή της ελευθερίας.

Οι Μακεδόνες είχαν ταχθή από τη μοίρα τους να είναι οι προπομποί του Έθνους. αι προφυλακές της ελληνικής ελευθερίας.

 Μάς το είπε πριν από δυο χιλιάδες χρόνια ο Πελοποννήσιος ιστορικός Πολύβιος:

“ Πηλίκης γάρ τιμής αξιοΰσθαι Μακεδόνας οι το πλεϊστον του βίου ού παύονται αγωνιζόμενοι τοΐς βαρβάροις και προκινδυνεύοντες υπέρ της των Ελλήνων ελευθερίας”.

Έτσι στην επανάσταση του 21 έλαχε και πάλι στη Μακεδονία να προκινδυνεύση.

Αυτός είναι ο ιστορικός ρόλος της που επαναλαμβάνεται τακτικά, σ’ όλες τις κρίσιμες στιγμές του Έθνους.

 Η Μακεδονία ήταν οργανωμένη από τη Φιλική Εταιρεία.

 Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές 37 Μακεδόνες είχαν μυηθή στη Φ. Ε. μα πρέπει νάταν περισσότεροι, όπως άπεδείχθη κατά την έναρξη της επαναστάσεως.

Φαρμάκης Ιωάννης

Ολύμπιος Γεωργάκης

 Ο Γεωργάκης Όλύμπιος ο ήρωας της Βλαχίας,
ο Φαρμάκης τραγικό θύμα της επαναστάσεως,
ο Εμμανουήλ Παπάς αρχηγός σε λίγο της Χαλκιδικής και Ανατολικής 'Μακεδονίας, οι μητροπολίτες Σερρών, Άρδαμερίου, Γρεβενών και τόσοι άλλοι, ήταν Μακεδόνες.

Μάλιστα ο Παπάς που διέθεσε όλο το τεράστιο πλούτο για την έπανάσταση, είχε εκλεγεί στην Κωνσταντινούπολη αρχιταμίας της Φιλικής Εταιρείας, αξίωμα έμπιστευτικό κι’ από τα μεγαλύτερα.

Πρώτος έφθασε εδώ ο άρματολός Γιάννης Φαρμάκης 
από το Βλάτσι της Δυτικής Μακεδονίας.

Παλαιός έχθρός του Άλή Πασά, άρματολός στον ’Όλυμπο και στά Εφτανησα μέ τον Κολοκοτρώνη, τον Άναγνωσταρά και τον Χρυσοσπάθη, εξελέγη στο Βουκουρέστι αρχηγός των άφιερωμένων της Φιλικής Εταιρείας κι΄ εφθασε στάς Σέρρας το 1818.

'Ίδρυσε το Κέντρο των Σερρών — Δράμας — Καβάλλας.

Απ εκεί τράβηξε για το Άρδαμέρι και το 'Άγιον ’Όρος, όπου μύησε τον πατριάρχη Γρηγόριο.
Στο άγιώνυμο "Ορος ο Φαρμάκης άνέπτυξε μεγάλη δραστηριότητα.

Έμύησε πολλούς ήγουμένους, καλογήρους και όλους τους εξέχοντας του Πολυγύρου, των Μαντεμοχωρίων καθώς και τους Θεσσαλονικεΐς, Καυταντζόγλου, Πάϊκον, Μενεξέ και Μπαλανο.

Ναούμ Παναγιώτης

Κασομούλης Νικόλαος

 Σε λίγο εφθασαν στη Μακεδονία άλλοι ντόπιοι Φιλικοί.

ΟΠαναγιώτης Ναούμ για την Έδεσσα, τη Σιάτιστα, την Καστοριά και τα Γρεβενά,
 ο Κασομούληςπου εδρασε σαν φιλικός στις Σέρρες, στη Σιάτιστα και στην Κοζανη, στο Βλάτσι και την περιοχή Βέροιας και άλλοι πολλοί.



Αγώνες συνεχείς 400 ολόκληρα χρόνια, είχαν χαλυβδώση την ψυχή του άγροτικού και ποιμενικοΰ πληθυσμού της Βορείου Ελλάδος και η άνταρσία των βουνών κατά της τούρκικης τυραννίας, ήταν διαρκής.
Είχε δημιουργηθή με την πάροδο του χρόνου στά βουνά της Μακεδονίας, μία παράδοσις από κλέφτες και άρματολούς, να σκοτώνουν τον Τούρκο όπου κι΄ αν τον εύρισκαν, γιατί τον θεωρούσαν συνειδητά, σάν άρπαγο της πατρικής κληρονομιάς.

Tο μίσος αυτό πήγαζε από την πίστη στην ιδέα πως το έργο των ορεινών προ πάντων πληθυσμών, που βρίσκονταν σε διαρκή επαναστατικό οργασμό ήταν εθνικό, και ότι οι άρματολοί και κλέφτες αποτελούσαν το εθνικό στρατό του δουλεύοντος Γένους.

Έτσι το εργο αυτό περιεβάλλετο από τη συμπάθεια του έλληνικού λαού χωρίς καμμιά διάκριση.
Τ΄ αρματολίκια και η κλεφτουργιά εδώ στη Μακεδονία ήταν ωργανωμένα όσο σε καμμιά άλλη έλληνική περιφέρεια.
 Στο βιβλίο μου « Άρματολοί και κλέφτες» που δημοσίευσα πριν από λίγα χρόνια, αποδεικνύω με επίσημες και άγνωστες ιστορικές πηγές, βγαλμένες από τα τούρκικα αρχεΐα, πως πατρίδα του άρματολισμού στην Ελλάδα, θεωρείται η Μακεδονία.

Η άνταρσία στά βουνά κατά της τούρκικης αύθαιρεσίας είχε λάβει εδώ μεγάλες διαστάσεις από τις αρχές άκόμα του ΧΥ αιώνα.

Στον 'Όλυμπο, τα Πιέρια, το Βέρμιο και το Καϊμακτσαλάν, οι Καπετανέοι Περδικάρης, Σερμπέτης, Καλόγηροςκαι τόσοι άλλοι, κυριαρχούσαν άπόλυτα κι΄ οι Τούρκοι στρατολόγοι που μάζευαν τους γενιτσάρους, δεν τολμούσαν να πατήσουν έκεΐ.

Στά 1700, 3.000 άρματολοί και κλέφτες σε ομαδική έκστρατεία ρήμαξαν τα τούρκικα τσιφλίκια στις περιοχές του Αλιάκμονα στην επανάσταση του 1769.

Στά γνωστά ’Ορλωφικά, ο Ζιάκας, ο Λάζος, ο Ζήδρος, ξεσήκωσαν όλα τα βουνά της Μακεδονίας κι΄ εφθασαν πολεμόντας εως την αιτωλοακαρνανία.

Καρατάσος Τάσος

Άλλοι άρματολοί, ο Καζαβέρνης, ο Καρατάσιος και ο Νικοτσάρας, είχαν όργανώση και πειρατικές εκστρατείες, στη Χαλκιδική και την άνατολική Μακεδονία που τις πλήρωσαν άκριβά οι Τούρκοι. σε λίγα χρόνια ο Νικοτσάρας με 500 κλέφτες Μακεδόνας, Θεσσαλούς και Ρουμελιώτες, φθάνει με καΐκια στο Σταυρό της Χαλκιδικής, περνάει τη Ζίχνα και το Νευροκόπι, και πηγαίνει να βοηθήση τους Σέρβους που είχαν επαναστατήση.

Δίνει σκληρές μάχες με 8.000 τούρκους του βαλή των Σερρών, που αποθανάτισε η λαϊκή μούσα και τελικά ξαναγυρίζει στ΄ 'Άγιον ’Όρος για να συναντηθή με τη μοίρα του Ρωσικού στόλου, που διηύθυνε ο ναύαρχος Σενιάβιν.

Αν ο Νικοτσάρας δεν σκοτωνόταν στο Λιτόχωρο και ζούσε στην αρχή της επαναστάσεως, θάταν ο πιο ένδεδειγμένος αρχηγός εδώ στη Μακεδονία, γιατί και μόρφωση είχε, και καταπληκτική ψυχραιμία κι΄ ήταν γεννημένος για ήγέτης.

 Ητο λοιπόν ο έλληνισμός της Μακεδονίας άκμαΐος στά εθνικά του αισθήματα και ωργανωμένος όσο ήταν δυνατό από τη Φιλική Εταιρεία και περίμενε την εκκρηξη της επαναστάσεως.
Η επανάσταση άρχισε από τη Χαλκιδική Χερσόνησο με αρχηγό τον Σερραΐο τραπεζίτη μεγαλέμπορο και αρχιταμία της Φ. Ε. Εμμανουήλ Παπά.

Ο Παπάς που ήταν τότε 44 χρόνων και είχε γεννηθή στο χωριό Δοβίστι των Σερρών ξεκινώντας κρυφά από την Κωνσταντινούπολη εφθασε στο Άγιον Όρος στις 23 Μαρτίου 1821 ως επίσημος άπεσταλμένος του Αλεξάνδρου Υψηλάντη με τον τίτλο του αρχηγοΰ της Χαλκιδικής και Ανατολικής Μακεδονίας.
Στο άγιώνυμο όρος έφθασε με το καράβι του Φιλικού από τη Λήμνο Χατζηβισβέλη, έχοντας μαζύ ως υπασπιστή τον Χατζηπέτρο.

Το σκάφος ήταν γεμάτο όπλα, πολεμοφόδια και τρόφιμα που είχεν άγοράση ο πατριώτης αρχιστράτηγος με χρήματα δικά του.

 Η χερσόνησος του ’Άθω είχε κριθή από τους όργανωτάς της επαναστάσεως ως το κατάλληλο σημείο αποβιβάσεως του Παπά.
Το 'Αγιώνυμο ’Όρος από τα ίστορικώτερα θρησκευτικά κέντρα της Χριστιανοσύνης, άφ΄ ού στό παρελθόν είχεν ύποστη πολλές ταλαιπωρίες από τους Τούρκους, τα τελευταία χρόνια είχαν αποκτήσει σημαντικά προνόμια.

 Έκτος από μια ολιγάριθμη τουρκική φρουρά που έμεινε στις Καρυές, ολόκληρη «ή Χερσόνησος του ’Άθω» εύρίσκετο στη διάθεση των μοναχών. το θρησκευτικό αι σθημα ήταν λυπηρό, τα γράμματα με την περίφημο Άθωνιάδα Σχολή έκαλλιεργοΰντο ικανοποιητικά, άλλά και το πατριωτικό αι σθημα των μοναχών ήταν δοκιμασμένο, γιατί πολλές φορές οι θρησκευτικοί αυτοί λειτουργοί, είχαν διασώση και περιθάλψη 'Έλληνας άρματολούς και κουρσάρους και άλλους δυστυχισμένους ραγιάδες της Χαλκιδικής και της Ανατολικής Μακεδονίας που κατεδίωκαν οι Τούρκοι για τα πατριωτικά τους αισθήματα.

Μόλις έφθασεν ο Παπάς στό μοναστήρι του Έσφιγμένουκαι συνάντησε τον αρχημανδρίτη Νικηφόρο, Φιλικό και προσωπικό του φίλο, έκάλεσε εκεί γενική σύσκεψη των μεμυημένων της περιοχής. εκεί άπεφασίσθη η γενική στρατολογία όλων εκείνων που μπορούσαν να έξοπλισθοΰν τόσον στη Χαλκιδική όσον και την Ανατολική Μακεδονία έως τη Μαρώνεια.

 Ταυτόχρονα έγραψε στον Φιλικό μητροπολίτη των Σερρών Χρύσανθο ν΄ αποστείλη ενισχύσεις και νάναι έτοιμος, μόλις δοθή το σύνθημα της έξεγέρσεως.

Μέσα στάς Σέρρας όμως είχε γνωσθή η έκρηξη της επαναστασεως στη Μολδοβλαχία και η σφαγή του Οίκομενικού Πατριαρχη και των Συνοδικών, ο δε φρούραρχος και ο βαλής των Σερρών, είχαν λάβει εξαιρετικά μέτρα για να προλάβουν ,κάθε εξέγερση.

Και ναι μέν μία ομάδα Σερραι ων αγωνιστών, άνάμεσα στους όποιους ήταν και ο Κώστας Κασομούλης εμπορευόμενος εκεί και πατέρας του αγωνιστη και ιστορικού Νικολάου Κασαμούλη είχαν καταλάβη το Μοναστηρι της Ήλιόκαλης και περίμεναν οδηγίες, μα ο Μουστάμπεης γιος του πρώην βαλή Γιουσούφ μπέη, άσπονδου εχθρού του Παπά, συνέλαβεν άμέσως τον μητροπολίτη Χρύσανθο κι΄ άλλους 150 επιφανείς Σερραίους και τους έφυλάκισε.

Ταυτόχρονα ένα σύνταγμα τουρκικού στρατού περικύκλωνε την πρωτεύουσα της Ανατολικής Μακεδονίας και οπλισμένοι ως τα δόντια γενίτσαροι και βασιβοζούκοι περιπολούσαν στην πόλη με επί κεφαλής τον φρούραρχο Άμπντούλ Άγάν, δέροντες και σφάζοντες τους κατοίκους.

Ανάμεσα σ’ άλλα κακουργήματα και τάς διαρπαγάς, έβαλαν φωτιά στό σπίτι και τα υποστατικά του αρχηγοΰ της επαναστάσεως και εβασάνισαν άπάνθρωπα τους συγγενείς και την σύζυγόν του.
Με τα δραστικά και εξοντωτικά αυτά μέτρα δεν κατώρθωσε η πόλη των Σερρών να κινηθή.
Οι Σερραΐοι που είχαν συγκεντρωθή στό μοναστηρι της Ήλιόκαλης ύστερα άπ’ αυτά κατώρθωσαν να ξεφύγουν από τους Τούρκους και να φθάσουν στό 'Άγιον ’Όρος πρός ένίσχυσιν των δυνάμεων του Παπά.
Έν τώ μεταξύ στη Χαλκιδική, το κήρυγμα του Παπά κατενθουσίασε τους κατοίκους και τους αγιορείτες και οι επαναστάτες έπολλαπλασιάζοντο.

Στις Καρυές συνελήφθη και έφυλακίσθη από τους καλογήρους ο σούμπασης Χασεή μπέης με τη φρουρά του, στον Πολύγυρο εξηγέρθησαν οι κάτοικοι έσφαξαν τον τοΰρκο βοεβόδα και 14 άνδρας της φρουράς και έτρεψαν σε φυγή 2 τούρκικα αποσπάσματα που έστάλησαν έκεΐ.

Στην Κασσάνδρα οι κάτοικοι συνεπικουρούμενοι από καράβια της Λήμνου και των Ψαρρών ξεσηκώθηκαν μαζύ με τα χωριά της Σιθωνίας και με αρχηγούς τον Δουμπιώνη, τον Χάψα και τον Χιμευτό. σε λίγο μαζύ με τους Σερραι ους και άλλους ’Ανατολικομακεδόνας έφθανε στο Άγιον Όρος και ο ιατρός Ευάγγελος από τη Μαρώνεια με άρκετούς συμπατριώτες του.
 Μά και οι 'Αγιορείτες κατά έκατοντάδας πύκνωναν τις τάξεις των επαναστατων με αρχηγούς τον αρχιμανδρίτη του Βατοπεδίου Θεόφιλο, τον Μ στης Λαύρας Ναθαναήλ, του Έσφιγμένου Εύθύμιον και Ξενοφώντος Γεδεών.

Ο Βαλής της Θεσσαλονίκης Σερήφ Σιννίκ Γιουσούφ μπέης μόλις επληροφορήθη την επανάσταση στο Άγιον Όρος συγκέντρωσε σοβαρές δυνάμεις κι΄ έφθασε στην 'Ιερισσό προκειμένου να είσβάλη στό Άγιον Όρος .
Εκεί οι άγιορεΐτες τον καθησύχασαν, τον ξεγέλασαν και δήλωσαν πως είναι άφωσιωμένοι στον Σουλτάνο. Ο  Γιουσούφ μπέης φαίνεται πως  έπείσθη από τα καλογηρικά άπιχειρήματα κι΄ άφ΄ ού έγκατέστησε φρουρές στην 'Ιερισσό και μάζεψε ομήρους περίπου 80 μοναχούς άπ’ τα διάφορα μετόχια, γύρισε στη Θεσσαλονίκη όπου τους φυλάκισε μαζύ με πολλούς άλλους Θεσσαλονικεΐς ύποπτους που είχαν συλληφθή έν τώ μεταξύ προληπτικά.

Μόλις όμως οι Πολυγυρινοί εξώντωσαν την τουρκική φρουρά και κατέλαβαν ολόκληρη την περιοχή, ο Γιουσούφ μπέης διέταξε δύο ισχυρά αποσπάσματα να καταλάβουν τον Πολύγυρο και να τιμωρήσουν σκληρά τους κατοίκους, μα οι αποσταλέντες τούρκοι ήπήθησαν κατά κράτος και ύπεχώρησαν πρός την Παλαρούδα με πολλές άπώλειες.

Αυτό εξαγρίωσε τον αιμοβόρο Γιουσούφ, που γι άντίποινα έσφαξε όλους τους καλογήρους που είχε ώς ομήρους καθώς και άλλους 27 Θεσσαλονικεΐς υπόπτους μέσα στις φυλακές, συνέλαβε και έκλεισε άλλους 2.000 στην εκκλησία και τον περίβολο του Γρηγορίου του Παλαμά, κρέμασε στό Καπάνι τον τοποτηρητή του μητροπολιτικοΰ θρόνου της Θεσσαλονίκης επίσκοπο Κίτρους Μελέτιο, τους φιλικούς Μπαλάνο, Πάϊκο, Μενεξέ, Κυδωνιάτη, τον ιερέα του ΄ Αγίου Μηνά Παπαγιάννη και 11 άλλους προύχοντας.

Σ’ αυτό το διάστημα της τρομοκρατίας ο τουρκικός όχλος ερεθιζόμενος από άλλοφύλους ξένους αποβλέποντας στην οικονομική καταστροφή του ελληνικού στοιχείου της Μακεδονικής πρωτεύουσας, μπήκε μέσα στη μητρόπολη και κατεκρεούργησε ομαδικά όλους σχεδόν τους εγκλείστους Θεσσαλονικεΐς.

ΌΤούρκος ιστοριογράφος Χαιρουλάχ έφέντης παρών στη Θεσσαλονίκη τότε μας διηγείται πως ελάχιστοι γλύτωσαν από τους δερβίσηδες ένός τούρκικου τεκέ που ήταν εκεί κοντά.

Απάνω από 3.000 Ελληνες της Θεσσαλονίκης υπολογίζω ότι σφάγηκαν κατά τις φοβερές αυτές μέρες της έθνικής δοκιμασίας, ξένος δε συγγραφέας τους άνεβάζει σε 25.000, έχοντας προφανώς ύπ΄ οψει του τους χιλιάδες από αιχμαλώτους και ομήρους από διάφορες ελληνικές περιοχές που μετέφεραν οι Τούρκοι στην Θεσσαλονίκη και καθημερινώς θανάτωναν.

Με την δοκιμασία αυτή τη φοβερή που έπαθε η πρωτεύουσα της Μακεδονίας, έκμηδενίσθηκε κάθε προσπάθεια άπελευθερωτικής κινήσεως.

Η πρώτη αυτή περίοδος της τρομοκρατίας κράτησε δύο μήνες και σ’ αυτό το διάστημα άρκετοί Θεσσαλονικεΐς έφυγαν κρυφά στό εξωτερικό, μερικοί σε επαρχιακές πόλεις και ένας μικρός άριθμός διέφυγε στη Χαλκιδική, ένταχθείς στις επαναστατικές δυνάμεις του Εμμανουήλ Παπά.

Ο Έλλην αρχιστράτηγος έν τώ μεταξύ είχε συγκεντρώσει στό Άγιον Όρος 3. 900 πολεμιστάς από τους οποίους οι 1.000 περίπου ήταν καλόγηροι.
Αυτή τη δύναμη την διήρεσε σε δύο φάλαγγες.

Την μία που περιελάμβανε τους 'Αγιορείτες, ’Ανατολικομακεδόνας και άλλους πολεμιστάς από κοντινές περιοχές, ένέλαβεν αυτοπροσώπως, και την άλλη με τους ντόπιους Χαλκιδικιώτες, έθεσε υπό τάς διαταγάς τού γενναιου Κανδρινού καπετάν Χάψα με τον όποιον συνέπραπεν ο Δουμπιώτης, ο Βασιλικός και άλλοι.

Ο ΙΙαπάς με την πρώτη φάλαγγα επιτεθείς διασκόρπισε την τούρκικη δύναμη της 'Ιερισσοΰ, και νικήσας κατ’ έπανάληψιν τις δυνάμεις του Γιουσούφ μπέη στη Ρεντίνα και την Παλαρούδα, έφθασε μέχρι των σημερινών λουτρών της Άπολλωνιάδος, ένώ ο Χάψας και οι άλλοι αρχηγοί της Χαλκιδικής, κατέλαβον την ’Αρναια, άπελευθέρωσαν όλα τα χωριά της περιοχής του Χολομώντα και έν συνεχεία τον Βάβδον, την Γαλάτισταν, τα Βασιλικά και εφθασαν έως τα λουτρά του Σέδες.

Οι Τούρκοι ήπηθέντες και εις τάς δύο πλευράς και καταδιωκόμενοι και πανικόβλητοι οπισθοχώρησαν στη Θεσσαλονίκη.

Αν τότε υπήρχε σχέδιο ωργανωμένης επιθέσεως και στρατιωτικός ήγέτης έμπειρος, με κατάλληλο επιθετική ενέργεια των δύο επαναστατικών πτερύγων και με τη συνδρομή μερικών καραβιών, η Θεσσαλονίκη θά έπεφτε στά χέρια των επαναστατών. Αι ολίγες δυνάμεις του Γιουσούφ μπέη ήπηθεΐσαι έπανειλημμένως από τους Έλληνες επαναστάτες, που τους κατείχε άκρατος ενθουσιασμός, δεν ήταν σε θέση να προβάλουν άντίσταση. σε ακόμη χειρότερη θέση θά εύρίσκετο η Θεσσαλονίκη, αν ταυτόχρονα με τους επαναστάτες της Χαλκιδικής, έκινοΰντο και οι άρματολοί των Πιερίων, του Βερμίου και του Όλύμπου.

 Ανεξάρτητα όμως από αυτά, η ολη έξέλιξη του άγώνος άπέδειξε ότι ο Εμμανουήλ Παπάς, είχε καταβάλει αξιοθαύμαστη ενεργητικότητα.

Ο άνθρωπος αυτός που είχε έγκαταλείψει πλούτο, εύμάρεια και τόσες απολαύσεις για την ελευθερία της πατρίδος, ήτο ένθουσιώδης πατριώτης και έχοντας πληροφορίες εσφαλμένες για νίκες των Ελλήνων επαναστατων στις Ηγεμονίες του Δούναβη, έκλαιε από συγκίνηση και ώραματίζετο τον Αλέξανδρο Υψηλάντη να μπαίνη νικητής στην Κωνσταντινούπολη και να κάθηται στο θρόνο των Παλαιολόγων.

Με τέτοιο ενθουσιασμό ο αρχηγός, διοικών τους ενθουσιώδεις πατριώτες της Χαλκιδικής και της Ανατολικής Μακεδονίας μπορούσε να καταλάβη τη Θεσσαλονίκη.
Στερούμενος όμως στρατιωτικής παιδείας διέπραξε το σφάλμα ν΄ άναστείλη την προέλαση. Έτσι άδικα κατηναλώθη τόσος ενθουσιασμός.

Την εποχή εκείνη δεν υπήρχε στην Ελλάδα υπεύθυνος αρχηγός ν΄ άντιληφθή τη θέση της επαναστάσεως της Χαλκιδικής και ν΄ αποδώση την εμπρέπουσα σημασία.

'Όταν άργότερα έσυστηματοποιήθη ο αγώνας στην Πελοπόννησο και συγκεντρώθηκαν εκεί όσες προσωπικότητες πολιτικές και στρατιωτικές διέθετε ο έλληνικός κόσμος, τότε οι ιθύνοντες άντελήφθησαν πόσον έξυπηρετική για το έθνος θά ήτο μια ισχυρή επαναστατική εστία στη Χαλκιδική, που θ΄ αποτελούσε μια διαρκή απειλή στά πλευρά των Τούρκων.

Κι’ ενώ σ΄ αυτό το διάστημα ο Γιουσούφ μπέης ώχύρωνε οσο μπορούσε καλύτερα τη Θεσσαλονίκη λαμβάνοντας διάφορα έκτακτα άμυντικά μέτρα, έφθασε στη Θεσσαλονίκη ο μουχασίλης του ’Αϊδινίου και Σαροχάν, βεζύρης Χατζή Μεχμέτ Μπαϊράμ πασάς, επί κεφαλής μεγάλης στρατιάς από 30.000 πεζούς, 5.000 ιππείς και ισχυρό πυροβολικό  αυτός προωρίζετο για την καταστολή της επαναστάσεως στη Ρούμελη και την Πελοπόννησο και πορευόμενος έκεΐ,
διετάχθη από τον Σουλτάνο να καταστείλη πρώτα! το κίνημα της Χαλκιδικής κι΄ ύστερα να συνέχιση την πορεία του.
Αυτό το Σουλτανικό φερμάνι το άνεκάλυψα στο τούρκικο αρχείο της Θεσσαλονίκης.
Προκύπτει άπ΄ την ανάγνωση πως ο Μπαϊράμ πασάς κατέστειλε μαζύ με τ άλλα και μια κίνηση των ραγιάδων στην περιοχή του κόλπου του Σάρρου δηλαδή Άλεξανδρουπόλεως πρός Μαρώνειαν, κι΄ ύστερα έφθασε στη Θεσσαλονίκη.
Αυτό το ξεσήκωμα της περιοχής αυτής ήταν τελείως άγνωστο στην ιστοριογραφία της επαναστάσεως.
Ο Παπάς μόλις επληροφορήθη την άφιξη του Μπαϊράμ πασά, ανησύχησε.
Έγραφε στους 'Υδραίους να στείλουν καράβια και πολεμοφόδια, στην Πελοπόννησο να στείλουν ένισχύσεις καθώς και στους Όλυμπίτες άρματολούς.

Τίποτα όμως δεν πέτυχε, και η κατάσταση άπέβαινε πολύ κρίσιμη. πως ήταν δυνατον οι 4 — 5 χιλιάδες επαναστάτες που είχαν ώς μόνο έφόδιο τον πατριωτικό ενθουσιασμό ν΄ άντισταθοΰν σε μια ωργανωμένη στρατιά της ίσχυροτάτης τότε Όθωμανικης αυτοκρατορίας;

 Ο Μπαιράμ πασάς έπετέθη με δύο φάλαγγες εναντίον των δύο επαναστατικών πτερύγων.
Η πρώτη φάλαγγα με 2.500 ιππείς και 20.000 πεζούς, προσέβαλε τους επαναστάτες του Χάψα στά Βασιλικά όπου μπήκε ο Άχμέτ μπέης με το Ιππικό και κατέστρεψε ολοκληρωτικά την ωραι α κωμόπολη.
 Ο Χάψας ύπεχώρησε σέ μια οχυρά τοποθεσία πέρα από το Μοναστήρι της Αγίας Αναστασίας και σε μια φοβερή σύγκρουση πρός δεκαπλάσιους Τούρκους, σκοτώθηκε ένδοξα μαχόμενος σάν λιοντάρι μαζύ με τα παληκάρια της Συκιάς και του Βάβδου.

162 Έλληνες έμειναν εκεί και 500 τούρκικα πτώματα μαρτυροΰσαν την άγρια άλληλοσφαγή και τον ήρωϊσμό των Ελλήνων.
 Οι άλλοι οπισθοχώρησαν πρός το Βάβδο, τον Πολύγυρο και τη Χερσόνησο της Κασσάνδρας, δίδοντες μάχες οπισθοφυλακής.
Εκεί πρόλαβαν την υποχώρηση 400 κλέφτες του Όλύμπου με αρχηγό τον Καπετάν Διαμαντή άφιχθέντες με πλοιάρια.

Αυτοί κατέλαβαν το Ισθμό της Κασσάνδρας και κατώρθωσαν βοηθούμενοι κι΄ από τους Κασσανδρινούς, να αναχαιτίσουν τους Τούρκους.

Η άλλη φάλαγγα του Μπαιράμ πασά, με ολόκληρο το Ιππικό και 15 000 πεζούς έπετέθη κατά της δεξιάς παρατάξεως του Παπά στον κάμπο της Παλαρούδας. και ναι μέν ο Παπάς καλώς πράπων διέταξε άμεση υποχώρηση άλλά οι Τούρκοι κατώρθωσαν να κυκλώσουν την οπισθοφυλακή των επαναστατων η όποια και έξωντώθη ολόκληρη.

Το υπόλοιπον σώμα διεσώθη και κατέφυγε στον Πρόβλακα του Ξέρξου όπου και ώχυρώθη.

Στο διάστημα αυτό, αποσπάσματα του τουρκικού στρατού και όχλος αποτελούμενος από Τούρκους Εβραίουςκαι Αθιγγάνους πυρπόλησεν το ιστορικό μοναστηρι της Άγιας Αναστασίας, τή Γαλάτιστα, το Βάβδο, τον Πολύγυρο, την Άρναια και δεκάδες άλλα χωριά της Χαλκιδικής, έσφαξαν αδιάκριτα έκατοντάδες Έλληνας χωρικούς, και διήρπασαν όλα τα περιουσιακά στοιχεία. αυτά κράτησαν έως τα μέσα του Ιουλίου του 1821.

Τότε εφθασε στη Θεσσαλονίκη νέα τουρκική στρατιά, με αρχηγό τον μουτεσαρίφη Θεσσαλονίκης και Καβάλας Μεχμέτ Έμίν Έμπού Λουμπούτ πασάν, που προωρίζετο αποκλειστικά να σαρώση με όλα τα μέσα τις επαναστατικές έκδηλώσεις των Ελλήνων στη Μακεδονία.

 Ο Μπαιράμ πασάς άνεχώρησε για τη Θεσσαλία και τη Στερεά, άφήνοντας διάδοχο το αιμοβόρο αυτό θηρίο. σ΄ αυτό το διάστημα από τα τέλη Ιουλίου έως τάς 26 Όκτωβρίου 1821 ο μέν Παπάς καταβάλλων τεράστιες ενέργειες και μεγάλη ζωτικότητα προσπαθούσε να κρατήση τάς δύο χερσονήσους του Άγιου Όρους και της Κασσάνδρας, παλαίοντας πρός άνυπέρβλητες δυσχέρειες που δεν είναι του παρόντος να άφηγηθώ, ο δε Έμπού Αουμπούτ πασάς ώργάνωνε το στρατό του όσο μπορούσε καλύτερα για να επιφέρη το τελικό χτύπημα.

Στις 26 Όκτωβρίου, άφ΄ ού άπέστειλε μικτό άπόσπασμα στη διώρυγα του Πρόβλακα για ν΄ άπασχολή τους επαναστάτες του Άθω, αυτός επικεφαλής 14.000 πεζικού και ιππικού με ισχυρότατο πυροβολικό και άκολουθούμενος και από 400 ώπλισμένους Εβραίους με αρχηγό τον Ιωσήφ Περέζ, εφθασε στις προφυλακές της Κασσάνδρας και ζήτησε την παράδοση των επαναστατών, ύποσχεθείς γενική άμνηστία.

Έστειλε μάλιστα άπεσταλμένο στον Παπά τον ίδιο Περέζ, που γνώριζε τα Ελληνικά και φορούσε στολή Τούρκου άξιωματικού.

Ο Παπάς με σύμφωνη γνώμη όλων των αρχηγών τής Κασσάνδρας, άπέρριψετην πρόταση και δήλωσε πως θα συνέχιση τον αγώνα με όλες τις θυσίες.
Δεν διέθετε εκεί περισσότερους από 1.500 άνδρας κατάλληλους για πόλεμο, με όπλα κάθε μορφής και με πυρομαχικά ελάχιστα. και παρ΄ όλα αυτά, από τις 27   Οκτωβρίου έως τα 13 Νοεμβρίου, οι Έλληνες άπέκρουσαν όλες τις λυσσαλέες επιθέσεις των Τούρκων, προυξένησαν μεγάλες άπώλειες και έξετέλεσαν το πατριωτικό τους καθήκον με πίστη και αυτοθυσία. αυτό όμως δεν έφθανε.

Ούτε μακροχρόνιο αμυντικό αγώνα μπορούσαν να οργανώσουν οι αυτοσχέδιοι πολεμισταί πατριώτες, οΰτε τα πολεμικά μέσα και τις άπαιτούμενες δυνάμεις και τρόφιμα είχαν για τέτοια επιχείρηση.

Τό πρωΐ της 14ης Νοεμβρίου 1821 ο τοΰρκος στρατιωτικός βλέποντας τη μικρή δύναμη των επαναστατων τους παρέσυρε με επιτήδειο τέχνασμα στό άνατολικό τμήμα της διώρυγος όπου είχε ένεργήση συνδυασμένη έπίθεση πεζικού και πυροβολικού.

Κι΄ ενώ οι Έλληνες προσπαθούσαν με τεράστιες θυσίες και άφάνταστους ήρωισμούς ν΄ αποκρούσουν την έχθρική έφοδο, αλλη μεγάλη τουρκική φάλαγγα, ειδικά προετοιμασμένη και έφωδιασμένη μέ ξύλα κλαδιά και σάκκους γεμάτους χώμα παραγέμισε τον αύλακα πρόχειρα και κατώρθωσε νά περάση και κύκλωσε τούς μαχομένους πού εύρέθησαν τώ­ρα σέ δεινή θέση.
Ή μάχη υπήρξε φονική και διεξήχθη σώμα πρός σώμα. 14.000 τούρκοι είχαν κυκλώσει τού: Έλληνας πού έμάχοντο χωρίς κανένας νά ύποχωρήση.

Τά 3)4 σκοτώθηκαν στό πεδίο τής μάχης άφ^΄ού πλήρωσαν πολύ άκριβά τήν ζωή τους, και μόλις 200 πολεμισταί μαζύ μέ τον άρχιστράτηγο, κατώρθωσαν νά διασω­θούν μέ μικρά σκάφη και νά φθάσουν στη Χερσόνησο τού ’Άθω σέ άθλια κατάσταση.
Ό Παπάς όμως παρ’ όλες τις ατυχίες είχε μέσα του πίστη ακατάβλητη για τον αγώνα.
Μή θεωρών τεοματισθέντα τον άγώνα, συνεκάλεσε πολεμικό συμβούλιο και ζή­τησε επικουρίες, πλοία και πολεμοφόδια άπό τήν "Υδρα όπου άπέστειλε σαν έκτακτο άντιπρόσωπο τόν ιατροφιλόσοφο Διονύσιο Πύρρο τό Θεσσαλό.

Επικουρίες έφθασαν σέ λίγο άσήμαντες μά έδώ συνέβη και κάτι τό άπρόβλεπτο.
Ένώ στην άρχή του άγώ­να, όλοι σχεδόν οι μοναχοί, πατριωτικώτατα σκεπτόμενοι μέ ενθουσιασμό άκολούθησαν τον αρχηγό και έδειξαν αύταπάρνηση και ήρωϊσμό, ύστερα άπό τά άτυχήματα άρχισαν νά κάμπωνται και πολλοί άπ^΄αυτούς νά άρνούνται νά συμμετάσχουν στά οικονομικά βάρη και τις θυσίες γιά τήν εξακολούθηση τής έπαναστάσεως.
Ξέχασαν δυστυχώς τά καθήκοντά τους και ύπέκυψαν στην ψυχική άδυναμία.
Ήλθαν σέ επαφή μέ άπεσταλμένους τού Έμπού Λουμπούτ πασά πού τούς ύπέσχετο, κι΄ αύτό άπεδείχθη ψεύδος δπως ήταν έπόμενο, άμνηστία και σεβασμό τής μοναστηριακής περιουσίας.
Έλληνες και ξέ­νοι ιστορικοί κατηγόρησαν δριμύτατα τήν στάση αύτή μεγάλης μερίδος των 'Αγιορει­τών, προσωπικά δέ ό σημερινός ομιλητής, μάταια έψαξε στά μοναστηρια του ’Άθω ναύρη τεκμήρια γιά νά έλαφρύνη αυτήν τήν κατηγορία.
Εύρεθείς σέ μιά τέτοια κατάσταση ό Παπάς και θεωρώντας μάταιο και επικίνδυνο τον περαιτέρω άγώνα, πήρε τό επιτελείο του, μερικούς πιστούς καλογήρους και πολεμιστάς καί, μπήκε στό καράβι τού Χατζηβισβέλη γιά νά μεταβή στην "Υδρα και νά έξακολουθήση προσφέροντας τις υπηρεσίες του στη μαχομένη πατρίδα.
Δυστυχώς συντετριμένος άπό τά άτυχήματα και τήν εξέλιξη τού άγώνος, ύπέστη καρδιακή προσβολή και πέθανε μέσα στό πλοίο.
Μεταφερθείς στην 'Ύδρα, κηδεύθηκε μεγαλοπρεπώς άπό τούς έπιφανεΐς Υδραίους στην έκκλησία τής Υπαπαντής μέ δλες τις τιμές τού άρχιστρατήγου.
Πριν άπό λίγα χρόνια πήγα στην 'Ύδρα γι’ αύτή τήν υπόθεση. Έκεΐ στην έκκλη­σία τής Άναλήψεως πού είναι μετόχιο τού Παναγίου Τάφου άνεκάλυψα μιά επιτύμβια πλάκα πού κάλυπτε άλλοτε τον τάφο τού ’Ανατολικομακεδόνος πατριώτου. Αντέγραψα τό αρχαϊκό επίγραμμα πού λέει;
Ό Εμμανουήλ Παπάς, υπήρξε ένας αγνός και ίδεολόγος, πατριώτης από τήν άθάνατη λεβεντογενηά του 21, πού τού άνήκει κάθε τιμή, έπαινος και έθνικός σεβα­σμός. Ανήκει στη χορεία των μεγάλων έκείνων Ελλήνων, πού έθεσαν τον πλούτον και τήν εύμάρεια στη διάθεση τού Γένους χωρίς κανένα άντάλλαγμα, και θυσίασε τή δική του ζωή μαζύ μέ τά 4 παιδιά του, γιά ν^΄άναστηση τήν σκλαβωμένη πατρίδα.

Ξώδεψε γιά τον άγώνα ολόκληρη τήν περιουσία του άπό 200.000 δίστηλα τάλληρα και τέτιο κολοσσιαίο ποσό, ούτε οί Κοντουριώτηδες δέν προσέφεραν στον άγώνα.

Μέ πίστη άπέραντη και άγιο ενθουσιασμό ό χθεσινός φιλήσυχος έμπορος και τρα­πεζίτης έτέθη επί κεφαλής των πατριωτων τής Χαλκιδικής και της Ανατολικής Μα­κεδονίας και χωρίς καμμιά πολεμική πείρα, ώργάνωσε μιά επαναστατική εστία σοβα­ρά, μαχόμενος και προκινδυνεύων 8 ολοκλήρους μήνες.
Μέ τούς γενναίους πολεμιστάς του και συντηρών μέ δικά του σχεδόν χρήματα τον άγώνα αύτόν, έφθειρε και άπασχόλησε σοβαρές έχθρικής δυνάμεις προοριζόμενες νά πνίξουν τον άγώνα στη Θεσσαλία, Στερεά και Πελοπόννησο.

Έγνώριζεν ό Μακεδών άρχηγός πόση μεγάλη ωφέλεια θά προέκυπτε γιά τον όλον άγώνα, άν κατώρθωνε κάμποσους μήνες νά κρατήση τήν έπανάσταση, πού θ’ άπτελούσε μιά οιονεί άπειλή κατά των Τούρκων.

Έγραψαν μερικοί, επιφανειακά έξετάζοντες τήν έπανάσταση εδώ στη Μακεδονία, πώς μπορούσε ίσως ό Παπάς, όταν διεπιστώθη ή κάμμα των Αγιορειτων νά κατάσχη τή μοναστηριακή περιουσίά και ν^΄άποκτήση ρευστοποιώντας την και όπλα και πολε­μοφόδια και άλλα πολεμικά άναγκαΐα.
Ό Θεοσεβής άρχιστράτηγος όμως δέν θέλησε νά μιμηθή τον άρχαΐο Φιλόμηλο και νά θέση χειρα επί τής μοναστηριακής περιουσίας.

 Και αύτό όμως άν έκαμνε, τό άδυσώπητο Τούρκικο στρατηγείο, μέ κάθε θυσία θά προσπαθούσε νά καταστείλη τήν επα­νάσταση έκεΐ, γιατί όπως ξείπα και παραπάνω οί Μακεδόνες σάν προφυλακή και προ­πομποί τού Έθνους είναι προωρισμέναι νά πέφτουν γιά τήν τιμή και τή δόξα τής Ελλάδος.
Μετά τήν καταστροφή τής Χαλκιδικής, άρχισε νά κινείται τό Βέρμιο, τά Πιέρια και οΌλυμπος.
 Αί συγκρούσεις στον Κολινδρό και τήν Καστανιά πού διηύθυνε ό Καπετάν Διαμαντής, άνάγκασαν τό τουρκικό στρατηγείο ν’ άποστείλη έκεΐ σοβαρές δυνάμεις πού είχαν όμως καθηλωθή άπ’ τούς έπαναστάτες.

Γάτσος Αγγελής

Ταύτόχρονα στην Νάουσα, είχεν άρχίση άπ^΄τις παραμονές άκόμα τού άγώνος, νά οργανώνεται σοβαρή επαναστατική έστία μέ άρχηγό τό Ναουσαΐο εύπατρίδη ΖαφειράκηΛογοθέτηκαι μέ στρατιωτικούς ήγέτες τούς άρχιαρματολούς Νάουσας και Έδεσσας, Καρατάσιο και Άγγελή Γάτσο.

Αί οδη­γίες πού περίμεναν από τό Δημήτριο 'Υψηλάντη ήταν άνεπαρκεΐς και συγκρουόμενες, κι έτσι
 ή Νάουσα
μέ μοναδικό κίνητρο τον ένθουσιασμό τής ήρωϊκής φρουράς
τήν Κυ­ριακή τής ‘Ορθοδοξίας 3 Μαρτίου 1822, μέσα στην εκκλησία τού 'Αγίου Δημητρίου,
κήρυξε τήν έπανάσταση.

Μέ τό χρυσοκέντητο λάβαρο μπροστά ποΰχε τον άναγεννώμενο Φοίνικα, εργο περί­φημο λαϊκής τέχνης καμωμένο άπό τά κορίτσια του τόπου, ξεχύθηκαν οί επαναστά­τες έσφαξαν τον τουρκο καντή και τήν φρουρά και έπετέθησαν νά καταλάβουν τή Βέ­ροια.

Ό επιτελάρχης του Βαλή τής Θεσσαλονίκης Έμίν μπέη πού είχε μυρισθή τήν υ­πόθεση, εφθασε μέ 2 συντάγματα στρατού στη Βέροια, κρέμασε 12 Βεροιώτες, άφώπλισε τούς κατοίκους και κατέλαβε επίκαιρες θέσεις γύρω στην πόλη.

 Οί έπαναστάτες όμως έφθασαν, ρίχθηκαν σέ μιά νυχτερινή έφοδο, έκαψαν τις άκρινές συνοικίες, μά τά ξημερώματα άναγκάσθηκαν ν^΄άποσυρθούν στό κοντινό μοναστηρι τής Παναγίας, όπου τώρα βρίσκεται τό Πρεβαντόριο.

 Έκεΐ έγινε τό θαύμαό Επιτελάρχης ρίχθηκε μέ όλες του τις δυνάμεις νά έκπορθήση τό μοναστηρι, οί έπαναστάτες πού διηύθυνε ό Καρατάσιος πολέμησαν λυσσασμένα, εφθασε κ΄ ό Γάτσος μέ τό Ζαφειράκη μέ ενισχύσεις, και τελικά οί τοΰρκοι ύπεχώρησαν άτακτα στη Βέροια και άφησαν γύρω άπ’ τήν Πα­ναγία 1.500 νεκρούς και τραυματίες,

Ύστερα άπ’ αύτή τήν πρώτη περιφανή νίκη γύ­ρισαν γεμάτοι ενθουσιασμό στη Νάουσα.
Ό Τούρκος σωματάρχης πού κατέλαβε και ρήμαξε τή Χαλκιδική, λογάριαζε πώς ειχε λήξει ό άγώνας στη Μακεδονία και τώρα οί έπαναστάτες τού Βερμίου τού άνέτρεπαν τά σχέδια.
Τον εξέθεταν άπέναντι στό σουλτάνο πού ειχε άφήσει μέ ιδιαίτερο φερμάνι, άπόλυτη πρωτοβουλία, νά πνίξη στό αιμα τή Μακεδονία, νά σφάξη τούς Έλ­ληνας άδιακρίτως ήλικίας, νά κάψη όλα τά ελληνικά χωριά, ούτε φωνή  άλέκτορος, όπως γράφει τό φερμάνι πού δημοσίευσα, νά μήν ξανακουσθή στη Μα­κεδονία.

Στη Νάουσα έν τώ μεταξύ είχαν συγκεντρωθή όλοι οί άετοί των βουνών τής Κεν­τρικής και Δυτικής Μακεδονίας, ψυχωμένοι και χαλυβδωμένοι γιά τήν ύπέρτατη θυσία.
Ό άρχηγός των αρματολών Καρατάσιος μέ 1.200 Ναουσαίους, ό πολιτικός ήγέτης Ζαφειράκηςκαι ό Γιαννάκης Καρατάσιοςμέ 600 Ναουσαίους, ό Γάτσοςμέ 450 Έδεσσαίους, Δαρζελοβίτες κι άπ τά γύρω χωριά, ό Τσάμης Καρατάσιοςμέ 500 άπό τό Διχαλεύρι, τή Σκοτίνα και τό Άρκουδοχώρι οί παληοί Κλέφτες τού Όλύμπου και τού Βερμίου, Μαλάμος, Κατσαούνηςκαι Καμπίτηςμέ 300 κλέφτες έμπειροπολέμους και ψημένους στό ντουφέκι και τήν άγριάδα, κι άλλοι 1.000 πολεμιστές άπό τό Βλάτσι, τήν Καστοριά, τήν Κοζάνη, και μερικά υπολείμματα των άγωνιστων τής Χαλκιδι­κής.

 Παλικάρια διαλεχτά κλέφτες και άρματολοί κι ολόκληρος ό πληθυσμός, αδελφω­μένος στον άγώνα, πολεμούσε νά βγή άπ τήν σκοτεινή σκλαβιά, γιατί έβλεπε ξεκάθαρα πώς τό τελευταίο κομμάτι τής Μακεδονίας, κινδύνευε.

Τής Νάουσας ό άγώνας υπήρξε σύμβολο κοινής προσπαθείας τής Μακεδονίας, πού χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή άπό τον μελετητή τής ιστορίας. Είναι φαινόμενο συνολικό άπό άπίστευτες και ξαφνικές δυνάμεις, Θρεμμένες και μεγαλωμένες μέσα στη λαϊκή ψυχή.
Είναι φαινόμενο ομονοίας αδελφικής και φιλοτιμίας υπέροχης κι ένα άνθοβόλημα παληκαριάς, όπου όλοι προσφέρονται αύθόρμητα στόν κοινό σκοπό.
Είναι γέννημα και θρέμμα τού Ελληνισμού τής Μακεδονίας, πού τήν ψυχή του και τηνν καρδιά του, έθρεψαν άγώνας και ποτάμια αίματα και θυσίες 400 χρόνων.
Μένοντας ό λαός ό Ελληνικός άβοήθητος άπό την Εύρώπη, κάτω από βάρβαρη διοίκηση, κι’ έχοντας παντοτεινά σύντροφο τον κρυφ^΄πόθο τής ελευθερίας, γύμνασε κι  άκόνισε τήν ψυχή του στην πίκρα, τήν καταφρόνια και την στέρηση, κι έκαμε ν’ αστράψη στό σκοτάδι μιά δύναμη υπεράνθρωπη, μέσα άπ’ τήν οποία θάβγαινε ενας κό­σμος καινούργιος, ελεύθερος και άνεξάρτητος.

 Τέτιοι πολεμισταί είχαν συγκεντρωθή εκεί για να δώσουν την τελευταια μάχη, που ώδήγησε στη θυσία της τιμής.

Οι αρχαΐοι Έλληνες τους θεοποιούσαν κι’ η αθάνατη λύρα τραγουδούσε αιώνια τη δόξα τους.

 Ο Έμπού Λουμπούτ πάσας έφθασε εκεί στις 21 Μαρτίου 1822 συνοδευόμενος από 12.000 στρατό τακτικό άφθονο πυροβολικό και άνεξάντλητες εφεδρείες.
 Μόλις στρατοπέδευσε στην τοποθεσία Ροδιά έστειλε άγγελιοφόρο προστάζοντας να παραδώσουν οι επαναστάται την πόλη και να τους δοθή άμνηστεία.

Μά η ήρωϊκή φρουρά που την διηύθυνε ο πολέμαρχος Καρατάσιος, άπέρριψε με περιφρόνηση τις προτάσεις, κι’ έδήλωσε πως θά έξακολουθήση τον αγώνα χωρίς καμμιά υποχώρηση.

 Έγινε η κατανομή των δυνάμεων στά επίκαιρα στρατηγικά σημεία, κι΄ αρχισαν επιθέσεις και άντεπιθέσεις αιματηρότατες στις όποιες έλαμψε το άκατάβλητο φρόνημα και το μαχητικό πνεύμα των Ελλήνων επαναστατών.

Ο εξαντλητικός κλεφτοπόλεμος στον όποιον ο αρχηγός Καρατάσιος ήτο μαθημένος, τα τεχνάσματα των κλεφτών, οι νυκτερινοί αιφνιδιασμοί που πάντοτε έπέφεραν σύγχισι και πολλά θύματα στους Τούρκους, έφεραν τον τοΰρκο σωματάρχη σε άδιέξοδο.

 Αναγκάσθηκε να μεταφέρη από την Βέροια δύο βαρέα φρουριακά πυροβόλα που έβαλλαν αδιάκοπακατά της Νάουσας.

 Σείεται ολόκληρη η πόλη, τα σπίτια πέφτουν και σωριάζονται σε σωρό ερειπίων, οι ντάπιες υποχωρούν, οι σκοτωμένοι κι΄ οι τραυματίες αύξάνονται.

Μά τίποτε άπ’ όλα αυτά τα δεινά δεν κάμνει τους άμυνομένους να δειλιάζουν΄ άντίθετα τους έξαγριώνουν περισσότερο. Με τα μάτια βαθουλωμένα από τις στερήσεις, την άϋπνία, την κούραση και τον αδιάκοπο πόλεμο, ώχροί σαν φαντάσματα, περιμένουν με το καρυοφίλι στό χέρι μπροστά στά προχώματα, άκαμπτοι και αποφασιστικοί.

Ένα μήνα κράτησεν η πολιορκία, αι μάχες κι’ ο αδιάκοπος βομβαρδισμός, κι’ ο Έμπού Αουμπούτ πασάς έμενε καταπληκτος από την άντίσταση των άμυνομένων κι’ άπ΄ τις δικές του άπώλειες.
Τα τρόφιμα αρχίζουν να σπανίζουν γιατί οι Τούρκικες φρουρές της Δυτικής Μακεδονίας που κάλεσε για ενίσχυσή του ο αρχηγός της πολιορκίας, κύκλωσαν τη Νάουσα και από τα γύρω βουνά, κι’ άπέκοψαν κάθε επαφή και τροφοδοσία.

Η Νάουσα τώρα κινδυνεύει.

Οι Τούρκοι φθάνουν στις προσβάσεις της πόλεως και η τύχη των πολιορκουμένων έχει στρατιωτικά κριθή, γιατί ήταν άδύνατο ο στρατιωτικός αυτός ογκος με τις άνεξάντλητες έφεδρείες να μή επιβληθή τελικά του γενναι ου άντιπάλου. Στις 18 Απριλίου 1822, ο εχθρός σε μια άπεγνωσμένη προσπάθεια, πολύωρη και με μεγάλες δυνάμεις, άδιαφορώντας όλότελα για ας άπώλειες, κατορθώνει να παραβιάση την πύλη του Άγιου Γεωργίου και να μπή στην πόλη.
Με άλλαλαγμούς και πρωτοφανή αγριότητα, αρχίζουν τη σφαγή, τον εμπρησμό, τη δήωση.
Οι ύπερασπισται , όσοι είχαν μείνη, άμύνονται σκληρά από δρόμο σε δρόμο, από σπίτι σε σπίτι και ύποχωρούν στις άπάνω συνοικίες. Οι Τούρκοι τους άκολουθούν και συνάπτονται άγριοι άτομικοί άγώνες, σώμα πρός σώμα, με χέρια και με δόντια.

 Ο πατέρας του Κασομούλη, πίσω άπ’ ένα χάλασμα σκοτώνεται, άφ’ ού καθάρισε 15 Τούρκους. .

Στό κέντρο της Νάουσας άλλη νησίδα άντιστάσεως, όπου και η αποθήκη των πυρομαχικών. εκεί πολεμούν ο Ζώτος, ο Τσούπης και ο μικρότερος γυιός του Καρατάσιου, ο Κωτούλας.
Συνάπτεται φονική συμπλοκή και τραυματίζεται βαρειά ο Ζώτος. Κινδυνεύοντας να συλληφθή, βάζει φωτιά στά πυρομαχικά και τινάζεται στον άέρα με τους συντρόφους του και τους είσβαλόντας Τούρκους.

Μιμήθηκε τον συμπατριώτη του Όλύμπιο στό Μοναστηρι του Σέκου και στάθηκε πρόδρομος του Καψάλη στό Μεσολόγγι. εκεί ξαναζωντάνεψε το Σουλιώτικο Κιούγκι με τη μεγαλειώδη θυσία, που δίδαξε στις επερχόμενες γενεές ολο το ύψος της ανθρώπινης προσφοράς για την ελευθερία Σέ λίγο οι Τούρκοι μπαίνουν στη μητρόπολη που είχαν καταφύγει γυναικόπαιδα, γέροντες και τραυματίες.

Τα πλήθη σφάζονται έκεΐ, ο πρωτοσσύγγελος Γρηγόριος, ο Παπαγιάννης και η εκκλησία παραδίδεται στό πυρ μαζύ με τους καταφυγόντας.
Τώρα ο ογκος του τούρκικου πεζικού στρέφεται στον Πύργο Ζαφειράκη που βρίσκεται σε δεσπόζουσα τοποθεσία νοτιοδυτικά, και που τον υπερασπίζεται ο Ναουσαΐος αρχοντας και ο Γιαννάκης Καρατάσιος με 500 πολεμιστάς.

Η Μάχη εκεί διεξάγεται με τη λύσσα των άπελπισμένων και των μελλοθανάτων. Ο Πύργος όμως έχει πολλά γυναικόπαιδα, νεαρές μητέρες και τα νεογέννητα φωνάζουν.

 'Ο Ζαφειράκης διατάσσει το πνίξιμο των παιδιών, και η μακάβρια τραγωδία έκτελεΐται χωρίς άντίρρηση. Τρεις μέρες βάσταξε η άμυνα του Πύργου, και σ’ αυτό το διάστημα κάμποσοι πολεμισται κατώρθωσαν να γλυτώσουν ξεφεύγοντας στά γύρω ύψώματα. δεν απομένει όμως άλλη διέξοδος, κι΄ ύστερα από μια σύσκεψη, αποφασίζουν μια ήρωϊκή έξοδο με το σπαθί στό χέρι. Ο χρόνος δεν τους καρτερούσε. Την νύχτα ανοίγουν τις πόρτες και ξεχύνονται στους Τούρκους.
Και τότε έγινε τέτιο άνακάτωμα και τέτια φρικτή πάλη σώμα με σώμα που υπερβαίνει κάθε περιγραφή. Οι γενναίοι σφάζουν και σφάζονται, σκοτώνουν και σκοτώνονται, κι’ όσοι μένουν, προχωρούν και θερίζουν ό,τι βρίσκουν μπροστά τους.

Ελάχιστοι τελικά γλύτωσαν, μα και τα πτώματα των γενιτσάρων, μαρτυρούσαν την άγρια άλληλοσφαγή.

'Όσοι άπ΄ τους Ναουσαίους πιάσθηκαν ζωντανοί, ώδηγήθηκαν στό Κιόσκι με τα μεγάλα πλατάνια, κι’ εκεί κρεμάσθηκαν χωρίς άλλη διαδικασία.

 Σύμφωνα με τις τούρκικες πληροφορίες, 2.000 κρεμάσθηκαν σ’ αυτή την ώμορφη και ρωμαντική τοποθεσία, που καμαρώνει ο σημερινός επισκέπτης της Νάουσας.

 Ένα μεγάλο μέρος από νέες γυναίκες και κοπέλες της Νάουσας, τρομαγμένο κι’ άλαφιασμένο από τον ολεθρο που συνεκλόνιζε την πατρίδα τους εκείνες τις δραματικές ώρες, μ’ ένα υπέρτατο αύθορμητισμό συγκεντρώθηκε κοντά στη γέφυρα της Άραπίτσας, και μ΄ άπόγνωση προσπαθούσε ναύρη τρόπο γλυτωμοϋ στις άπέναντι όχθες κι΄ άπ΄ εκεί στό βουνό, μα βρέθηκαν κυκλωμένες άπ΄ όλες τις μεριές από το Τούρκικο ιππικό και πεζικό.

Σ’ αυτην την τοποθεσία, έγράφη μια σελίδα, άξια των ήρωϊκών τέκνων της Μακεδονίας κι’ από τις σπάνιες στην ιστορία των έλευθέρων λαών.
Άντί της άτιμώσεως και του βίαιου έξισλαμισμού, αι γυναίκες και αι άδελφές των πολεμιστών, προτίμησαν τον τραγικό μα ένδοξώτερο θάνατο.

 Έπεσαν όλες στό βάραθρο του καταρράκτη 30 μέτρα άπότομη άγρια κατηφοριά, που στό βάθος βροντάει με παφλασμό ενας άλλος Αχέροντας, και σκοτώθηκαν όλες.
Κληροδότησαν όμως μ’ αυτή τη θυσία και τον ομαδικό θάνατο, αθάνατη δόξα στην πατρίδα των, μα και το θαυμασμό και την εύγνωμοσύνη του έλληνικού έθνους.

 Ο ιστορικός έρευνητής μπροστά σ’ αυτό το φωτεινό παράδειγμα της ανθρώπινης αρετής και του ψυχικού μεγαλείου, στέκει βαθειά με κατάνυξη και γονατίζει εύλαβικά στην δραματική αυτοθυσία.

Ο θαυμασμός μας όμως δεν είναι άρκετός.

Δεν μπορούμε εύκολα να συλλάβουμε το ύψος. Η μίμηση είναι δύσκολη. Μάταια με λόγια τώρα έδώ προσπαθοΰμε ν’ άναπαραστησουμε τη μορφή του δράματος. Τη μοίρα τους αυτές την πρόσταξαν γιατί αυτές έπλασαν το πεπρωμένο τους.
Υπήρξαν αυτές αι γυναίκες θρέμματα μιας λεβεντογεννηάς, πλούσιας σε ψυχικές και πατριωτικές έκδηλώσεις.
Έκλεισαν μέσα τους όλο το ψυχικό μεγαλείο μιας σκληρά αγωνιζομένης πατρίδας, και τη θυσία αυτή πιός μπορεΐ να την λησμονήση;

Αραπίτσα

 Ποιος τολμά να φανή επιδεής σ΄ αυτή τη συναρπαστική εικόνα της ομαδικής περιφρονήσεως πρός τον θάνατο;

Φανηκαν όλες άντάξιες των άλλων πολεμιστών της Μακεδονικής γής, και παραστέκουν περήφανα δίπλα-στις Σουλιώτισσες του Ζαλόγγου.

Η Νάουσα, το τελευται ο αυτό οχυρό του άγώνος της άνεξαρτησίας στη Βόρειο Ελλάδα, όπως έγινε με το Μεσολόγγι στη Δυτική Ελλάδα, έπεσε για την ελευθερία, την άνεξαρτησία και την τιμήν του αγωνισθέντος ελληνικού Γένους.

 Η ωραία αυτή πόλη του Βερμίου, μετεβλήθη σε έρείπια και τα χώματά της έγιναν τάφος νεκρών ενδόξων.

Στις ώμορφρες χαράδρες που οργιάζει η βλάστηση, στά καταπράσινα άμπέλια και τις ρεματιέ: με τα γάργαρα νερά σπάρθηκε ο θάνατος.

Ο θάνατος που με το ξαναγέννημα μιας καινούριας έλεύθερης γενηάς, θάφερνε ολοζώντανη τη μνήμη των ηρώων.
Υπάρχουν πράξεις στη ζωή των λαών που αποτελούν αληθινά σύμβολα στις επερχόμενες γενεές.
Υπάρχουν πράξεις ήρωϊσμού και αυτοθυσίας,πού υψώνονται σά μύθοι, και μυθοποιούν κι΄ άνεβάζουν το πνεύμα της εποχής που έζησαν οι πρωταγωνισται , και του δίνουν νόημα υπεροχής.
Μιά τέτια υψηλή και έξαίρετη πράξη είναι ο αγώνας της Νάουσας.
Μοιάζει μ΄ ένα φωτεινό μετέωρο καταπλήξεως, θαυμασμού και σεβασμού, τοποθετημένο μέσα στον μεγάλο αγώνα του 21.

Σέ μια σύντομη άνάλυση όπως αυτά μόνον πτυχές μικρές ξεδίπλωσα του αγώνα της άνεξαρτησίας στη Μακεδονία. Η τύχη της Χαλκιδικής Χερσονήσου και της Θεσσαλονίκης με τις τεράστιες ουσίες σε ανθρώπινο υλικό και σε οικονομικά άγαθά, υπήρξαν μεγάλες.

89 Ελληνικές κωμοπόλεις και χωριά έκάησαν όλοσχερώς στην Χαλκιδική άλλα 74 μερικώς, καθώς και 58 μετόχια του Άγιου ’Όρους, όλες αι εκκλησίες.
15. 000 Έλληνες σκοτώθηκαν στις μάχες η σφάγηκαν και η καταστροφή σε περιουσίες και γενικά σε άγαθά, ήταν στη Χαλκιδική ολοκληρωτική.

’Όσοι χωρικοί γλύτωσαν και δεν κατώρθωσαν με τα ολίγα καΐκια ν’ απομακρυνθουν στην Στερεά και την Πελοπόννησο, γύριζαν νηστικοί και απελπισμένοι στά βουνά και τις δασωμένες χαράδρες του Χολομώντα άπ΄ όπου με απόγνωση άντίκρυζαν την καταστροφή των οικογενειών τους και την πλήρη έκμηδένιση της περιουσίας, τους.

Μά και στην περιοχή του Βερμίου, έκτος από τη Νάουσα που κείτονταν σε έρείπια και σε άταφους νεκρούς, 120 άλλα χωριά του Βιρμίου και των Πιερίων, έγιναν στάχτη με όλα τα ύλικά άγαθά και χιλιάδες Ελλήνων έσφάγησαν.

Η καταστροφή αυτή συνετάραξε ολόκληρη την αγωνιζομένη Ελλάδα, όπου η είδηση μεταφέρθη από τους έπιζήσαντας πολεμιστάς της Μακεδονίας που μετέβησαν στη Ρούμελη, στό Μεσολόγγι και στην Πελοπόννησο για να συνεχίσουν τον αγώνα στό πλευρό των νοτίων άδελφών.

Η Βόρειος Ελλάς και ειδικά η Μακεδονία δεχθεΐσα πρώτη την έπίθεση των πολυαρίθμων και οργανωμένων στρατευμάτων της άπέραντης τότε ’Οθωμανικής αυτοκρατορίας, προσεφέρθη σάν ιερά θυσία για το μετέπειτα κέρδος του άγώνος.

 Η αντίσταση των τέκνων της, που πρώτα πολέμησαν εναντίον των τουρκικών στρατιών που κατήρχοντο για να πνίξουν την καθολική ελληνική επανάσταση έδωσε τον καιρό στην κάτω του Όλύμπου πατρίδα, και ιδιαίτερα στην Πελοπόννησο, να συστηματοποιήση και να όργανώση τον αγώνα.

Η Μακεδονία, προσβαλλομένη απ’ όλες τις πλευρές, δημιούργησε δύο επαναστατικές έστίες σοβαρές, μία στη Χαλκιδική Χερσόνησο και την άλλη στο Βέρμιο. Με τις ίδιες δυνάμεις, με τους δικούς της οικονομικούς πόρους, με το αίμα και τον πατριωτισμό των κατοίκων της, έφθειρε και άπασχόλησε σοβαρά τον κατακτητή επί δέκα πέντε μήνες και τελικά έθυσιάσθηκε στον αγώνα της ελευθερίας, για το συμφέρον του υπολοίπου έθνους.

Οι δε αρχηγοί των, πιστεύοντες άπόλυτα στην επιτυχία της επαναστάσεως, θρεμμένοι με τις άναμνήσεις του κλασσικού και έλληνοβυζαντινοΰ πολιτισμού και καλλιεργημένοι ψυχικά από τη Φιλική Εταιρία, αρχισαν τον αγώνα με τον άγιο ενθουσιασμό που γεννά η πίστη, χωρίς σχέδια επιτελικά, άπροετοίμαστοι στρατιωτικά και χωρίς γενικώτερη οργάνωση, όπως συνέβη και με την άλλη Ελλάδα.

Εκείνος ο οποίος λαμπρύνει κατ'εξοχήν τις χρυσές δέλτους της ένδοξης ιστορίας του γένους και περιποιεί ιδιαίτερη τιμή στην ανατολική Μακεδονία ειδικότερα,
είναι ο μεγαλέμπορος - τραπεζίτης
Εμμανουήλ Παπάς, ο οποίος γεννήθηκε στο χωριό
Δοβίστα (νυν Εμμανουήλ Παπάς) των Σερρών
από πατέρα ιερέα,
μορφώθηκε στο εις Σέρρας
από του έτους 1735 λειτουργούν ελληνικό σχολείο και
αναδείχθηκε σε ένα από τους
πλέον επιφανείς άνδρες των Σερρών της εποχής εκείνης,
διακρινόμενος για τη θεοσέβεια και τη φιλοπατρία του.
Η ευφυία, η τιμιότητα και οι πολυσχιδείς ικανότητές του τον ανέδειξαν σύντομα σε μεγαλέμπορο, τραπεζίτη και κορυφαίο πολίτη, απολαμβάνοντα γενικής εκτιμήσεως.
Ο Εμμανουήλ Παπάς (1772-1821) ξεκίνησε με πολύ λίγες γραμματικές γνώσεις,
όπως φαίνεται από τις ιδιόχειρες σημειώσεις του καθώς και με λίγα χρηματικά μέσα, όπως όλοι γενικά οι Έλληνες της εποχής.
Ίσως η πρώτη αρχή να ήταν το μπακάλικο της Δοβίστας που είχε αγοράσει ο αδελφός του Γιωργάκης Οικονόμου.
Ευφυής όμως και τολμηρός δεν άργησε αρχίζοντας από μικρέμπορος να εξελιχθεί σε μεγαλέμπορο των Σερρών, με καταστήματα στην Κων/πολη και στη Βιέννη,
ν'αποκτήσει σημαντική περιουσία, κινητή και ακίνητη, πάνω από 300.000 τάλιρα,
να γίνει δανειστής των Τούρκων αγάδων και μπέηδων της περιοχής,

να συνάψει στενές σχέσεις μαζί τους και να τους επηρεάζει πολύ,
προ πάντων τον πανίσχυρο τοπάρχη Ισμαήλ μπέη,
που ήταν στη Μακεδονία ο αντίποδας του Αλή πασά της Ηπείρου.
Με την θερμή υποστήριξη και προστασία του Παπά πολλά ωφελήθηκε η ελληνική κοινότητα των Σερρών.
Μετά το θάνατο του Ισμαήλ (1814) ο σπάταλος και άσωτος γιος του,
αλλά γενναίος πολεμιστής Γιουσούφ μπέης δημιούργησε τόσο μεγάλα χρέη,
40.000 μαχμουτιέδες (1 περίπου εκατομμύριο χρυσές δραχμές),
ώστε ήταν αδύνατο να τα ξεπληρώσει.
Όταν ο Παπάς ζήτησε με επιμονή να του ξοφλήσει μέρος τουλάχιστον του δανείου,
ο Γιουσούφ του έδωσε μόνο το μισό του χρέος και τον απείλησε ότι θα τον σκοτώσει.
Τότε ο Παπάς αναγκάστηκε, τον Οκτώβριο του 1817,
να φύγει κρυφά στην Κων/πολη, όπως αφηγείται στον μητροπολίτη Σερρών Χρύσανθο,
τον οποίο παρακαλεί να προστατεύει την οικογένειά του κατά τη διάρκεια της απουσίας του από τις επιβουλές του Γιουσούφ, ο οποίος είχε βάλει ανθρώπους να του κάψουν το σπίτι.
Φοβάται όμως ο Παπάς να μεταφέρει την οικογένειά του στην Πόλη,
μήπως ο Γιουσούφ κατά τη μεταφορά της, βάλει ανθρώπους και σκοτώσουν τα παιδιά του.
Λυπάται επίσης που άφησε τους συμπολίτες του χωρίς την προστασία του.
«Και ο αισχροκερδής διοικητής τώρα θέλει να εύρει τον καιρόν να τους τυραννεί και να τους γυμνώνει επειδή μόνη η νουθεσία και η σκέψη μου εμπόδιζε τας σκευωρίας και τα ενεδρεύματά του».
Στην Κων/πολη γνωρίζεται και συνδέεται με το φιλικό Κωνσταντίνο Παπαδάτο,
ο οποίος του κάνει τις προκαταρκτικές κρούσεις για ενδεχόμενη μύησή του στη Φιλική Εταιρεία·
Ο Σερραίος πατριώτης ανταποκρίνεται με ενθουσιασμό.
Εκεί, ύστερα από 2 χρόνια, στις 21 Δεκεμβρίου του 1819, σε ηλικία 47 χρόνων
μυείται και με "το αφιερωτικό"του
προς τον επίσκοπο Σερρών Χρύσανθο υπόσχεται να καταθέσει
στο ταμείο της 1.000 γρόσια
«ως προοφειλομένην συνδρομή βοηθητική για την δημιουργημένη και μάλλον ήδη ενεργουμένην σχολή της πατρίδος»
(όπως συνήθως γινόταν λόγος στα σχετικά έγγραφα της φιλικής εταιρίας),
η οποία σχολή λίγες γραμμές παρακάτω αναφέρεται χαρακτηριστικά ως "Σχολή του Πανελληνίου".
Ο Παπάς υπόσχεται στο τέλος ότι όταν βεβαιωθεί ότι η σχολή προκόβει, θα συνεισφέρει και άλλα «το κατά δύναμιν όλην ……. Προς καταρτισμό και βελτίωσιν αυτής».


Ο Εμμανουήλ Παπάς μέσα σε 22 χρόνια γίνεται ο αρχηγός μιας πολυμελούς,
μιας πατριαρχικής οικογένειας,
που αποτελείται από 8 αγόρια και 3 κορίτσια
(σχεδόν σε κάθε δύο χρόνια αναλογεί και ένα παιδί).

Στην Κων/πολη κατορθώνει ο Παπάς να εισπράξει το χρέος του Γιουσούφ μέσω της Πύλης.
Και είναι πολύ πιθανόν ότι μαζί με τον Κ. Κουμπάρη
και τον Γ. Σταματά προχώρησε πολύ στη μύηση και άλλων μελών
στην Κων/πολη και στην είσπραξη αντιστοίχων ποσών, με τα οποία σκόπευε ο Υψηλάντης να οργανώσει "κάσα"για την χρηματοδότηση του αγώνα.

Στις Σέρρες, την απουσία του προσπαθεί να καλύψει ο μεγαλύτερος γιος του Αθανάσιος,
ο οποίος τον αντικαθιστά στις διάφορες εργασίες του
και ο οποίος δε θα διστάσει να δανείσει ακόμα
και άτοκα στους κατοίκους της ιδιαίτερης πατρίδας του πατέρα του·
χρήματα που τελικά δεν εισπράχτηκαν ποτέ σε εποχή που κυριολεκτικά οργίαζε η τοκογλυφία.

Ο Εμμανουήλ Παπάς είχε μέτριο ανάστημα.
Το πρόσωπό του στηριγμένο σε ένα μακρύ λαιμό, ήταν πράο αλλά γεμάτο ζωή και δραστηριότητα.
Ήταν λιγόλογος, μιλούσε με μειλιχιότητα και πρόφερε τις λέξεις αργά και καθαρά.
Έπαιρνε το λόγο πάντοτε τελευταίος και επιβάλλονταν με την λογική διατύπωση των γνωμών του.
Ο ζήλος του για την απελευθέρωση της Ελλάδας ήταν μεγάλος και η φιλοτιμία του απέραντη.
Δεν υπάρχει κάποια αποτύπωση της φυσιογνωμίας του μεγάλου αυτού τέκνου της Σερραϊκής γης ούτε σε ζωγραφιά, ούτε σε κάποια γκραβούρα της εποχής αλλά ούτε και κάποια περιγραφή του.

Η μοναδική αναφέρεται από τον Ευάγγελο Στράτη στο βιβλίο του που κυκλοφόρησε στα 1914 και από αυτό δανειζόμαστε τα όσα προηγουμένως αναφέραμε σύμφωνα πάντοτε με όσα γράφει για αυτόν ο Σερραίος λόγιος και ιστορικός.

Ο Εμμανουήλ Παπάς εμυήθη στη Φιλική Εταιρεία από τον Ιωάννη Φαρμάκη,
στην οποία και διέθεσε όλη τη μεγάλη περιουσία του,
αλλά και όλο του το είναι.
Πιστός στον όρκο του προς τη Φιλική Εταιρεία,
ο Εμμανουήλ Παπάς αναλαμβάνει να εκτελέσει τις οδηγίες που του έδωσε ο αρχηγός και φίλος του Αλέξανδρος Υψηλάντης.
Προς τούτο αγοράζει ικανή ποσότητα όπλων και πολεμοφοδίων και στις 23 Μαρτίου 1821 τα φορτώνει σε καράβι και αναχωρεί για το Άγιον Όρος μαζί με τον Ιωάννη Χατζηπέτρου, υπασπιστή του και τον Δημήτριο Οικονόμου, γραμματέα του.


Το έδαφος παρουσιαζόταν ώριμο για την εξέγερση, γιατί δυο χρόνια τώρα οι μοναχοί είχαν υποφέρει πολλά από τις αυθαιρεσίες και αργυρολογίες του Τούρκου διοικητή.
Έπειτα ορισμένοι φαίνεται ότι είχαν μυηθεί στη Φιλική Εταιρία.
Στην πραγματικότητα όμως ούτε η κατάλληλη προετοιμασία είχε γίνει, ούτε και οι επαναστατικές ιδέες συμβιβάζονταν με τον ιδεολογικό κόσμο των μοναχών και με το αγιορείτικο καθεστώς.

Ο φλογερός επαναστάτης σκορπίζει ρίγη ενθουσιασμού και συγκίνησης.
Οι ηγούμενοι όλων των Μονών τον ανακηρύσσουν
αλλά η επανάσταση που ευαγγελίζονταν θα αποτύχει...
Οι πατέρες του Αγίου Όρους άρχισαν υπό άκρα μυστικότητα να υλοποιούν τις εντολές που τους δόθηκαν γιά την επιτυχία του Αγώνα.

Ο Παπάς αμέσως δίνει το έναυσμα της επανάστασης.

Το επαναστατικό κίνημα του Εμμανουήλ Παπά έφτασε στο τέλος του σύντομα και άδοξα.
Ο διοικητής της Θεσσαλονίκης, Γιουσούφ Μπέης απέστειλε μεγάλη στρατιωτική δύναμη στον Άθω και μόλις έφθασε αυτή, άρχισε να καταπιέζει παντοιοτρόπως τους κατοίκους της περιοχής, πολλοί από τους οποίους αναγκάσθηκαν να καταφύγουν στα βουνά.

Την παραμονή της ημέρας που ορίστηκε για επίθεση κατά του Πολυγύρου (δηλαδή την 16η Μαΐου), οι Τούρκοι στρατιώτες άρχισαν να βρίζουν τους χριστιανούς και να τους απειλούν με γενική σφαγή.

Οι κάτοικοι του Πολυγύρου οπλίσθηκαν και ορκίστηκαν επί του Σταυρού,
κήρυξαν την επανάσταση και το πρωί της 17ης Μαΐου σκότωσαν τον Τούρκο υποδιοικητή και τους δεκαοκτώ στρατιώτες της φρουράς του και αυθημερόν,
για να προλάβουν την είσοδο της επερχόμενης τουρκικής δυνάμεως που αποτελούνταν από χίλιους άνδρες, χωρίστηκαν σε δύο μέρη και επιτέθηκαν, οι μεν κατά του Τσιρίμπαση, οι δε κατά του Χασάναγα, τους οποίους και ανάγκασαν σε υποχώρηση.

Ο Γιουσούφ Μπέης, πληροφορήθηκε τα γεγονότα και κατέσφαξε πολλούς από τους Έλληνες της Θεσσαλονίκης, μεταξύ των οποίων τον επίσκοπο Κίτρους Ιωσήφ και τους προύχοντες Χριστόδουλο Μπαλάνο, Χρήστο Μενεξέ και Αναστάσιο Κυδωνιάτη.

Το μαρτύριο των Ελλήνων της Θεσσαλονίκης έγινε γνωστό στη Χαλκιδική
και στην ανατολική Μακεδονία και έγινε αφορμή να εξαφθεί ακόμα περισσότερο το μίσος κατά των Τούρκων και να γιγαντωθεί ο πόθος για την ελευθερία.
Προς τούτο στο Πρωτάτο των Καρυών συγκροτήθηκε υπό τον Εμμανουήλ Παπά γενική συνέλευση και αποφασίστηκε η καθαίρεση του Ζαμπίτη (αστυνόμου) του Άθω, Χασεκή Χαλήλ Μπέη.

Παράλληλα, συστάθηκε γενική εφορεία από αντιπροσώπους όλων των ιερών Μονών για την εσωτερική διοίκηση και οικονομική επιμελητεία του πολέμου και προσκλήθηκαν όλοι οι δυνάμενοι να φέρουν όπλα μοναχοί του Αγίου Ορους.
Ύστερα απ'αυτά, σε συγκινητική εκκλησιαστική τελετή,

Στις 8 Μαΐου στις Σέρρες συμβαίνουν δραματικά γεγονότα, όμως τελικά η πόλη σώζεται από την άγρια μανία του τουρκικού όχλου.
Ταυτόχρονα η Φαίδρα, η γυναίκα του Εμμ. Παπά και η οικογένειά του φυλακίζονται, δημεύεται η περιουσία του και κατάσχονται 13 βαρέλια με χρυσά φλωριά.

Στις 2 Ιουνίου οι δυνάμεις προελαύνουν προς τη Θεσσαλονίκη, αλλά στην ουσία πρόκειται για ένα "ρέμπελο ασκέρι"που δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς ενισχύσεις, πολεμοφόδια και το κυριότερο, ηγεσία.
Γι'αυτό και η επανάσταση στη Χαλκιδική θα συρρικνωθεί γρήγορα και οι επαναστάτες
θα περάσουν τεσσερεισήμισυ μήνες αποκλεισμένοι στις δυο χερσονήσους.
Είναι η εποχή που ο Δημήτριος Υψηλάντης
ονομάζει τον Παπά

Η πτώση της Κασσάνδρας και "η αντιδραστική στάση"των μοναχών κάνουν την κατάσταση απελπιστική, ενώ άγριος, αποφασιστικός και ακάθεκτος εισβάλλει στη Χαλκιδική ο Μεχμέτ Εμίν πασάς της Θεσσαλονίκης καταστρέφοντας, καίγοντας, σφάζοντας και ισοπεδώνοντας τα πάντα.

Ο Εμμανουήλ Παπάς αναγκάζεται να εγκαταλείψει τη Μονή Εσφιγμένου, να μπει σ΄ ένα καράβι και να πάρει την κατεύθυνση για Ύδρα, έχοντας μαζί του το μικρό του γιο, τον Γιαννάκη καθώς και το προσωπικό του αρχείο.

Όμως οι μέχρι τότε κακουχίες, η κούραση, αλλά και η απογοήτευση είχαν φθείρει την υγεία του Σερραίου επαναστάτη,

Στην Ύδρα θάφτηκε το σώμα του στις 5 Δεκεμβρίου 1821 με τιμές στρατηγού.
Στις 17/5/66 τα οστά του μεταφέρθηκαν στις Σέρρες και τοποθετήθηκαν στη βάση του ανδριάντα του ήρωα που κοσμεί την κεντρική πλατεία Ελευθερίας.
Από τα παιδιά του ο Αθανάσιος αιχμαλωτίστηκε από τους Τούρκους και αποκεφαλίστηκε στη Χαλκίδα (1826), ο Ιωάννης σκοτώθηκε στο Νεόκαστρο ( 1825) και ο Νικόλαος στην Αττική.
Τα παιδιά του
Ο Εμμ. Παπάς είχε έντεκα παιδιά (8 αγόρια και 3 θυγατέρες). Παραθέτουμε τα ονόματά τους, έτσι όπως αυτά αναφέρονται από τον ίδιο μαζί με την ημερομηνία γέννησής τους στο προσωπικό του αρχείο:

1. Αθανασάκης (25 Αυγούστου 1794) - Αποκεφαλίστηκε στη Χαλκίδα.
2. Αναστασάκης (13 Ιουνίου 1796) - Αγωνίστηκε στην άμυνα του Μεσολογγίου.
3. Γιαννάκης (29 Σεπτεμβρίου 1798) - Σκοτώθηκε με τον Παπαφλέσσα στο Μανιάκι
4. Νεραντζή (13 Απριλίου 1801)
5. Νικολάκης (7 Μαρτίου 1803) - Σκοτώθηκε στο Καματερό Αττικής πολεμώντας με αρχηγό τον Γ. Καραϊσκάκη
6. Μιχαήλος (24 Μαΐου 1805)
7. Γιώργης (25 Αυγούστου 1807)
8. Ελένη (19 Μαΐου 1809)
9. Αλέξανδρος (23 Οκτωβρίου 1811)
10. Ευφροσύνη (23 Οκτωβρίου 1813)
11. Κωστάκης (26 Αυγούστου 1816)
ΘΟΥΡΙΟΝ ΕΜΜ. ΠΑΠΑ
Το 1965 ο Σερραίος μουσικός Χρήστος Σταματίου μελοποιεί το "Θούριο του Εμμανουήλ Παπά"του επίσης Σερραίου λογίου Αναστασίου Γαλδέμη που τραγουδήθηκε ουσιαστικά στην πόλη των Σερρών μέχρι τη δεκαετία του 1970, ιδιαίτερα σε εθνικές επετείους και τις συναυλίες του «ΟΡΦΕΑ».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Τα στοιχεία για τον Εμμ. Παπά καθώς και τα ονόματα των παιδιών του είναι από το βιβλίο του καθηγητή της Ιστορίας Αποστόλου Ε. Βακαλόπουλου:
"Εμμανουήλ Παπάς - "Αρχηγός και υπερασπιστής της Μακεδονίας" - Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΤΟΥ",
έκδοση: "Ίδρυμα μελετών χερσονήσου του Αίμου"Θεσσαλονίκη 1981.
Εικονογραφημένη ιστορία των Σερρών τόμος Α΄, Βασίλη Ι. Τζανακάρη , Σέρρας 1991
40 Τραγούδια της πόλης των Σερρών, Γιώργου Αγγειοπλάστη, Σέρρας 1994
Αβραμίδου Χαρίκλεια
Αθανασιάδης Αθανάσιος
----------

Φ.Κόντογλου

Η τούρκικη αυτή ονομασία προσδιορίζει πιο ειδικά τις περιοχές Καραφέρια και Σέρβια, τις κατωφέρειες του Ολυμπου.


 Οι μουσουλμάνοι όμως της Καστοριάς τον εφαρμόζουν και στα δυο καντόνια που μας χωρίζουν από τα θεσσαλικά σύνορα, την Ανασελίτσα και τα Γρεβενά.

Πραγματικά, ο τόπος αυτός παρέμεινε πάντοτε ελληνικός.


 Ένα φιρμάνι του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς είχε αναγνωρίσει στους πληθυσμούς αυτούς το δικαίωμα της οπλοφορίας και η Πύλη, για να υπερασπίσει την αυτοκρατορία από τις αλβανικές επιδρομές, είχε δημιουργήσει υπό την ονομασία των Αρματολών ένα είδος τοπικής πολιτοφυλακής.

Οι Αρματολοί, απαλλαγμένοι από κάθε άλλο βάρος εκτός από την υπηρεσία σε καιρό πολέμου και τα αστυνομικά καθήκοντα σε καιρό ειρήνης, υπάκουαν σε κάθε περιοχή στον καπετάνιο τους.
Ο κληρονομικός ή αιρετός αυτός καπετάνιος επικυρωνόταν από την Πύλη, που τον επιχορηγούσε κιόλας.

 Η Βέροια, τα Σέρβια και τα Γρεβενά ήσαν τα τρία καπετανάτα της Μακεδονίας.
Υπήρχαν άλλα έντεκα σκορπισμένα στη Θεσσαλία και την Πίνδο.
Οι Αρματολοί δεν ξεχώρισαν ποτέ με σαφήνεια την ειρήνη από τον πόλεμο ούτε την αστυνόμευση από τις επιδρομές.

Η ανεξαρτησία τους έφτανε ως την εξέγερση και, από τα μέσα του 18ου αιώνα, οι καπεταναίοι, αρνούμενοι την υπηρεσία έξω από τον τόπο και πολεμώντας μεταξύ τους μέσα στον τόπο, ξαλάφρωναν με πνεύμα ισονομίας τόσο τους χριστιανούς από τα πουγκιά τους, όσο και τους πασάδες από τις γυναίκες τους.

 Τα δημοτικά τραγούδια διαφύλαξαν την ανάμνηση των παλαιών αυτών παλικαριών (1750-60):


Όταν ήρθε η ελληνική επανάσταση, οι Αρματολοί ήσαν ήδη προετοιμασμένοιγια την ζωή του ηρώα.

Οι αγωγιάτες ακόμη τραγουδούν τους πέντε Βλαχαβαίους από τα Γρεβενά, και το Διαμαντή, και τον Μπουκουβάλα και τον Τάσο που πολέμησαν από τα 1817 έως τα 1822.

Ο Μεχμέτ Αβουλαβούτ πασάς κατέπνιξε με αγριότητα την εξέγερση στο Ρουμλούκ.

Ο θρύλος δε θυμάται πια σήμερα παρά τα μεγάλα ανδραγαθήματα του Μπουκουβάλα, του Μπουκουβάλα που πήρε τα Σέρβια, του Μπουκουβάλα που πήρε τη Νάουσα, του Μπουκουβάλα που πολέμησε με 1.500 Τούρκους κι όταν ήρθε η νύχτα, πεντακόσιοι απ’ αυτούς ήσαν ξαπλωμένοι στο χώμα.
 Οι Αρματολοί είδαν τότε πως τρία παλικάρια έλειπαν στο προσκλητήριο το ένα είχε πάει για ψωμί, το άλλο για νερό στη βρύση και το τρίτο είχε σκοτωθεί.

 Ο Έλληνας έχει τόσο πολύ υποφέρει εδώ και τρεις αιώνες, ώστε δεν μπορεί πια να κρατήσει ακριβή λογαριασμό όλων των συμφορών του.

Τον Ιούνιο του 1822 ύστερα από το πέρασμα του Μαχμούτ πασά, άντρες ακρωτηριάστηκαν και απαγχονίσθηκαν, γυναίκες ρίχτηκαν στη θάλασσα, αγόρια αρπάχτηκαν και σουνουτεύτηκαν, παιδιά ψήθηκαν στη σούβλα — το Ρουμλούκ είχε σχεδόν ερημωθεί.

 Ο Αλής ο Τεπελενλής που κατείχε πριν τον τόπο, είχε ήδη εγκαταστήσει στα καλύτερα τσιφλίκια Τόσκηδες μπέηδες και αγάδες αλλά οι Αλβανοί δεν μπόρεσαν να διαβούν κατά μάζες τη γραμμή της Πίνδου, οι Αρματολοί τους κράτησαν μακριά.

Στα 1822 όμως, κατέβηκαν από τα βουνά τους και υπέταξαν τα ελευθεροχώρια.
Όλα σήμερα τους ανήκουν.

Η Καστοριά παρουσιάζει, όταν την κοιτάξεις από το νότιο μέρος, μια αξιοσημείωτη αναλογία με μια άλλη μακεδονική πόλη, την Αχρίδα.

Χτισμένες και οι δυο τους στην άκρη μιας λίμνης, πάνω σ’ ένα βραχονήσι, έχουν στην κορυφή τους τα ερείπια τούρκικων ή βυζαντινών οχυρών.
 Κι εδώ, όπως κι εκεί, οι χριστιανοί ανακατάκτησαν την πόλη και τα σπίτια τους καλύπτουν τη νότια κατωφέρεια.
Οι μουσουλμάνοι εγκαταλείποντας τα κονάκια τους και τα πέτρινα τζαμιά τους αποτραβήχτηκαν παράμερα, στους κήπους της στεριάς, μοιάζουν σαν να έχουν κατασκηνώσει μέσα στα καινούρια τους σπίτια, γύρω από τα χτισμένα με βιάση τζαμιά τους.

 Η Αχρίδα όμως είναι ολοφάνερα σλάβικη, ενώ η ελληνική εθνικότητα της Καστοριάς χτυπά αμέσως στο μάτι.

 Πέτρινα σπίτια, πέτρινα γείσα, μεγάλα αψιδωτά παραθύρια, πλατιά χαγιάτια, τίποτα δε λείπει απ’ αυτά που κάνουν για τον Έλληνα την ομορφιά ενός «καταστήματος».

 Ο 'Ελληνας εγκαθίσταται για τον αιώνα τον άπαντα. 

Το λασπόχωμα και το ξύλο αρκούν στον Τούρκο ή στο Σλάβο, που τους ικανοποιούν αιωνίως τα πρόσκαιρα.

Ο  Ελληνας μεταχειρίζεται μονάχα την πέτρα.

Η ελληνοποίηση της Καστοριάς έγινε στη διάρκεια του αιώνα τούτου.

 Την εποχή του Πουκεβίλ ήταν ακόμη μια σλαβομουσουλμανική πόλη. «Χρειάστηκε να προσφύγω σε μερικά σκλαβούνικα (esclavon) που είχα μάθει στη Ραγούζα, για να απευθύνω κάποιες ερωτήσεις1». Οι Τούρκοι έφυγαν παράτησαν στο γκιαούρη τη γλυκιά Κεσριέ.

Οι σλαβόγλωσσοι κερδήθηκαν στην Ιδέα.

 Οι μουσουλμάνοι μπέηδες που παραμένουν ακόμη, Αλβανοί και Σλάβοι, είναι κι αυτοί έτοιμοι για αναχώρηση.
Στην άκρη της λίμνης που σχεδόν κάνουμε το γύρο της, το τούρκικο λιθόστρωτο χαμοσέρνεται ανάμεσα στα σκοινά της όχθης και τις «πεζούλες» των αμπελιών.
Ένας κυκλοτερός χωματόλοφος κλείνει από τα νότια το λεκανοπέδιο της Καστοριάς και το χωρίζει από τη γειτονική κοιλάδα του Αλιάκμονα. Μια στενή νεροσυρμή φέρνει στο ποτάμι τα νερά της λίμνης μέσ’ από μια κλεισούρα, που την ακολουθούμε κι εμείς.

Η Καστοριά χάνεται πίσω από τους καλαμιώνες, μέσα στο πλαίσιο που της δημιουργεί ο ουρανός και τα γαλάζια νερά. Το ποτάμι βγαίνει βουβό από τη λίμνη και κυλά αργά τα νερά του μέσα στην πλατιά του κοίτη, κάτω απ’ τις πέτρες και τα μούσκλα. Τα πλατάνια, οι καρυδιές κι οι καστανιές σμίγουν τις πλατύφυλλες φυλλωσιές τους. Δυο όμορφα άσπρα λελέκια περπατούν ανάμεσα στα νούφαρα, μέσα στο θαμπό μισόφωτο.
Σταθήκαμε, συνεπαρμένοι από την κάπως θλιμμένη σαγήνη του τοπίου, ίσως είμαστε οι τελευταίοι που το ατενίζουμε. Αύριο μέσα στη γλυκιά τούτη φύση θα εμφανιστεί ο Έλληνας, φέρνοντας μαζί του τον αχό και την αναμπουμπούλα της σύγχρονης ζωής.
Τα λελέκια αυτά που τόσον καιρό εξουσίασαν τα νερά της λίμνης, τα ωραία αυτά δέντρα που τόσα χρόνια άπλωναν τη σκιά τους για τον ύπνο του Τούρκου, θα κάνουν τόπο στα αμπέλια, τα σπαρτά, τους μύλους, το πολύβουο νοικοκυριό του φιλόπονου Έλληνα...


 Εδώ αφέντης είναι ο Έλληνας.

Δάση κομμένα σύρριζα, λόφοι φαλακροί, μισοκαμένα ξερόδεντρα, μακρινοί ορίζοντες χωρίς άλλη γραμμοσκιά έξω από κάποιο σύδεντρο από πράσινες βαλανιδιές γύρω από ένα ξωκλήσι, ο Έλληνας έχει κάνει εδώ τον τόπο γωνιά ελληνισμού.

Από πρώτη ματιά και ως γενική εικόνα το λεκανοπέδιο του Αλιάκμονα θυμίζει τους κάμπους της Ρέσνας και του Μοναστηριού.
 Ίδια γυμνή και ενιαία πλατωσιά, μέσ’ από λόφους και βουνά με μεγάλες πλαγιές, σου φαίνεται ότι με ασταμάτητο καλπασμό φτάνεις σε λίγες ώρες στα θεσσαλικά βουνά, που κλείνουν το νότιο ορίζοντα.
 Ύστερα όμως από ολιγόλεπτο τροχαλητό τα άλογα σταματούν στο χείλος μιας πλατιάς χαράδρας, πρέπει να κατέβουμε, μέσ’ από αργιλόχωμα που αργογκρεμίζεται, μια κάθετη σχεδόν κατωφέρεια, να διαβούμε τις ιτιές ενός μικροπόταμου ή κάποιου ξεροχείμαρρου και να ξανανέβουμε μια εξίσου απόκρημνη και εξίσου μεγάλη πλαγιά.

 Κι έπειτα μια καινούρια κορδέλα δρόμου μας ξαναφέρνει σε καινούριο λαγκάδι.

Τα ποτάμια που πέφτουν από τα δυτικά βουνά, έχουν σκάψει βαθιές κοίτες μέσα στην αρχαία λιμνογενή πεδιάδα, κοίτες παράλληλες μεταξύ τους από τα δυτικά στα ανατολικά και κάθετες στον κύριο ποταμό που κυλά από βορρά προς νότο κατά μήκος των ανατολικών λόφων.

 Τα ξερολάγκαδα αυτά ποικίλλουν σε εύρος, ανάλογα με τη δύναμη της νεροσυρμής που τα έσκαψε τα πιο στενά αρκούσε να τα σκεπάσει ένα γεφύρι με λίγες καμάρες, τα πιο φαρδιά είναι γύρω στο χιλιόμετρο, όλα όμως έχουν το ίδιο βάθος κι έχουν βουλιάξει μέσα στη μαλακιά πρόσχωση, μέχρι να βρουν πιο στέρεο πέτρωμα, διαμορφώνοντας από τη μια και την άλλη τους πλευρά δυο τοιχώματα κάθετου ύψους τριάντα σαράντα μέτρων.
Στις όχθες των ποταμών είναι εγκατεστημένοι μερικοί μυλωνάδες.

Τα χωριά έχουν μείνει στα ψηλώματα, για να βλέπουν από μακριά τις συμμορίες που χυμούσαν από την Πίνδο και να φυλάγονται από τους αιφνιδιασμούς.
Ο τόπος είναι σχεδόν έρημος.
Είναι αλήθεια ότι δεν ακολουθήσαμε το μεγάλο δρόμο ούτε επισκεφθήκαμε τα πληθυσμιακά κέντρα, τη Λάψιστα (Ανασελίτσα) και τη Σιάτιστα.

 Τα δυο αυτά κεφαλοχώρια, σε πλήρη κλίμακακαι από πολύ καιρό εξελληνισμένακαι μη έχοντας πια παρά μερικούς τούρκους αγάδες, δε μας προκαλούσαν το ενδιαφέρον.

Αποφεύγαμε άλλωστε μουντίρηδες, καϊμακάμηδες και τους λοιπούς αξιωματούχους της Αυτού Μεγαλειότητος, τα διαβατήριά μας, αν και σφραγισμένα και σχεδόν εντάξει, θα μπορούσαν ίσως να μας δημιουργήσουν προβλήματα.

Πηγαίναμε λίγο στην τύχη από χωριό σε χωριό, παρακάμπτοντας από μακριά τη Λάψιστα, που είναι φωλιασμένη στην πλαγιά ενός λόφου.
Στα θερισμένα χωράφια η κάψα και η αντανάκλαση ήσαν αποπνικτικές. Αναγκαστήκαμε να κάνουμε στάση πολύ πριν από το μεσημέρι στο χωριό Χότουρι.

Το Χότουρι κατοικείται από πενήντα εξήντα οικογένειες, όλες χριστιανικές και όλες ελληνικές την ελληνική γλώσσα την καταλαβαίνουν όλοι, μεταξύ τους όμως χρησιμοποιούν τα αρβανίτικα.

Τα ζωύφια μας έδιωξαν γρήγορα από τα σπίτια. Αράξαμε κάτω από τον ίσκιο μιας βαλανιδιάς, του μοναδικού δέντρου, του τελευταίου δέντρου που είχε απομείνει και που το είχαν κι αυτό τσαλακώσει οι φωτιές των τσοπάνηδων. Μαζεύεται γύρω μας όλο το χωριό και μας φέρνει πάλι τους εχθρούς που αποφεύγαμε.
Και η συνομιλία μας με τους αρβανίτες αυτούς δε μας αποζημιώνει καθόλου για τη δυσφορία που μας φέρνει η συντροφιά τους! Τα αιώνια παράπονα κατά του Τούρκου, τα συνηθισμένα παράπονα του ραγιά κατά του μουσουλμάνου, του αγρότη κατά του αγά ή του μπέη γαιοκτήμονα.
Το χωριό ανήκει εξολοκλήρου στους μουσουλμάνους της Λάψιστας, αυτοί οι κερατάδες παίρνουν τη δεκατιά...

 Θέμα Βουλγάρων δεν υπάρχει.

 Όσοι έχουν ακούσει να γίνεται λόγος για βεράτια, πιστεύουν ότι το νομικό αποτέλεσμα των βερατίων θα είναι η προσάρτηση της Μακεδονίας στους Βουλγάρους.

 Δεν μπορούν λοιπόν να δεχτούν ότι είναι ποτέ δυνατό να υπογράψει τέτοια χαρτιά ο σουλτάνος. Τους αφήσαμε να το πιστεύουν.

Η καταστολή της ατυχούς επανάστασης των Ελλήνων που έλαβε χώρα τον Απρίλιο – Μάιο του 1822, στη Νάουσα και στην περιοχή Ολύμπου - Πιερίων, ανάγκασε πολλούς Μακεδόνες αγωνιστές μαζί με τις οικογένειές τους να καταφύγουν στο Νότο και αρκετοί από αυτούς εγκαταστάθηκαν στις Βόρειες Σποράδες.

Από τότε, εκτός από λίγες μικροσυμπλοκές και μερικές πειρατικές επιδρομές, δεν μνημονεύονται αξιόλογα επαναστατικά κινήματα. Η Μακεδονία παρέμενε φαινομενικά ήσυχη και αυτό ακριβώς έκανε τους αντιπροσώπους των Δυνάμεων που συζητούσαν για τον καθορισμό των συνόρων του Ελληνικού Κράτους , να μην συμπεριλάβουν στις συζητήσεις τους, την Μακεδονία.

Από τις ψυχές όμως των Μακεδόνων δεν είχε εξαλειφθεί η επαναστατική φλόγα και ο πόθος για την ελευθερία. Οι Μακεδόνες αγωνιστές που είχαν καταφύγει στο Νότο είχαν πάντοτε στραμμένα τα βλέμματά τους προς την πατρίδα τους, ενώ πρόκριτοι, ιερωμένοι και λαϊκοί που είχαν μείνει στον τόπο τους, περίμεναν την κατάλληλη στιγμή για να ξεσηκώσουν τους Έλληνες εναντίον των Τούρκων.

Το Νοέμβρη του 1827, στη Μονή του Αγίου Διονυσίου στον Όλυμπο, γίνεται μια μυστική σύσκεψη πολλών οπλαρχηγών, κληρικών και προκρίτων κυρίως από την περιοχή Ολύμπου και Πιερίων.
Τριάντα περίπου άτομα υπογράφουν στις 3 Νοεμβρίου του 1827, δύο αναφορές που τις στέλνουν στην Ελληνική Κυβέρνηση. Στις αναφορές αυτές μιλάνε για την ανάγκη να δράσουν ώστε να απελευθερωθούν τα εδάφη τους και μάλιστα τώρα, που πρόκειται να καθοριστούν τα όρια του Ελληνικού Κράτους. Μιλάνε για την ανάγκη και την προθυμία στρατιωτών και κατοίκων της περιοχής των για ελευθερία και ζητούν από την κυβέρνηση να τους ενισχύσει υλικά και να διορίσει επικεφαλής έναν άνθρωπο άξιο, στου οποίου το κύρος να υπακούουν όλοι.

Στην πρώτη αναφορά ζητούν να τους στείλει η κυβέρνηση τον «πατριώτην ἒξοχον κύριον Δημήτριον ‘Υψηλάντην», γιατί όλοι οι οπλαρχηγοί και στρατιώτες τον σέβονται και γιατί «η ἐπήρεια (επιρροή) καί πατριωτική προθυμία «τοῦ ὑποκειμένου τούτου» θα κερδίσει την υπόληψη όλων και θα διώξει «τον όλέθριον φθόνον και άντιζηλίαν».

Στην άλλη αναφορά ζητούν να τους στείλουν τον Βαυαρό φιλέλληνα συνταγματάρχη Heideck ως «διευθυντή τῶν πραγμάτων» και «μεθ’ ὄλης τῆς παρεπομένης οἰκονομίας τῶν ἀναγκαίων ζωοτροφιῶν, πολεμοφοδίων και ἀναγκαίας θαλασσίου δυνάμεως καί πᾶν ὂ,τι συντείνει εἰς τήν ἐκστρατείαν». Στην αναφορά αυτή τονίζουν την παρουσία του Heideck ως απαραίτητη για τον σεβασμό που του έχουν οι αγωνιστές.
Δηλαδή ζητούσαν ως γενικό αρχηγό τον Υψηλάντη και τον Βαυαρό φιλέλληνα ως βοηθό του, επιμελητή και επιτελάρχη.

Τις αναφορές αυτές τις υπογράφουν γνωστοί οπλαρχηγοί όπως οι αδερφοί Διαμαντής και ο Κώστας Νικολάου, οι αδερφοί Γεώργιος και Αθανάσιος Σύρου, ο Τόλιος Λάζου, ο Θόδωρος Ζιάκας και άλλοι.
Επίσης υπογράφουν οι ηγούμενοι των μοναστηριών του Αγίου Διονυσίου και της Πέτρας Ολύμπου, της μονής Μακρυρράχης του χωριού Κόκοβα των Πιερίων και μερικοί ιερείς και πρόκριτοι της περιοχής.
Οι διασημότεροι οπλαρχηγοί συνοδεύουν την υπογραφή τους και με σφράγισμα από το ατομικό τους σφραγίδα-δαχτυλίδι.
Τα έγγραφα αυτά βρίσκονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους.

Μακεδονικά Σύμμεικτα, τόμ. 6, Ε.Μ.Σ.

Η πρώτη αναφορά των οπλαρχηγών προς την Ελληνική Κυβέρνηση, έχει ως εξής:

Πρός τήν Σεβαστήν ἡμών Κυβέρνησιν,


Ὁ ἓνθερμος πατριωτικός ζῆλος, ὂστις ἐκίνησε το ἒθνος μας κατά τῆς τυραννίας ὑπέρ τῆς κοινῆς ἐλευθερίας, ἀναζωπύρησεν ἀπό την ἀρχήν αὐτήν ὃλον τόν ἐνθουσιασμόν εἰς τάς καρδίας τῶν γενναίων Ὀλυμπιακών στρατευμάτων.
Περιττόν να προσθέσωμεν ποσάκις ἐκινήθησαν τά Ὀλυμπιακά σώματα και ὁποῖα ἐκατόρθωσαν εἰς τά κινήματά των. Ἂν ἲσως ὁ φθόνος ἢ ἡ βασκανία τῆς τύχης ἢ αἱ ἂλλαι καταχρήσεις τῶν κατά καιρῶν διευθυντῶν ἀνέκοψεν τάς εὐκταίας προόδους, δεν εἲναι βέβαια σκληροτράχηλον ἀποτέλεσμα τῶν προθέσεων τούτων των στρατευμάτων, ἀλλά σφάλμα καθαρόν και ἀτόπημα προξενηθέν ἀπό τούς ἀνοητίας.


Μέ τήν παρούσαν ἐπισημοτάτην περίστασιν φαίνεται ἀπαραμοίωτος ὁ ἲδιος ἐνθουσιασμός μέ ὂλον τόν ἐναπαιτούμενον διάπυρον ζῆλον τῶν ἐνταῦθα στρατιωτικῶν σωμάτων μας καί, καθ΄ ὂσον ἡ φιλάνθρωπος συγκατάθεσις τῶν μεγάλων εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων μᾶς ἐνθαρρύνει καί μᾶς παρακινεῖ να κινηθῶμεν ἁπανταχόσε καί νά συγκρουτήσωμεν νέα στάδια ἀγώνων, ἂλλο τόσον φαίνεται νά κορυφοῦται ἡ ἃμιλλα καί ἡ προθυμία τῶν γενναίων στρατιωτῶν μας.
Τίποτε δέν ἠμπορεῖ νά τήν ψυχράνῃ ἢ νά τήν ἐμποδίσῃ εἰ μή ἡ κακή προμήθεια τῶν τροφῶν, πολεμοφοδίων καί ἡ ἒλλειψης τῆς ἀναγκαίας θαλασσίου δυνάμεως. 
Ἐκρίθη λοιπόν ἐν μιᾷ φωνῇ καί καρδίᾳ νά ἀναφερθῶμεν προς τήν Σεβαστήν Κυβέρνησιν τοῦ ἒθνους, παρασταίνοντες ὃτι ἀπό ἐμᾶς ἀπαιτεῖται ζῆλος καί προθυμία, ἀπό δέ τῆς Σεβαστῆς Κυβερνήσεως ἡ ἀπαραίτητος προμήθεια τῶν ἀναγκαίων. 


Καί ὃταν ἐπί κεφαλῆς μας διορίςῃ ὑποκείμενον εὐσέβαστον καί ἂξιον νά μᾶς ὁδηγήσῃ, ὑποσχόμεθα ἐντός ὀλίγου νά δείξωμεν κατορθώματα ἂξια τῶν λαμπρῶν προπατόρων μας καί νά ὑπερκτείνωμεν μέ γιγαντιαῖα βήματα τά ὃρία τῆς ἐπικρατείας.
Γνωρίζει ὁ καθείς ὁποία ἐστάθη ἡ Ὀλυμπιακή προθυμία εἰς τό νά ἀκολουθήσωσι τάς ὁδηγίας τῶν κατά καιρῶν διευθυντῶν, τοῦ τε Κωλέτη καί ἂλλων, κατά τάς διαταγάς τῆς Διοικήσεως καί ὃτι τά παρακολουθήσαντα διάφορα ἀτοπήματα ἀπεκατέστηνον τά κινήματά μας ἀνωφελῆ. 
Ὃταν λοιπόν ἡ Σεβαστή Κυβέρνησις φροντίσῃ ν΄ἀντικαταστήσῃ ἂνθρωπον ἂξιον καί προικισμένον ὁπωσοῦν μέ πολιτικά καί πολεμικά προτερήματα, ἠμπόρεῖ ἀφεύκτως καί νά ἐλπίσῃ ἀποτελέσματα ἀνάλογα τῆς εὐχῆς της. 


Παρόμοιον ὑποκείμενον καί πρός τό ὁποίον νά σώζεται ἀπό μέρους τῶν ἐνταῦθα ὁπλαρχηγούντων καί ἐν γένει ὃλων τῶν στρατιωτῶν μας τό ἀνῆκον σέβας γνωρίζει τόν πατριώτην ἒξοχον κύριον Δημήτριον Ὑψηλάντην. 
Ἠ ἐπήρεια καί πατριωτική προθυμία τοῦ ὑποκειμένου τούτου ἐφάνη καί ἂλλοτε, ὣστε νά κερδίσῃ ὃλη τήν ὑπόληψιν ἡμῶν καί τῶν συστρατιωτῶν μας. Καί διά νά ἀφαιρέσῃ ἀφ΄ἡμῶν τόν ὀλέθριον φθόνον καί ἀντιζηλίαν εἶναι καλόν νά συγκατατεθῇ ἡ Σεβαστή Κυβέρνησις διορίζουσα τόν πατριώτην τοῦτον, διά νά συμβοῦν καί εὐκταῖα ἀποτελέσματα. 


Εἰς πᾶν δέ ἐναντίον ἂς εἶναι ἡ Σεβαστή Κυβέρνησις βεβαία ὃτι δέν ἠμπορεῖ νά κατορθωθῇ τίποτε καί θέλει ἀποκτήσει τήν δικαίαν ἀγανάκτησιν και αἰώνιον πικράν κατάκρισιν ἀπό ὂλους ἐν γένει τους Θετταλολυμπίους λαούς, οἲτινες ἀπό τήν ἀρχήν τῆς ἐπαναστάσεως ψυχή πλέον ἒως τήν σήμερον δέν τους ἒμεινεν.


τῇ 3 Νοεμβρίου 1827
καί μέ τό ἀνῆκον σέβας μένομεν


ἐκ τοῦ στρατοπέδου τοῦ κατά τήν
οἱ συμπολῖται καί ὁπλαρχηγοί


Σεβαστήν Μονήν τοῦ Ἁγ. Διονυσίου
Ὀλύμπιοι


ἐν Ὀλύμπου


Διαμαντής Γ. νικολάου 
Ἰουάνης σβορόνος
ἀθανάσιος σύρου 
Το Κο (ἰσως Τόλιος Κότας)
λά(μ)προς μάνταλος 
Γιαννούλας Μάν(τ)ζαρης
Τόλιος Λάζως 
Μιχάλης πιτζηάβας 
Θεόδωρος Ζηάκα 
Λιάπης Γεωργιάδης Γραμματεύς
Παπαθίμηος
Διονύσιος Ἰγούμενος μακριᾶς ράχης
Πέτρου γεόργι
γιόργος λώλου
νικόλαος μανόλι
ὁ ἡγούμενος τοῦ Ἁγίου Διονυσίου μεθόδιος Πίτζιαβας
Ιωάνης σβορόνος (τό ἲδιο ὂνομα τό βρίσκουμε καί στην ἀρχή τῶν ὑπογραφῶν)
ἀναγνώστι γεοργήου
γηόργηος σιρόπολος
Κώστας Νικολάου 
Ἱγούμενος σαμουήλ πέτρας
Νικόλαος φράγγου
κόστας διμολάζως
παντεληός ἰωάνου
δημήτρη θεωδόρου
ἀναγνώστης παπαζήση
γηοργάκης λιόλιος
σταμάτη γραμένο
Παπακοσμᾶς Πέτρας
ἀναγνόστης χασκάρα
γιόργις μποσταντζής
ἀντονάκη διαμαντή


Ο Heideck σε απάντηση που έστειλε στους οπλαρχηγούς, δέχεται με ευχαρίστηση την πρότασή τους.
Επειδή όμως είχε φτάσει στην Ελλάδα ο Καποδίστριας, τους παρακινεί να απευθυνθούν σε αυτόν, και τους υπόσχεται ότι θα συνδράμει με ευχαρίστηση, όσο μπορεί.
Το γράμμα του Heideck είχε ημερομηνία «Πόρος, τήν 10 Ἰανουαρίου 1828»,
 και στην πίσω όψη του φύλλου γράφει: «Πρός τούς Κυρίους Κυρίους Ὁπλαρχηγούς καί Προκρίτους τῶν Θετταλολυμπίων, εἰς Ὂλυμπον.»

Τον Δεκέμβριο του 1827 οι οπλαρχηγοί Διαμαντής και Κώστας Νικολάου, ο Τόλιος Λάζου και ο Γεώργιος Συρόπουλος, μεταβαίνουν στη Σκόπελο και επικοινωνούν γραπτώς με τους πληρεξουσίους τους, τον αρχιμανδρίτη Κωνστάντιο, τον αρχιμανδρίτη Αρσένιο, τον Αναστάσιο Ελεών και τον Ιωάννη Περικλέα, και προσπαθούν να μεταφέρουν από τη Μακεδονία στη Νότια Ελλάδα τα γυναικόπαιδα των αγωνιστών, για να διευκολύνουν μια ενδεχόμενη επαναστατική κίνηση. Για το σκοπό αυτό ζητούν να τους εξασφαλίστεί μία μικρή γολέτα, ώστε να μεταφερθούν τα γυναικόπαιδα.

Μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Καποδίστρια, οι πληρεξούσιοι των Μακεδόνων, υποβάλλουν στον Κυβερνήτη όλα τα έγγραφα των οπλαρχηγών καθώς και αντίγραφο από την απάντηση του Heideck, και ζητούν τη συμπαράστασή του για τη δικαίωση των πόθων των Μακεδόνων.

Το έγγραφο με το οποίο τα διαβιβάζουν είναι το εξής:

Ἐξοχώτατε,


Οἱ Ὁπλαρχηγοί τοῦ Ὀλύμπου ὁδηγούμενοι ἀπό προλαβόντα παραδείγματα (διά νά βάλωσι βάσιν τῆς προμηθείας τῶν ἀναγκείων εἰς τήν ἀρετήν ἀνδρῶν ἀποδεδειγμένων) ἠναγκάσθησαν νά καταφερθῶσιν εἰς τό ὓψος τῶν ἐγτοῦσεν ἁπανταχόσε. Ἀλλ΄ ἢδη, ὃτε ἡ ὑποστήριξις τῶν ἐλπίδων ἀπό τήν πατρικήν κηδεμονίαν τῆς ἐξοχότητός σας ἐμψυχώνει το Πανελλήνιον, ἒπρεπε ν΄ ἀναφερθῶσι κατ΄ἀξίαν.
Διό καί παρακαλοῦμεν θερμῶς οἱ ὑποσημειούμενοι Πληρεξούσιοί των νά συγκαταβῆτε εἰς τό ζήτημα ἀποβλέποντες καί τήν προθυμίαν των ὑπέρ ἐλευθερίας καί τήν φιλανθρωπίαν πρός τούς ἐκεῖ ἀπολλυμένους λαούς.
Ὁ κύριος Ἑϊδέκερ κατά τό ἒγκλειστον ἀντίγραφον δεικνύει ἂκραν προθυμίαν.


Ἐν Αἰγίνῃ, τήν 23 Ἰανουαρίου 1828
Καί μέ βαθύτατον σέβας διαμένομεν
Εὐπειθέστατοι πολῖται
Κωνστάντιος Ἀρχιμανδρίτης
Ἀναστάσιος Ἐλεών
Ἰωάννης Περικλῆς

Οι Μακεδόνες και οι Θεσσαλοί οπλαρχηγοί συνέχισαν τις εκκλήσεις τους προς τον Καποδίστρια, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Τον Νοέμβριο του 1828, όταν ο Υψηλάντης εξεστράτευσε στην Ανατολική Στερεά, οι Μακεδόνες οπλαρχηγοί έστειλαν σ΄αυτόν αντιπροσώπους με νέες προτάσεις για την αναζωπύρωση του αγώνα στην Μακεδονία.

Η απάντηση του Υψηλάντη όμως ήταν αρνητική και σ΄αυτό ήταν σύμφωνος και ο Καποδίστριας.

 Δεν συνέφερε κατά τη γνώμη του, η επέκταση των επιχειρήσεων σε μακρινές περιοχές χωρίς να μπορούν να τις εξασφαλίσουν και μάλιστα τη στιγμή που οι αντιπρόσωποι των Δυνάμεων στον Πόρο συζητούσαν σχετικά με τα όρια του ελληνικού κράτους.

Όταν τον Ιούλιο του 1829, στην Δ’ Εθνοσυνέλευση, ο Διαμαντής Νικολάου εξ ονόματος των Θεσσαλομακεδόνων πρόσφερε στον Καποδίστρια την πληρεξουσιότητα, εκείνος τον ευχαρίστησε, αλλά ταυτόχρονα του δήλωσε ότι δεν μπορούσε να τη χρησιμοποιήσει.

Η τύχη της πατρίδας των (δηλαδή της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας), του έγραφε τότε, εξαρτάται μόνο από τις Μεγάλες Δυνάμεις και του συνιστούσε, όπως και προηγουμένως, να διατηρήσουν καλές σχέσεις με τους Τούρκους και να ελπίζουν για το μέλλον στη θεία πρόνοια και στη δικαιοσύνη των Δυνάμεων…

Έτσι κατέληξε άκαρπη αυτή η προσπάθεια των Μακεδόνων οπλαρχηγών για την αναζωπύρωση του επαναστατικού αγώνα στη Μακεδονία.

Οι Μακεδόνες πρόσφυγες για αρκετό χρόνο εξακολούθησαν να μένουν στις Σποράδες και πολλοί από αυτούς να λυμαίνονται από εκεί ως πειρατές πια τους Έλληνες, ώσπου ο Μιαούλης, με διαταγή του Καποδίστρια, κατέλαβε το ορμητήριό τους και αιχμαλώτισε ή πυρπόλησε τα εξοπλισμένα πλοιάριά τους.
Όσοι οπλαρχηγοί είχαν μείνει στη Μακεδονία, προσκύνησαν τους Τούρκους και φρόντισαν να αποκαταστήσουν τις σχέσεις τους μ΄αυτούς και να ξαναπάρουν τα αρματολίκια τους, περιμένοντας άλλη κατάλληλη περίσταση, για να πραγματοποιήσουν την αιώνια επιθυμία τους, την απελευθέρωση και την ένωση με το ελεύθερο ελληνικό κράτος…

Στ. Παπαδόπουλος
Μακεδονικά Σύμμεικτα, Τόμος 6ος , Θεσσαλονίκη 1965, Ε.Μ.Σ

Πηγή: Ανιχνευτές
---------------------------------------------------------------------

ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, στην εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν τριπλής διάστασης, ήτοι, ρομαντικό, διαφωτιστικό, πολιτικοαπελευθερωτικό.


Στην Ιστορία, δημιουργήθηκε ένα κίνημα ερμηνειών στη βάση αυτών στηριγμένο στην διάσταση αυτή και σε διαφοροποίηση με την Ιερά Συμμαχία του Μέτερνιχ και τις μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης.
 Λαμβανομένου υπόψιν, ότι η ελληνική εξέγερση ήταν εθνικοαπελευθερωτική και αστικομετασχηματική, κατά τα πρότυπα της γαλλικής επανάστασης, στο πλαίσιο αυτό, τοποθετούνται οι ιδέες, οι αντιλήψεις και η πρακτική των προσωπικοτήτων και των κρατών σχετικά με την "ελληνική υπόθεση".

Μια υπόθεση  που φτάνει tus ιην εγκαθίδρυση του Όθωνα και τής Βαυαρικής αυλής στη χώρα και τελειώνει το 1864 με το Σύνταγμα της χώρας.

Μέσα στο γενικότερο πλαίσιο, επίσης, εντασσεται και η ναυμαχία στο Ναυαρινο, στην οποία "τυχαία"οι μεγάλες δυνάμεις επικράτησαν των Οθωμανών ευνοώντας την ελληνική κυριαρχία.

ΣΤΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΟΥ ΛΑΪΜΠΤΣΙΧ, Λειψίας, ο καθηγήτης Κάρλ Ντίντριχ, εξέδωσε επιστολές και αποτελέσματα ερευνών, που δημοσίευσαν οι ίδιοι οι εθελοντές Γερμανοί στην Ελλάδα, για την περίοδο 1821- 22, υπό τον τίτλο
"Γερμανοί Φιλέλληνες στην Ελλάδα'. 'Αμβούργο 1929).

Τα κείμενα του καθηγητή Ντίντριχ, είναι καταλυτικά αλλά δεν είχαν την απαραίτητη απήχηση στην Ελλάδα.
 Ένας λόγος θα ήταν η καθυστερημένη έκδοση, έναν αιώνα πλέον από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και ένας άλλος, η εποχή που δημοσιεύθηκαν, πριν τον πόλεμο, 1929 και την κρίση, καθώς δεν υπήρχε η δυνατότητα επεξεργασίας από τα ελληνικά εκδοτικά και εκπαιδευτικά συστήματα.
Στην ελληνική ιστοριογραφία, επικρατουσε το πνεύμα της νέας μετοθωμανικής δυνάστευσης με την Βαυαροκρατία.

 Η γερμανική κατοχή 1941-44, οι αποζημιώσεις πολέμου και συναφή στερεότυπα, διεκδικήσεις και αναστολές στην επεξεργασία των δεδομένων των σχέσεων των δύο χωρών.

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΑ, αναφέρεται εδώ και η ερμηνεία του Φαλμεράϊερ
"Περί της καταγωγής των σύγχρονων Ελλήνων"στον γερμανόφωνο χώρο που επίσκιασε το τοπίο, που ήδη εκυριαρχείτο από τα στερεότυπα, όπως αυτά διαμορφώθηκαν ιστορικά.

Το ιστορικό σκέλος της αλήθειας, ουσιαστικά ουδέποτε έλαβε την διάσταση που έπρεπε.
Τα ιστορικά στερεότυπα υπερίσχυσαν.

Η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ ΦΙΛΕΛΛΗΝΩΝ ΕΥΘΥΣ ΕΞΑΡΧΗΣ, ετέθη από την πρώτη Γενική Συνέλευση στη Στουτγκάρδη της Φιλελληνικής Επιτροπής, η ανάγκη δημιουργίας σώματος εθελοντών και παροχής χρηματικής βοήθειας σε όσους επιθυμούσαν να μεταβούν στην Ελλάδα.

Στην συνέχεια, διεξήχθησαν έρανοι ενίσχυσης.

Τα σχετικά γεγονότα, περιγράφονται από τον πρόεδρο της Επιτροπής A. Schott-A. Σοτ- στην γερμανική έκδοση της Ιστορίας του Λουκεβίλ, "Ιστορία της αναγέννησης της Ελλάδας", Χαιδελβέργη 1824, 4.5
Σύμφωνα με τις ιστορικές καταγραφές, τα έτη 1821-22  αναχώρησαν εκ Γερμανίας 327 εθελοντές, συνολικά, στους οποίους ήλθαν επιπλέον και 50 οι οποίοι ανεχώρησαν μεμονωμένα.

 Συνολικά από αυτούς 121 έχασαν την ζωή τους ή απεβίωσαν ή εφονεύθησαν κατά τη διάρκεια της εξέγερσης.

Στην τρίτη αποστολή συμμετείχε ο γνωστός δια τις υπηρεσίες του στον Ναπολέοντα από το Βυρτεμπέργκ, στρατηγός κόμης Νόρμαν Έρενφελς, ο οποίος έπεσε στην μάχη του Πέτα, 22 Νοεμβρίου 1822 στο Μεσολόγγι.

 Εκεί, στο Μεσολόγγι εδόθη προς τιμήν του το όνομα σε έναν από τους προμαχώνες της πόλης.

Ο τύπος του φιλέλληνα, που διεδόθη δια του τύπου ήταν ρομαντικός.
 Νέος με πάθος που εγκαταλείπει την άνεση, ερωτευμένος με την ελευθερία και με μία εικόνα στην ψυχή της Ελλάδας της αρχαιότητας ως ιδανική.

Ο ενθουσιασμός, μετετράπη σε απογοήτευση.
Αιτία υπήρξε η εχθρική στάση των κυβερνήσεων και τα απογοητευτικά δημοσιεύματα που κυκλοφορούσαν με αναφορές εθελοντών που εγκατέλειψαν την χώρα!
 ΕΚΕΙΝΟ που έχει διαπιστωθεί ήταν ότι, η αποστολή ήταν πολυδάπανη και εξυπηρετούσε τους εθελοντές και όχι τους ίδιους τους Ελληνες.

Στο ανεξέλεγκτο παιχνίδι, συμμετείχε και Έλληνας, ο οποίος είχε αναλάβει χρέη συνοδού των Γερμανών εθελοντών, κατά την τελευταία αποστολή τον Νοέμβριο του 1822, ο ονομαζόμενος Κεφαλάς, στη Μασσαλία εξαφανίσθηκε, αφού πούλησε το υλικό που μετέφεραν στην Ελλάδα οι Γερμανοί εθελοντές.

Στην Ελλάδα της εποχής, επικρατούσε μία χαοτική κατάσταση και το γεγονός θεωρείται απόρροια αυτής, τελικά, αυτή υπήρξε η τελευταία αποστολή των γερμανών εθελοντών.

Εκτός των ευγενώς εμφορουμένων από ιδανικά, υπήρχαν διαφωνίες μεταξύ τους αλλά και διάφοροι πλανήτες, τύχην αναζητώντες ή ακόμη και φιλόδοξοι να αναδειχθούν στρατιωτικά στο πεδίο της μάχης.

 Με την μετάβασή τους στην Ελλάδα, φιλοδοξούσαν να αποκτήσουν στρατιωτικές θέσεις, παράσημα, εύνοια και οικονομική αποκατάσταση.

Για τις επιτροπές των Φιλελλήνων, το έργο της διάκρισης των πραγματικών Φιλελλήνων, υπήρξε δύσκολο. Ανάμεσα στους δήθεν φιλέλληνες υπήρξαν και επώνυμοι που είχαν άλλα κίνητρα, από αυτά της ιστορικής περίστασης και του πνεύματος που επικρατούσε στο φιλελληνικό ρεύμα.

 Παράδειγμα αντιπροσωπευτικό υπήρξε ο γνωστός από το Βερολίνο δημοσιογράφος Φράντς Λίμπερ, του οποίου το ημερολόγιο:
Ημερολόγιο παραμονής μου στην Ελλάδα, στη διάρκεια των μηνών Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου και Μαρτίου 1822 (έκδοση στη Λειψία 1822), εξέπεμπε ένα μάλλον "ανθελληνικό πνεύμα"και καθόλου συμπάθεια για τους Έλληνες.

Ορισμένοι, μάλιστα από αυτούς, θιγμένοι στον εγωισμό τους, για το ότι οι Έλληνες δεν τους θεωρούσαν σωτήρες, ακόμη και όταν επέστρεψαν στην πατρίδα τους, μετεβλήθησαν λίγο ή πολύ σε ανθέλληνες. Αναφορικά, ενδεικτικό είναι το παράδειγμα του Κρίστιαν Μύλερ, ο οποίος εξέδωσε τις "ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ"του το 1822 στη Λειψία, υπό τον τίτλο:

"Ταξίδι στην Ελλάδα,στα Ιόνια Νησιά, xous phves Ιούνιο, Ιούλιο και Αύγουστο 1821, όπως κ.α, ενδεικτικά αναφέρω xous φον Γιάρκοβ, συγγραφέα και φον Λέστεν, σατυρικό κωμωδιογράφο, που με άρθρα τους στον τύπο, ικανοποιούσαν την αρνητική διάθεση της περίεργης κοινής γνώμης, υπό τον τύπου ταξιδιωτικών, γλαφυρών περιγραφών και όχι Ιστορικών πτυχών των γεγονότων.

Υπήρξε και η εξαίρεση, από τους φιλέλληνες, οι οποίοι, είτε υπό τύπου ανταποκρίσεων είτε υπό τύπου αναφορών κατά την επάνοδό τους, που υμνούσαν την χώρα.

 Ορισμένοι από αυτούς θυσίασαν αγωνιζόμενοι και την ζωή τους, είναι φυσικά το τελικό δίδαγμα αυτής της αναφοράς.

ΤΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΣΗΜΕΡΙΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ Γ.Φ. ΦΑΛΜΕΡΑΙΕΡ

Το έργο του αυστριακού περιηγητή, δημοσιογράφου και ιστορικού, όπως και το βιβλίο του
 "Ιστορία της χερσονήσου της Πελοποννήσου κατά τους Μεσαιωνικούς  Χρόνους"
και το "Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων"
από τον ίδιο, το τελευταίο 1830, διατυπώνει την άποψη ότι οι Ελληνες της εποχής, δεν κατάγονται από τους αρχαίους Έλληνες αλλά προέρχονται από Σλάβους που εισέβαλλαν στην Ελλάδα την περίοδο του Μεσαίωνα αλλά και Αλβανούς που εξαπλώθηκαν τον ύστερο Μεσαίωνα και τους νεότερους  χρόνους και οι οποίοι αναμίχθηκαν με ελληνόφωνους αλλά μη Έλληνες στην καταγωγή, Βυζαντινούς πρόσφυγες, δημιουργώντας τον νέο πληθυσμό της Ελλάδας.

Η θεωρία αυτή, είχε αντιδράσεις από την πλευρά των λογίων της Ελλάδας, ενώ τα βιβλία του δεν μεταφράστη¬καν στην Ελλάδα, έγκαιρα παρά μόνον το 2002 και το 1984.

Ο Γιακομπ-Φιλιπ-Φαλμεραιερ (1790-1860) ετελεύτησε, ως μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της Βαυαρίας.

Η σημασία του έργου του επανήλθε στο Πανεπιστήμιο Λούντβιχ-Μαξιμίλιαν του Μονάχου, μέσω μιας ομιλίας στην αίθουσα παραδόσεων του Πανεπιστημίου, στις 5 Νοεμβρίου 2007, από την καθηγήτρια Δρ. Χανελόρε Πουτς.

Στο συμπέρασμα, που καταλήγει μεταξύ άλλων, παρουσιάζοντας την προσωπικότητά του είναι, ότι ένα στοιχείο είναι και Η ΠΡΟΚΛΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΘΕΩΡΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ.

”Από όλους τους λαούς της γης οι Έλληνες ονειρεύτηκαν το όνειρο της ζωής ομορφότερα”.

Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκέτε.

Εκ της Βιβλιοθήκης Αναστασίου Παππά. Εκ Σέρρας ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

1.Τα γερμανικά η άλλα έγγραφα του ’Αναστασίου σε διάφορα μεγέθη, συνήθως στο σχήμα ορθογωνίου τετραπλεύρου, διαστάσεων 0,18 η 0,20x0,12 η 0,13, άποτελοΰν σύντομες κατα κανόνα αναμνηστικές πεζές η ποιητικές καταγραφές διαφόρων φίλων του ’Αναστασίου Παπά, Ελλήνων η και ξένων, τις όποιες αφιερώνουν σ’ αύτόν κατα τη διάρκεια της διαμονής του στη Γερμανία και Αύστρία γιά λόγους παιδευτικούς η έμπορικούς, καθώς και στήν Ελλάδα κατα τη συμμετοχή τους στούς αγώνες της ελληνικής παλιγγενεσίας.
....
’Ανάμεσα στις γνωριμίες του ’Αναστασίου συγκαταλέγονται πρόσωπα όνομαστά, όπως ο μεγάλος Γερμανός φιλέλληνας Friedrich Thiersch, καθηγητής της κλασικής φιλολογίας στο πανεπιστήμιο του Μονάχου, ακόμη 2-3 καθηγητές γυμνασίου, ενας εύγενής, ο Georg Wilhelm Freiherr yon Wedekind από την Darmstadt κ.ά.

'Όπως πρέπει να συμπεράνουμε από τό δεύτερο χρονολογημένο σημείωμα, της 5 Νοεμβρίου 1815, ο ’Αναστάσιος αντάλλαξε τα ενθύμιά του αύτα κατα τη διάρκεια των γνωριμιών του με διάφορους ξένους, κυρίως νέους και νέες της ήλικίας του, και τέτοια είχε συλλέξει άρκετά.

 Ήταν, φαίνεται, συνήθεια της έποχής ν’ ανταλλάσσουν οί νέοι τέτοιου είδους δελτία που τα άντικατέστησαν αργότερα τα γνωστα Λευκώματα που κράτησαν σχεδόν ως την εποχή μας. τα σύντομα αύτα κείμενα είναι κυρίως στίχοι με ρομαντικό περιεχόμενο, οί όποιοι άναφέρονται στην ιδανική στάση, που πρέπει να κρατεί ο άνθρωπος έμπρός στα μεγάλα χρέη και καθήκοντα του. και από την άποψη αύτή τα κείμενα έχουν κάποια σημασία: έξωτερικεύουν τις αντιλήψεις, τις αρχές, των νέων της έποχής έκείνης.

Διαβάζοντάς τα κανείς δεν μπορει παρά να συγκινηθει, γιατί μάς αποκαλύπτουν την εύαίσθητη ψυχή και του ’Αναστασίου Παπά, που γεμάτος άνησυχίες πλανιέται στις μικρές και μεγάλες πόλεις του γερμανικού η γερμανόφωνου κόσμου της Ευρώπης.

’Από τα χρονολογημένα δελτία τα γραμμένα στη Γερμανία, που έχουν και την ένδειξη του τόπου, βλέπουμε ότι ο ’Αναστάσιος έμεινε και είχε φίλους στο Augsburg (1815), Μόναχο (1815), Landshut (1816), Bamberg (1816), Regensburg (1816), Βιέννη (1816), Πράγα (1818), Βερολίνο (1819). η ύπαρξη φίλων στις πόλεις αύτές σημαίνει πιθανότατα και παραμονή του ’Αναστασίου γιά ενα μικρό η μεγάλο διάστημα, όπως φαίνεται από τό «ένθύμιο» ενός Valentini, που τό έγραψε στα ιταλικά στις 26 ’Απριλίου 1819, τήν ημέρα που έφευγε ο ’Αναστάσιος άπό τό Βερολίνο.

Πάντως πρέπει, να θεωρηθεί βέβαιο ότι έμεινε άπό τον Νοέμβριο του 1815 γιά μερικούς μήνες στο Μόναχο γιά σπουδές κοντα στον καθηγητή Friedrich Thiersch,του όποιου παρακολούθησε τις παραδόσεις, όπως συμπεραίνουμε άπό αύτόγραφο σημείωμά του, δπου τον έπαινεί γιά τις προόδους του.

Στο Μόναχο επίσης τό 1816 του δίνει αύτόγραφο του με γνωστούς στίχους της Οδύσσειας «Ούτις έμοιγε όνομα... έταίροι» (ι, 366-367)
 και «τω... σοί μέν έγώ ξείνος φίλος Άργει... δήμον ίκωμαι», ο ’Άγγλος, ’ίσως συμφοιτητής του, Price, ο όποιος υπογράφεται ως Ρησείδης.

Άπό τα 20 χρονολογημένα σημειώματα, γραμμένα σε διάφορες πόλεις της Γερμανίας, τα 9 προέρχονται άπό την πόλη Landshut, γεγονός που ίσως σημαίνει ότι ο Αναστάσιος έκανε εκεί τις περισσότερες γνωριμίες.

Ανάμεσα σ’ αύτές συγκαταλέγονται και τρεις φίλες του.
 Με μιά άπ αύτές, την Walburg Ο., φαίνεται ότι τον συνέδεε έρωτικός δεσμός.
 Ποιος είναι ο λόγος της μακρότερης παραμονής του στο Landshut μάς αφήνει να τό συμπεράνουμε ενα άπό τα χρονολογημένα σημειώματα, τό ύπ άριθμ. 11 του δεύτερου μέρους της μελέτης μου με ημερομηνία 22 ’Ιουνίου 1816, του αύλικού συμβούλου και καθηγητή της 'Ιστορίας Konrad Mannert, ο όποιος επαινεί τον άκροατή και φίλο του γιά την εξαιρετική του έπιμέλεια και τα προσόντα και του εύχεται έπιτυχή έξακολούθηση των σπουδών του και σε
«anderweitigen Unternehmungen» (άλλου είδους έπιχειρήσεις). 
Τό στοιχείο αύτό είναι αινιγματικό.

Τι έννοείται κάτω άπό τις δυο αύτές γερμανικές λέξεις;

Μύησή του στη Φιλική Εταιρεία και έναρξη συνωμοτικής εργασίας (κάπως άπίθανο βέβαια την έποχή αύτή) η ύπαινίσσεται τη δραστηριότητα του Παπά σε φιλολογικές επιδιώξεις η σε έμπορικές επιχειρήσεις;
Αποκλίνω προς τη δεύτερη εκδοχή.
Τό τελευταίο προεπαναστατικό χρονολογημένο «ένθύμιο» έχει ημερομηνία 26 Απριλίου 1819 και γράφτηκε στο Βερολίνο.
Στα 1820 ο Αναστάσιος, «άνήρ λόγιος μορφωθείς εις τό Μονάχον», δημοσιεύει στο ελληνικό περιοδικό της Βιέννης Καλλιόπη (σ. 116-120, 122-126, 129-134, 140-142) μετάφραση της Άραχναιο λόγιας του Γερμανού Joseph Schmidt2. η Σόφη Παπαγεωργίου άναφέρει επίσης ως έργα του
 1) μετάφραση στα γερμανικά άσφαλώς, σε έκδοση του 1.821 στη Βιέννη, των «Λυρικών» του Άθ. Χριστοπούλου με τίτλο «Ό Νέος Ανακρέων» και 2)
«Τό Χρυσουν Κάτοπτρον», Αθήνα 1851.

Ό ’Αναστάσιος ήταν κάτοχος πλούσιας, φαίνεται, βιβλιοθήκης, που την είχε καταρτίσει κατα τη διάρκεια της παραμονής του στο εξωτερικό, και μάλιστα πρώτος αύτος άπο τους 'Έλληνες είχε — κατ’ επίδραση παλιάς γερμανικής παραδόσεως— βιβλιοκτητορόσημο (ex libris), ενα  « άπο τα πιο χαριτωμένα που έχουν γίνει ποτέ, και σαν ιδέα και σάν εκτέλεση», κατα την Παπαγεωργίου. Παρίστανε έν είδει οικοσήμου, στο κάτω μέρος, άριστερά μέσα σ’ ενα τετράγωνο, ενα λιοντάρι, μιά σφίγγα και εναν ήλιο, ενώ δεξιά, σε άλλο δίπλα του τετράγωνο, τον Κερδώο Έρμή, στον όποιον ειχε άφιερωθεί.

 Επάνω άπο τα τετράγωνα υπάρχει η έπιγραφή:

2.Μένει τώρα να ερευνήσουμε, γιά να καλύψουμε, όσο το δυνατόν τα κενά που μεσολαβούν από την παραμονή του ’Αναστασίου στο Βερολίνο τό 1819 ως την παρουσία του στο πολιορκημένο Μεσολόγγι τον ’Οκτώβριο του 1825.

Av λάβουμε ύπόψη μας την αμέσως παραπάνω είδηση γιά τη μεταφραστική του εργασία και τα δσα άκολουθοΰν, πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο ’Αναστάσιος εφυγε γιά τη Βιέννη, όπου άνέλαβε τη διεύθυνση του εμπορικού ύποκαταστήματος του πατέρα του.

Έκεί τον βρήκε και η έκρηξη της Ελληνικής Έπαναστάσεως, η όποια τον συντάραξε, όπως μάς διαφωτίζει σπουδαία γιά τό περιεχόμενό της επιστολή, γραμμένη στη Βιέννη στις 18 ’Απριλίου 1821 προς τον μεγαλύτερο αδελφό του ’Αθανάσιο, και κατασχεμένη από τη μυστική αύστριακή αστυνομία.

'Η επιστολή αύτή, που ποτέ βέβαια δεν εφθασε στον προορισμό της και βρίσκεται σήμερα στα αύστριακά αρχεία, μάς μιλεί γιά μιά αποφασιστική γιά τη ζωή του ’Αναστασίου καμπή.

Συγκεκριμένα ο ’Αναστάσιος, μόλις μαθαίνει την εισβολή του ’Αλεξάνδρου Υψηλάντη στη Μολδαβία, καλεί τον αδελφό του που βρισκόταν στις Σέρρες η στήν Κωνσταντινούπολη (τό θέμα θα προσπαθήσω να τό διευκρινίσω λίγο παρακάτω) να ελθει στη Βιέννη, αφού στήν πατρίδα τους η στήν Κωνσταντινούπολη βρισκόταν «ό καλός μας πατέρας», και ν’ άναλάβει την διαχείριση του ύποκαταστήματος.

Ό ’Αναστάσιος αποφασίζει να κλειδώσει στο σιδερένιο χρηματοκιβώτιο τα εμπορικά βιβλία και να φύγει με 12 άλλους 'Έλληνες και τον λογιστή του, «εναν άνδρα με άξια και ψυχή», γιά να αγωνιστούν κάτω από τις διαταγές του πρίγκιπα γιά την απελευθέρωση της πατρίδας τους.

Η έπιστολή του αξίζει να παρατεθεί κυρίως γιά τα γνήσια και θερμά πατριωτικά αισθήματα του νέου (αισθήματα που χαρακτήριζαν όλα τα μέλη της οικογένειας Παπά), τα όποια του χαρίζουν τον οίστρο και τη δύναμη ενός μεγάλου λογοτέχνη :

Αγαπημένε μου αδελφέ!

Σου έγραψα προ ημερών και χθες εν παρόδω για την απόφασή μου να αναχωρήσω. 

Επειδή δμως σκέφτηκα, ότι μπορεί να το έθεώρησες γιά αστείο, γι αυτό είμαι άναγκασμένος να σου στείλω σήμερα γράμμα με ειδικό ταχυδρόμο και να σέ πληροφορήσω γιά την όλη αλήθεια του σκοπού μου και έτσι να κανονίσεις, όπως είναι συμφερώτερο, πολυαγαπημένε μου!

Είναι ένας μήνας τώρα, που δέν είχα ησυχία ουτε στιγμή. 

Είχα στρέψει όλη την προσοχή μου στήν τωρινή κατάσταση και ήθελα να βρώ ένα μέσο γιά να ικανοποιήσω τον εαυτό μου και γενικά την οίκογένειά μου. 
Αλλά όλον αυτόν τον καιρό στάθηκε αδύνατο να προτιμήσω την ματαιότητα και να παραμερίσω τό ένδοξο γεγονός του αίώνος.

Μιά γυναικεία μορφή στεκόταν πάντα μπροστα στα μάτια μου θλιμμένη, κλαμένη, πληγωμένη, βαριά αλυσοδεμένη. 

Πάντα με κοίταζε με βλέμμα ατενές χωρίς να μου μιλεί. 
Αλλά τέλος, πριν άπό λίγες μέρες μου είπε θυμωμένα:

— «Παιδί μου, πάψε πιά να είσαι σκυθρωπός! 

Πάψε να είσαι μόνο ο Αναστάσιος Έμμ. Παπά, ο γιος του καλού σου πατέρα! 

Είσαι ένας Μακεδόνας και τό καθήκον σε καλει. 

Αίσχος κι άνεξίτηλη ντροπή θα είναι γιά σένα, εάν μείνεις αδιάφορος σ'αυτήν την ευκαιρία. 

Εμπρός λοιπόν, άγαπημένο μου παιδί! 

Δείξε πως είσαι ενας Μακεδόνας! 

Γίνου ένας Αριστόδημος και κάτω άπ αυτό τό όνομα πολέμα γιά την Πατρίδα! 
Μή φοβάσαι τί θα πουν οι συγγενείς σου. '
Η μητέρα σου, ο πατέρας σου, όλα τ αδέρφια σου αντί να σέ μοιρολογήσουν, αν πέσεις γιά την Πατρίδα, θα μιμηθούν τό παράδειγμα του Ξενοφώντος,
 τό παράδειγμα της σπαρτιάτισσας μητέρας,
 και αν γιά μιά στιγμή κλάιρουν και πενθήσουν, πάντα θα τους παρηγορεί η άξιοθαύμαστη απόφασή σου, έφ δσον εσύ χωρίς καμμιά αλλη αιτία, παράμέσα άπό την αγάπη, τη φιλία και κάθε ησυχία, που σέ περιβάλλουν, ξεκινάς εν τούτοις και τραβάς προς τον υπέροχο σκοπό!

 Αριστόδημε, ο φοίνιξ σου φωνάζει:
 Μάχου υπέρ πατρίδος! 
Μή διστάζεις, μή δειλιάζεις με τη σκέψη, ότι μπορεί να είσαι ο τελευταίος. 

"Ορμα άπάνω στον εχθρό σάν ενας Μακεδόνας, φκιάξε άργυρές άσπίδες, ξαναζωντάνεψε την άήτηττη φάλαγγα. Τί τό όφελος να καλοζείς στα ξένα και να στερείσαι γιά πάντα την Πατρίδα σου!».

Αυτα και άλλα πολλά παρόμοια μου είπε και χάθηκε με μιάς. 
Μου είναι άδύνατο πιά, Θανασάκη μου, να μήν υπακούσω στη φωνή της.

 Τό άποφάσισα, ναι, τό άποφάσισα! Έχετε γειά! σπεύδω προς τα ένδοξα πεδία των μαχών του Μαραθώνα και τών Θερμοπυλών!

 Έκει με περιμένει τό στεφάνι ενός πραγματικού στρατιώτη η ίσως άκόμα και ο θάνατος. 

Αλλά γιά μένα είναι τό ίδιο. 
'Ο θάνατος γιά την Πατρίδα είναι τό γλυκύτερο χάρισμα.

 "Ας γίνει ό,τι μου κλώθει η μοίρα μου. Αν πεθάνω, μή λυπάσαι, άδερφέ μου! Γιά την Πατρίδα πεθαίνω ευχαρίστως. Τό ξέρεις πόσες φορές εδειξα τόλμη στη ζωή μου άπλώς γιά να γνωρίσω τον κόσμο. Τώρα τον έμαθα κάπως, μπορούσα λοιπόν να μείνω άδιάφορος;
 Αυτό μή μου τό ζητάτε, γιατί κάνετε θανάσιμο άμάρτημα.
 Χτες έδιάβασα τις κατάρες και τους έξορκισμούς του Πατριάρχη και της Συνόδου ενάντια στούς επαναστάτες και σέ κείνους, που τους άκολουθοϋν.
Αλλά τέτοιοι έξορκισμοί δεν έχουν πέραση, γιατί είναι φκιαγμένοι κατα διαταγή του Σουλτάνου. 'Ο σκοπός μας είναι ιερός και τέτοιες γυναικείες κατάρες δεν τον πιάνουν. 
Δώσε κουράγιο στη μητέρα μας και διαβεβαίωσέ την, ότι σέ μένα θα βρει ένα πραγματικό παλληκάρι και μάλιστα πολύ γρήγορα'έτσι μου λέει η θεία Πρόνοια.

Περιμένω άκόμα μερικά γράμματα σας και τότε άναχωρώ, δηλαδή μετα τό Πάσχα. Έν τώ μεταξύ θα παρακαλέσω τον κ. Δουδού μη να άναλάβει τις εμπορικές εργασίες μας σύμφωνα με τις οδηγίες σου. 

Άλλά καλύτερα είναί να ερθεις μόνος εδώ, άφού οπωσδήποτε είναι αύτού  ο καλός μας πατέρας. τα εμπορικά βιβλία θα τα κλειδώσω μέσα στο σιδερένιο χρηματοκιβώτιο, και προηγουμένως θα καταχωρίσω στο λογαριασμό μου ακόμα ενα ποσό άπο 30.000 εικοσάρικα (εν πάση περιπτώσει γιά να υποστηρίξετε τους φίλους έκεί που πρέπει), σάν να τα έχασα στο χρηματιστήριο.

Αναχωρώ άπο εδώ με άλλους 12 'Έλληνες και παίρνω μαζί μου επίσης και τον λογιστή μου, εν αν άντρα με αξία και ψυχή. Ο Νικολάκης θέλει βέβαια να έρθεί μαζί μου, άλλά θα τον άφήσω εδώ. Θα σου ξαναγράψω μόλις αναχωρήσω. 
Έχε γειά, αγαπημένε μου! Να είσαι χαρούμενος γιά την απόφασή μου και ευχήσου μιά καλή έκβαση του θείκού σκοπού μου.
*
'Όπως βλέπουμε, ο ’Αναστάσιος δεν γνώριζε ότι ο πατέρας του είχε κιόλας φύγει από την Κωνσταντινούπολη στις 23 Μαρτίου με τό καράβι του Αίνίτη Χατζή Βισβίζη, φορτωμένο με δπλα και πολεμοφόδια με προορισμό τό 'Άγιον ’Όρος,
 γιά να ξεκινήσει απ’ έκεί την έπανάσταση στη Μακεδονία.

Που όμως βρισκόταν την εποχή αύτή ο αποδέκτης της έπιστολής ’Αθανάσιος;

Στις Σέρρες η στήν Κωνσταντινούπολη;
 Λογικά σκεπτόμενοι πρέπει να ύποθέσουμε ότι βρισκόταν στις Σέρρες αντικαθιστώντας τον πατέρα του στις έργασίες του κεντρικού καταστήματος τών Σερρών, έφόσον εκείνος βρισκόταν στη βυζαντινή πρωτεύουσα φοβούμενος την οργή και εκδίκηση του Γιουσούφ μπέη.

Την υπόθεσή μου αύτή ένισχύει η περικοπή έκείνη της έπιστολής του ’Αναστασίου που λέγει: «Δώσε κουράγιο στη μητέρα μας και διαβεβαίωσέ την...» και τό ύπ’ άριθμ. 6 έγγραφο της 12 Δεκεμβρίου 1820, σύμφωνα με τό όποιο οί κάτοικοι της Δοβίστας του πατρικού χωρίου, δανείζονται άτοκα στις Σέρρες από τον ’Αθανάσιο Έμμ. Παπά 9.843 γρόσια κα 12 παράδες με την υποχρέωση να τα επιστρέφουν στη γιορτή του Άγ. Γεωργίου.

Είναι βέβαια αλήθεια, ότι στήν υπόθεσή μου αύτή άντιστρατεύεται η περικοπή «... καλύτερα είναι να έρθεις μόνος εδώ, άφού οπωσδήποτε είναι αύτού ο καλός μας πατέρας...», άλλά νομίζω ότι δεν την ανατρέπει.

Ό ’Αναστάσιος πραγματικά εφυγε μόνος του, χωρίς να πάρει μαζί του τον μικρότερο αδελφό του Νικολάκη, 18 χρόνων, που ήθελε να τον ακολουθήσει, και όπως φαίνεται από γράμμα του καθηγητή του στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου Friedrich Thiersch, γραμμένο στις 9 Σεπτεμβρίου 1821 και κατασχεμένο και αύτό άπό την αύστριακή αστυνομία, κατόρθωσε ίσως μέσω Λεμβέργης, παρά τα εμπόδια που είχε συναντήσει, να φθάσει στη Μολδαβία και να πάρει μέρος στις έκεί μάχες.

Σέ ποιές, δεν ξέρουμε. ο καθηγητής του όμως είναι εύχαριστημένος που γλύτωσε ο Αναστάσιος άπό τα πεδία των μαχών, άλλά φοβαται ότι οί Αύστριακοί τώρα δεν θα του επιτρέψουν να κατεβεί στήν Ελλάδα μέσω Τεργέστης, όπου, έπιστρέφοντας πάλι μέσω Λεμβέργης, είχε φθάσει. Πραγματικά, στήν Τεργέστη συλλαμβάνεται και φυλακίζεται άπό την αύστριακή άστυνομία γιά λόγους όμως ξένους προς την έθνική υπόθεση :

 οί άντιπρόσωποι των έγκαταστημένων στη Βιέννη μεγαλεμπόρων άδελφών Βλαστού τον είχαν καταγγείλει ότι τους χρωστούσε 300.000 δουκάτα άπό πουλημένο δικό τους βαμβάκι.

Κατα την άνάκριση είπε ότι ήταν έμπορος στη Βιέννη και ότι τώρα εμπορευόταν στήν ’Οδησσό. Τό τελευταίο αύτό ήταν ψέμα, γιά να δικαιολογήσει την μέσω Βεσσαραβίας καταφυγή του, φαίνεται, στο ρωσικό έδαφος.
Στο κρατητήριο τον έπισκέφθηκαν ο εγγυητής του Γεώργιος Κατράρος, επίσης έμπορος, δύο συνταξιδιώτες του, ο Γεώργιος Μαύρος και ο Χρίστος Ράγκος, διδάκτορας της ιατρικής, και ο δικηγόρος του Βαλσαμάκης.
Κάποια παρεξήγηση φαίνεται ότι είχε συμβεί με τους άδελφούς Βλαστού, γιατί ο ’Αναστάσιος ήταν αισιόδοξος και ήλπιζε ν’ άπολυθεί σέ 14 μέρες.

’Έδειχνε άνθρωπο που είχε μεγάλη οικονομική εύχέρεια.
«’Έχει πολύ χρυσάφι μαζί του, γράφει ο άστυνόμος Κατάνεί στις 28 Σεπτεμβρίου, και γιά την τροφή του δεν άφήνει να του λείψει τίποτε». Και λίγο παρακάτω "Η μέχρι τούδε συμπεριφορά του, όπως βεβαιώνει ο φύλακας, ύπήρξε ήσυχη και άξιοπρεπής".
Ο Παπάς με αύτήν την περιπέτεια, που τον βρήκε άμέσως μετα την άφιξή του στη Βιέννη, δεν είχε τον καιρό να θεωρήσει τό διαβατήριό του γιά τό έξωτερικό η να επιχειρήσει να φύγει κρυφά γιά την Ελλάδα.
Ποιο ήταν τό τέλος της ιστορίας αύτής δεν κατόρθωσα να τό εξακριβώσω.
Πάντως ο ’Αναστάσιος δεν φαίνεται να κατέβηκε στήν Ελλάδα τότε.
’Έμεινε φυλακισμένος; "Ή πώς άλλιώς πέρασε τα χρόνια του στη Βιέννη; Αύτό τό κενό μου είναι ενα σκοτεινό πρόβλημα, τό όποιο άδυνατώ να λύσω.
Τέλος, ο ’Αναστάσιος φαίνεται ότι τακτοποίησε τις έκκρεμότητές του και βρήκε τον τρόπο να κατεβεί στήν Ελλάδα.
Άλλά πότε άκριβώς, δεν τό γνωρίζω.


3.Τον ’Αναστάσιο Παπά τον βρίσκουμε στις άρχές του 1824 έγκαταστημένο στήν Υδρα και με αρκετά χρήματα, όπως φαίνεται να διαδίδει η κοινή φήμη. προς αύτόν άπευθύνεται με επιστολή του στις 11 Μαρτίου άπο την ’Αθήνα ο γνωστός φιλέλληνας Leicester Stanhope, ο όποιος του γράφει ότι του άποστέλλει ενα γράμμα του Άγγλου φιλέλληνα W. Humphreys, που άναχωρεί άπό την Αθήνα με ενα πακέτο με έπιστολές γιά τό Μεσολόγγι.

Ο Αναστάσιος έχει τη φήμη θερμού πατριώτη και άνθρώπου που έχει άποκτήσει πολλά χρήματα. Γι αύτό και ο Stanhope βάζει τον Humphreys που ειχε, φαίνεται, γνωρίσει καλά τον Αναστάσιο, να του μιλήσει με ιδιαίτερη επιστολή γιά την Αθήνα, γιά την τάξη που βασιλεύει έκεί χάρη στη στιβαρή διοίκηση του Όδυσσέα Άνδρούτσου, και τό πιο σπουδαίο, γιά τα πολιτικά δικαιώματα που χαίρονται οί Αθηναίοι.

Με τη διαφήμιση αύτή άπέβλεπε άσφαλώς ο Stanhope να κινήσει τό ενδιαφέρον του πλούσιου Μακεδόνα, ώστε να διαθέσει μέρος τών χρημάτων του γιά τη δημιουργία εκπαιδευτικών και άλλων πολιτιστικών ιδρυμάτων στήν Αθήνα.

Τον παρακαλεί επίσης να του βρει, αν ύπήρχε στήν 'Ύδρα, ενα τυπογράφο γιά την εφημερίδα που σκόπευε να έκδώσει στήν Αθήνα. Γιά τον ίδιο πλούσιο'Έλληνα πατριώτη μιλεί ο Stanhope τέσσερις μέρες άργότερα σέ επιστολή του προς τον ίδιο τον Όδυσσέα.

Τον Αναστάσιο Παπά τον βρίσκουμε έπειτα στο Μεσολόγγι, τον ’Οκτώβριο του 1825, τον έβδομο μήνα της πολιορκίας του:
 τό μαρτυρούν τα τρία τελευταία δελτία του δικού του Αρχείου, γραμμένα άπό φίλους και συμπολεμιστές την ίδια μέρα, στις 16 ’Οκτωβρίου 1825: τό ενα τό γράφει ο Φ. Πλητάς και δέν είναι τίποτε άλλο παρά στίχοι άπό ενα άπόσπασμα άπό τις Φοίνισσες (στ. 1015-1018) του Εύριπίδη, τό όποιο σέ μετάφραση έχει ως έξης:

Γιατί αν ο καθένας πάρει ό,τι καλό μπορεί, αν το ζήσει και τό προσκομίσει στήν ολότητα της πατρίδας τον, τότε οί πόλεις θα δοκίμαζαν λιγότερα κακά και θα ήταν στο εξής ευτυχισμένες .


Οί στίχοι δηλώνουν πολύ καθαρά τους υψηλούς πολιτικούς στόχους που είχαν θέσει γιά την προκοπή της πατρίδας τους οί δύο εκείνοι νέοι.
.....
Στις τραγικές ώρες του βομβαρδισμού, μέσα στη φλόγα του πολέμου, χαλυβδώνονταν οι στενοί δεσμοί της παλιας φιλίας των δύο νέων.
Τό τρίτο σημείωμα, γραμμένο γερμανικά με τό χέρι του γνωστού Ελβετού φιλέλληνα και δημοκράτη Dr. Mayer, άποτελεί εναν υμνο του στους ήρωικούς άγωνιστές του Μεσολογγίου, οι οποίοι δια σώζουν τις αρχές και τό πνεύμα της γαλλικής έπαναστάσεως που έσβησε.
Είναι πολύ συγκινητικό να σκέπτεται κανείς πώς τέσσερις νέοι, πολυταξιδεμένοι, μορφωμένοι, κοσμοπολίτες και φιλελεύθεροι, στερημένοι τώρα άπόμήνες μέσα στο βομβαρδιζόμενο Μεσολόγγι άπό τροφή και άνέσεις, ενώθηκαν τόσο στενά μεταξύ τους γιά ένα μεγάλο και δίκαιο άγώνα, γιατί άπ αύτόν έξαρτιόταν οχι μόνον η άπελευθέρωση της Ελλάδας, άλλά και η επιβίωση των ιδεών της γαλλικής έπαναστάσεως, που θα προδιέγραφαν τό μέλλον της άνθρωπότητας.

Κοντα στούς άγριους και σκληροτράχηλους άγωνιστές τών βουνών της Ελλάδας μάχονται μέσα στο Μεσολόγγι οι τέσσερις αύτοί λεπτευαίσθητοι και καλομαθημένοι νέοι, που έξαίρονται στο υψος τών μεγάλων στιγμών, ικανοί ν άντιμετωπίσουν και τις πιο σκληρές στιγμές της πολιορκίας.

Άπό τους νέους αύτούς ο Mayer, όπως είναι γνωστό, σκοτώθηκε κατα την ’Έξοδο μαζί με τη γυναίκα του και τό μωρό παιδί του, άλλά ο Αναστάσιος Παπάς σώθηκε.

 Οί άλλοι δύο, ο Πλητάς και ο Γεώργιος Κυριακίδης, τί άπέγιναν; Δεν τό γνωρίζω.

Άλλά και οί άλλοι αδελφοί του Αναστασίου, ο Αθανάσιος και ο Νικόλαος, άκολουθούν τό παράδειγμά του, κατεβαίνουν και αύτοί στήν Ελλάδα άπό τό εξωτερικό και βρίσκουν τον θάνατο στα πεδία τών μαχών, καθώς και ο άδελφός τους Γιαννάκης. 

Ποιος όμως είναι αύτός που μετα την έκρηξη της Έπαναστάσεως φυγαδεύεται άπό τις Σέρρες προς τό Ζέμουν (Σεμλίνο), Βελιγράδι, Τεργέστη ώς τη Βιέννη, όπως φαίνεται άπό τό άνυπόγραφο σημείωμα (διαστάσεων 0,39X 0,245, διπλωμένο κάθετα, ώστε να γίνεται δίφυλλο), που βρίσκεται στο Αρχείο του Έμμ. Παπά (βλ. έγγραφα ύπ5 άρ. 45 και 70 του πρώτου μέρους) και στο οποίο έκείνος που είχε άναλάβει τη φυγάδευση καταγράφει τα έξοδα που είχε κάνει, ώστε να μπορεί να τα ζητήσει άργότερα:

 ο πρώτος γιος του, ο Άθανασάκης, που φαίνεται ότι διεύθυνε τό κατάστημα του πατέρα του η ο πέμπτος, ο μόλις 16 ετών (γεννημένος στις 24 Μαίου 1805) Μιχαήλος, που αύτή την εποχή έμενε με τα άλλα μέλη της οίκογένειάς του στις Σέρρες;

Νομίζω, σύμφωνα και με όσα έχω άναπτύξει παραπάνω, ότι πρόκειται γιά τον Άθανασάκη.

Πάντως φαίνεται ότι ο Άθανασάκης και ο Νικόλαος συναντιούνται στη Βιέννη και άπ έκεί κατεβαίνουν Ύδρας βρίσκεται ένας κατάλογος στρατιωτών του «καπετάν Άθανασάκη Έμμ. Παπά», συνταγμένος στο Ναύπλιο στις 24 ’Ιουνίου 1824, στον όποιο είναι καταγραμμένοι 2 ύποκαπετάνιοι, ο Βασίλειος Αθηναίος και ο Νικόλαος Έμμ. Παπάς.

Υπό τον πρώτο, έκτος άπό τον γραμματικό Δημ. Γούτα, υπάγονταν 7 μαγγατζήδες που έχουν 8-9
άνδρες ο καθένας, και υπό τον δεύτερο 4 μαγγατζήδες με 9 η και περισσότερους άνδρες άπό διάφορα μέρη της Ελλάδας.

Η παρουσία αύτή του Άθανασάκη στην 'Ύδρα εξηγείται αν άναλογιστούμε την κρίσιμη κατάσταση που περνούσε η Ελλάδα άπό την άπειλή του εχθρικού στόλου, που άποτελούνταν άπό τις μοίρες της Τουρκίας, Αίγύπτου και της Μπαρμπαριάς.

Γιά να μπορέσουν να τον άντιμετωπίσουν οι Υδραιοσπετσιώτες άπερίσπαστοι άπό τους φόβους γιά τη ζωή των οικογενειών τους, είχαν ζητήσει άπό την κυβέρνηση —καί τό πέτυχαν— να μεταφερθοΰν 3.000 άνδρες στα νησιά τους.

Ανάμεσα στούς καπετάνιους ήταν ο Καρατάσος και ο ’Αθανασάκης Παπάς (’Ιούλιος 1824).

Ποιά ήταν η κατοπινή τύχη του Άθανασάκη και τών άλλων άδελφών του;

Ο Άθανασάκης κατα τη δεύτερη φάση του εμφύλιου πολέμου τάσσεται στο πλευρό του Ζαίμη, Λόντου κ.ά. και καταφεύγει τον Νοέμβριο του 1824 στο Αίτωλικό.

Ό Γιαννάκης, που είχε συνοδέψει τον πατέρα του κατα τη φυγή του προς την έλεύθερη Ελλάδα (Δεκέμβριος 1821) μένει στήν άγωνιζόμενη χώρα, παίρνει μέρος σέ πολλές μάχες και έχει άποκτήσει φήμη παλληκαριού.
Ο Κασομούλης και ο Φωτάκος ιστορούν ότι ακολούθησε τον Παπαφλέσα μαζί με 50 άνδρες του και πήρε μέρος στη μάχη στο Μανιάκι, όπου και σκοτώθηκε.

Ο μικρότερος του αδελφός Κωνσταντίνος γράφει, πολλά χρόνια άργότερα, στα 1858 και 1865, σέ άναφορές του προς τό κράτος γιά τη δικαίωση τών θυσιών της οίκογένειάς του, ότι ο Γιαννάκης σκοτώθηκε στο Νεόκαστρο  η γνώμη μου είναι ότι σκοτώθηκε στο Μανιάκι, όπως άναφέρουν οί δυο άξιόπιστοι μάρτυρες, άλλά ο Κωνσταντίνος έδωσε τό όνομα της πλησιέστερης όνομαστής πόλης, του Νεοκάστρου.

Τα άλλα παιδιά του Έμμ. Παπά βρίσκονται σέ δεινή οικονομική κατάσταση και ζητούν να συνάξουν τα χρήματα του πατέρα τους, τα όποια βρίσκονταν σέ ξένα χέρια και γι αύτό επικαλούνται τη συμπαράσταση τής κυβερνήσεως.

 ’Έτσι σύμφωνα με τα ύπ άρ. 3094/17-2-1826 και 3095/17- 2-1826 έγγραφα ο γενικός γραμματέας του υπουργείου εσωτερικών Γεώργιος Γλαράκης, άπευθυνόμενος προς τό επαρχείο και τους δημογέροντες Σκοπέλου, Σκύρου, Σκιάθου και Ήλιοδρομίων,

όπου είχαν κυρίως συσσωρευτεί οί Μακεδόνες πρόσφυγες,
 διατάζει τις άρχές να εξαναγκάσουν τον ήγούμενο της μονής Ξενοφώντος να πληρώσει στα παιδιά του Έμμ. Παπά, Άθανάσιο, Αναστάσιο και Νικόλαο τα 6.40019 γρόσια που χρωστούσε στον πατέρα τους.

Ό Άθανασάκηςμαζί με τους Μακεδόνες οπλαρχηγούς Καρατάσο και Γάτσο παίρνει μέρος στήν άποβατική ενέργεια που κάνουν οί 'Έλληνες τον Νοέμβριο του 1826 στήν περιοχή των Θερμοπυλών, γιά να έλέγχουν τον Μαλιακό κόλπο και ν άποκόψουν τις επικοινωνίες του Κιουταχή άπο τη Θεσσαλία στήν Εύβοια και άπ έκεί μέσω του Ώρωπού στήν Αττική, άλλά ο άντιπερισπασμός αύτός τών Ελλήνων άποτυχαίνει εξ αιτίας της διαφωνίας και τών διενέξεων Καρατάσου-Γάτσου και της αιφνιδιαστικής έμφανίσεως του Μουσταή μπέη με 500 ιππείς και πεζούς στήν περιοχή Αταλάντης.

Στη μάχη που εγινε ο Άθανασάκης Παπάς πιάστηκε αιχμάλωτος.

Τον άλλο μήνα, 25 Δεκεμβρίου, ο αιχμάλωτος προσάγεται δεμένος στα ριζά του Άρείου Πάγου, εξω άπό την Ακρόπολη, όπου επί μήνες πολιορκούνταν οί 'Έλληνες.

Ο Κιουταχής του παραγγέλλει να φωνάξει στούς πολιορκημένους ότι είναι πρόθυμος, αν παραδοθούν, να δεχθεί όποιουσδήποτε όρους και αν προτείνουν.

Οί 'Έλληνες όμως άρνούνται και άπευθύνουν στον δυστυχισμένο γιο του Παπά παρηγορητικά λόγια γιά τη θλιβερή του θέση.

 Πιο παραστατικά τα περιγράφει ο άγωνιστής Ν. Καρώρης στο ήμερολόγιό του
 «... άπό δε τους Τούρκους έμβήκαν 3 Γκέγκηδες, ενας Τσάμης και εν τώ μεταξύ εσχον και τον Αθανάσιον Εμμανουήλ Παπά, Σερραίον... Τον κρατούσαν δε οί Τούρκοι δέσμιον άπό τάς χείρας... με την πλέον άθλίαν κατάστασιν της ενδυμασίας...».

 Κανείς άπό τότε δεν εμαθε τίποτε γιά την τύχη του σημάδι ότι έκτελέστηκε, όπως και πραγματικά εξακρίβωσα άπό άναφορά του Κωνστ. Παπά προς τον ’Όθωνα της 29 Δεκεμβρίου 1858, καθώς και σέ άλλη με τό ίδιο σχεδόν περιεχόμενο της 8 Ιουνίου 1865 (Β', 18), στήν οποία άναφέρει ότι ο Άθανασάκης άποκεφαλίστηκε στη Χαλκίδα, καθώς και ότι ο Νικόλαος σκοτώθηκε στο Καματερό (27 Ίανουαρίου 1827),αύτός που δεκαοχτάχρονος ακόμη στη Βιέννη, στα 1821, στο υποκατάστημα του πατέρα του ήθελε ν ακολουθήσει τον μεγαλύτερο αδελφό του Άναστασάκη στα πεδία τών μαχών.

Ό Πέννας, στηριζόμενος άσφαλώς στήν προφορική παράδοση, αναφέρει και άλλον γιο του Έμμ. Παπά, τον Δημήτριο, ο όποιος πιάστηκε στο Νεόκαστρο και κρεμάστηκε. 

Την ίδια τύχη ειχε και ο Γεώργιος. τα ιστορικά όμως στοιχεία, όπως είδαμε, αποδείχνουν ότι ο Δημήτριος είναι φανταστικό πρόσωπο, η μάλλον συγχέεται με τον Γιαννάκη που σκοτώθηκε στο Νεόκαστρο, ενώ ο Γεώργιος έπέζησε, όπως θα φανεί άπό τα παρακάτω.

Επίσης έπέζησε και ο ’Αλέξανδρος (Β', 18), ο όποιος, κατα τον Πέννα, πέθανε στο Μεσολόγγι άγωνιζόμενος υπό τις διαταγές του Μάρκου Μπότσαρη.

 Τέτοιο όμως γεγονός δεν μνημονεύεται πουθενά ούτε και δικαιώνεται αργότερα ώς άγωνιστής, όπως ο πατέρας του και οί άλλοι άδελφοί του, όπως θα ίδούμε.

Γ'. Η ΤΥΧΗ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ ΓΙΩΝ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΕΜΜ. ΠΑΠΑ

Επομένως, αν έξαιρέσουμε τον Γιαννάκη που σκοτώθηκε στο Μανιάκι, τον Άθανασάκη που έκτελέστηκε στη Χαλκίδα και τον Νικόλαο που βρήκε τον θάνατο στο Καματερό, καθώς και τον Αναστάσιο που τον είδαμε ν’ άγωνίζεται στο Μεσολόγγι,μένουν άλλοι 4 γιοι του Εμμανουήλ, ο Μιχαήλος, ο Γιώργης, ο Αλέξανδρος και ο Κωστάκης, οί όποιοι κατα την έκρηξη της Έπαναστάσεως ήταν ήλικίας 15, 14, 10 και 5 ετών. που βρίσκονταν την εποχή αύτή;

 Άσφαλώς στις Σέρρες, όπου έζησαν μαζί με τη μητέρα τους τραγικές ώρες και μέρες, που είναι άδύνατο σήμερα κανείς να τις εξιχνιάσει και να τις άναπαραστήσει.
Ο τελευταίος γιος, ο Κωνσταντίνος, σέ άναφορά του προς τον ’Όθωνα, στα 1858 (πού δεν την εκδίδω γιατί χρησιμοποιώ την παρόμοια άντίστοιχη του 1865), γράφει ότι τότε τα μέλη της οικογένειας Παπά μόλις γλύτωσαν άπό τη σφαγή με τη συμπαράσταση πολλών συμπατριωτών τους, οί όποιοι ξόδεψαν πολλά χρήματα που τους τα χρωστούν άκόμη και ότι έμειναν στη φυλακή ώς τα 1826, δηλαδή επί 5 περίπου χρόνια.

Νομίζω όμως ότι οί Τούρκοι, όπως συνήθιζαν τότε, κράτησαν την αιχμάλωτη επίσημη ελληνική οικογένεια περιορισμένη ίσως στο πατρικό της σπίτι με τη σκέψη να την άνταλλάξουν στο μέλλον με Τούρκους αιχμαλώτους.
 Κάτι τέτοιο είχε σκεφθεί και ο Έμμ. Παπάς και ο Υψηλάντης αν έπιαναν τον Γιουσούφ μπέη, διοικητή τών Πατρών και άλλοτε διώκτη του Μακεδόνα άγωνιστή.

Ή 'Έλλη ’Αγγέλου-Βλάχου, γράφοντας στα 1935 γιά την τύχη της οικογένειας Παπα και άποδίδοντας πιστα τη ζωντανή παράδοση, δίνει πληροφορίες μόνο γιά τη γυναίκα του Εμμανουήλ Παπα, τη Φαίδρα, εξευγενισμένη γλωσσική μορφή της ’Αφέντρας, όπως την άναφέρουν πιο σωστα τα έγγραφα, ότι φυλακίστηκε και ότι μόνο ύστερ’ άπό 5 χρόνια άπέκτησε την ελευθερία της με ενέργειες του μητροπολίτη Σερρών Χρυσάνθου.
Τα κτήματα της όμως στις Σέρρες δημεύθηκαν και πουλήθηκαν σέ δημοπρασία.

 Τί άπέγιναν όμως τα 4 μικρότερα άγόρια, ο Μιχαήλος, ο Γεώργιος, ο ’Αλέξανδρος και ο Κωνσταντίνος;

’Ίσως ο μεγαλύτερος στήν ήλικία, ο Μιχαήλος, φυγαδεύτηκε στο μεταξύ στο εξωτερικό, δηλαδή στη Βιέννη, όπου και σπούδασε.

Έκεί στα 1827, εκδίδει τάς ’Αρχάς Γραμματικής 'Ελληνικής διά τους αρχαρίους εκ της τυποφραφείας του Μ. Χρ. Αδόλφου28, δηλαδή σέ ήλικία 22 ετών.

Ο ’Ανδρέας Παπαδόπουλος Βρετός, που μας δίνει την είδηση, σέ άλλη σελίδα γράφει ότι ο Μιχαήλος έπαγγελλόταν τον δάσκαλο της ελληνικής και ότι έδίδαξε στις Σέρρες μεταξύ 1821-1830.
 Αύτό όμως, όπως πρέπει να συμπεράνουμε, δεν ήταν δυνατόν να γίνει παρά μόνο μετα τό 1827.

Τα άλλα παιδιά, όταν άνδρώθηκαν, θα βρήκαν την εύκαιρία να κατεβούν στήν Ελλάδα, γιά να έπισκεφθοΰν τον άδελφό τους ’Αναστάσιο, τον μόνο που έπιζούσε άπό τα 4 πρώτα παιδιά, και να βρουν και κάποιο πόρο ζωής, όπως ο Γεώργιος, όπως θα ίδούμε άμέσως παρακάτω.
.....
Στο μεταξύ με βασιλικό διάταγμα της 25 Μαρτίου 1850 συγκροτείται στρατιωτική επιτροπή, η όποια σύμφωνα με τό Е'ψήφισμα της έθνοσυνελεύσεως του 1843-44 θα έπρεπε να δικαιώσει τους κληρονόμους εκείνων που είχαν πέσει στο πεδίο της μάχης κατα τους άγώνες γιά την ελευθερία του έθνους.

 Στήν επιτροπή άντιπροσωπευόταν και η Μακεδονία με ενα μέλος φιλικό της οικογένειας Έμμ. Παπά, τον Κοζανίτη παλιό άγωνιστή και τώρα ταγματάρχη Νικ. Κασομούλη.

Με τη δημοσίευση του διατάγματος άναζωογονούνται και οί ελπίδες τών κληρονόμων του Έμμ. Παπά, άλλα οί σχετικές εργασίες της επιτροπής είτε δεν προχωρούν γοργά η σταματούν.
Μόνον υστερ’ άπό 8 ολόκληρα χρόνια φαίνεται ότι κάτι πάει να γίνει, γιατί βλέπουμε ότι η Ελένη Καπέτη, κόρη του Έμμ. Παπά και μητέρα 4 άγοριών και 1 κοριτσιού σέ ηλικία γάμου, φροντίζει να έκδοθεί άπό τη μητρόπολη Σερρών πιστοποιητικό άπορίας, με τό όποιο δηλώνεται καθαρά ότι «άξιούται ίνα άπολαύση τών κληρονομικών δικαιωμάτων της πατρικής οίκογενείας» , ενώ ο Κωνσταντίνος Παπάς με άναφορά η αίτησή του, δίφυλλη, διαστάσεων 0,265 X 0,215, με κείμενο στήν πρώτη σελίδα (ΙΕΕ), προς τον βασιλιά’Όθωνα, (άνανεώνεται στίς 8 ’Ιουνίου 1865 προς την «Επιτροπήν ’Αγώνος»), γραμμένη στίς 29 Δεκεμβρίου 1858, εκθέτει τις μεγάλες θυσίες της οίκογένειάς του.

 ’Απ’ αύτή μαθαίνουμε την τύχη τών άγοριών του Έμμ. Παπά: άπό τους 5 άδελφούς που ζούσαν ως τότε «δεινώς και πολυπαθώς και καταφρονημένως»,
τρεις είχαν πεθάνει εκείνον τον χρόνο στήν ψάθα,
 ο ενας στη Βόνιτσα, ο άλλος στήν Πάτρα (πρέπει να είναι ο «πολύπλαγκτος» και συμπαθής ’Αναστάσιος) και ο τρίτος στη Χαλκίδα. 

Έπιζούσαν άκόμη δύο αδελφοί ο Κωνσταντίνος και ο αμέσως μεγαλύτερος του Αλέξανδρος (Β', 18) και δύο άδελφές, η μνημονευμένη παραπάνω Ελένη, σύζυγος Καπέτη, και η Νεράντζω—ή Εύφροσύνη είχε πεθάνει μικρή, προτού ο Παπάς αρχίσει τό επαναστατικό του κίνημα στη Μακεδονία (Β', 15)—, οί όποιοι όλοι «εις ού μικράν ανάγκην και δυστυχίαν εύρίσκονται».

Άπό τη μεγάλη λοιπόν πατριαρχική οικογένεια του Έμμ. Παπά με τα 11 παιδιά του (8 αγόρια και 3 κορίτσια) στα τέλη του 1858 βρίσκονταν στη ζωή μόνο 4, δύο αγόρια και δύο κορίτσια.

Γι αύτό και ο Κωνσταντίνος, εκπροσωπώντας τους αδελφούς που έπιζούσαν, θερμοπαρακαλεί τον βασιλιά να τους εύσπλαχνιστεί και να διατάξει ν άνταμειφθούν αντάξια οί θυσίες της οίκογένειάς του, γιά να απαλλαγούν οί τελευταίοι γόνοι της άπό τη δυστυχία και την άθλιότητα.

Οί έργασίες όμως της έπιτροπής αύτής δεν προχωρούν γρήγορα και άποφασίζεται με τό άπό 21 Σεπτεμβρίου 1861 διάταγμα, επί πρωθυπουργίας Άνδρέα Μιαούλη, να σχηματιστεί νέα έπιτροπή με περισσότερα μέλη άπό τα πιο επισημότερα που έπιζούσαν άκόμη και να χωριστεί σέ 3 διαρκή τμήματα, που να έργάζονται άνεξάρτητα τό ενα άπό τό άλλο τό πρώτο, ένδεκαμελές, θα άσχολείται με τις άπαιτήσεις τών στρατιωτικών, τό δεύτερο, έπταμελές, με τών ναυτικών και τό έπίσης έπταμελές τρίτο με τών λοιπών.

Επιθυμία του βασιλιά είναι να έκκαθαριστούν όσο τό δυνατόν ταχύτερα και οριστικά οί άπαιτήσεις τών δικαιούχων  Τό ζήτημά τους είχε πιά χρονίσει εξοργιστικά. Οί άπαιτήσεις της οικογένειας Παπά, καθώς και άλλων άγωνιστών, θα παραπέμφθηκαν στη νέα αύτή έπιτροπή που καταρτίστηκε μισόν άκριβώς αιώνα μετα την έκρηξη της Έπαναστάσεως.

Αντίγραφο του διατάγματος βρίσκεται στο Αρχείο Παπά, σημάδι που δείχνει καθαρά τό ένδιαφέρον και την άγωνία τών τελευταίων άπογόνων του γιά την άνακούφισή τους άπό τις καθημερινές δυσκολίες της ζωής.
Αποζημιώθηκαν οί δικαιούχοι η όχι; Η τους πρόλαβε η επανάσταση του 1862 και η έξωση του ’Όθωνα και άναβλήθηκε πάλι τό θέμα τους στις ελληνικές καλένδες;

 Πραγματικά αύτό τό τελευταίο συνέβηκε και έτσι καθυστερεί γιά μερικά άκόμη χρόνια η εκτέλεση του διατάγματος του 1861. 'Ύστερα όμως άπό 4 χρόνια τα πράγματα φαίνεται πώς πλησιάζουν προς τό τέλος, γιατί στις 18 Μαίου 1865 γέροι εντόπιοι Σερραίοι — υστερα άπό παράκληση του Κωνσταντίνου Παπά— ύπογράφουν έγγραφο, με τό όποιο μαρτυρούν ότι η κινητή και άκίνητη περιουσία του πατέρα του ξεπερνούσε τα 300.000 τάλιρα και ότι ξόδεψε μέγα μέρος της περιουσίας του γιά τη μισθοδοσία τών στρατιωτών που οδηγούσε, ενώ ό,τι έμεινε σέ κινητα και ακίνητα δημεύθηκαν άπό τις τουρκικές άρχές.

 Τό γνήσιο τών υπογραφών τών μαρτύρων βεβαιώνεται την έπαύριο, υστερ’ άπό αίτηση του Κωνσταντίνου Παπά που βρίσκεται στίς Σέρρες , άπό τον Γ. Α. Λαγκαδά, υποπρόξενο της Ελλάδας στήν πόλη αύτή, ο όποιος δηλώνει ότι πρόκειται γιά πρόσωπα άπό τα πιο εύυπόληπτα και μερικά άπό τα πιο πλούσια της πόλης.

Οι Έλληνες Φιλόσοφοι: Όμηρος, Θουκιδίδης, Αριστοτέλης, Πλάτων, Πλούταρχος  σε Αγιογραφία.

Χάρτης Βουλγαρικής Αναγγένησης Карта на национално-освободителното движение в България 1875-1876

Ο Μακεδόνας Στρατηγός Τσάμης Καρατάσος