Καρατάσος Τάσος

Η  Ελληνική επανάστασις του 1821, εκ των μεγαλύτερων κατορθωμάτων του Ελληνικού έθνους, είχε χαρακτήρα πανελλήνιον.
Την ιστορικήν ταύτην αλήθειαν, οσονδήποτε και αν ηγνόησαν αδαείς και αμελείς ιστοριογράφοι, αποκαλύπτουν τόσον η έκτασις του έκραγέντος άγώνος, από του Δουνάβεως εως την Κρήτην, όσον και τα κατά καιρούς δημοσιευόμενα ανέκδοτα ιστορικά κείμενα.

Μεταξύ των ανεκδότων τουρκικών έγγραφων του 'Ιεροδικείου της  Βερροίας, άτινα λίαν προσεχώς δημοσιεύω εις την υπό της  Ακαδημίας Αθηνών βραβευθεισαν έργασίαν μου, υπάρχει και το υπό χρονολογίαν 30 Ρετζέπ 1236 (3 Μαίου 1821) αύτοκρατορικόν φιρμάνιον, το όποιον μεταξύ άλλων διαλαμβάνει τα εξής:

 «Το εν Μολδαβία κίνημα των απίστων και κατηραμένων 'Ελλήνων, μεταδοθέν εις τας πέραν της  Θεσσαλονίκης χώρας, προεκάλεσε την αναρχίαν και τον αναβρασμόν μεταξύ των έκεϊ κατοίκων .... 

Εμμανουήλ Παπάς

Εκ των γεγονότων τούτων άπαξ έτι κατεδείχθη ότι η επανάστασις αυτη των απίστων, φέρουσα γενικόν χαρακτήρα, εχει έξυφανθή και προοχεδίασθη κατόπιν συνεννοήσεως ολοκλήρου της  φυλής αυτών».

Η  έκρηξις λοιπόν της  επαναστάσεως εν Μακεδονία, έργον του μεγάλου πατριωτισμού των τέκνων της αλλά και  της  ’Ιδέας των Φιλικών, η όποια δια Μακεδόνων διεδόθη και έκαρποφόρησεν εδώ, άποτελει μιαν των ένδοξων αλλά και τραγικών σελίδων της  έπαναστάσεως. αρξαμένη εν τή Χαλκιδική την 23 Μαρτίου 1821 υπό τον Σερραίον τραπεζίτην και μεγαλέμπορον Εμμανουήλ Παπάν έτερματίσθη περί τα τέλη Μαίου του 1822 εν Βερμίω, Όλύμπφ και Δυτική Μακεδονία. 

Διήρκεσε δηλαδή περί τους δεκατέσσαρας μήνας, κατά τους όποιους έλαβον χώραν γεγονότα εξαιρετικά και θυσίαι απαράμιλλοι.

Τό αποτέλεσμα, το όποιον έπέφερεν ο αντιπερισπασμός και η καθήλωσις εν Μακεδονία σοβαρών έχθρικών δυνάμεων προοριζομένων να καταπνίξουν την εν Πελοποννήσω και Στερεά Έλλάδι έπανάστασιν ύπήρξεν εύεργετικόν και όλως σημαντικόν διά τον αγώνα του "Έθνους.

 Τό γεγονός τούτο έδωκε τον άπαιτούμενον καιρόν εις τους εν τη Νοτίω Έλλάδι να οργανώσουν τον άγώνα καλύτερον.

"Οτε δε η Μακεδονία, πανταχόθεν βαλλόμενη και αλλαχού μεν αμυνόμενη αλλαχού δε θριαμβεύουσα και εν τέλει ύποκύπτουσα προ του τεραστίου εχθρικού όγκου, έθυσιάζετο χάριν του υπολοίπου έθνους, οι έναπολειφθέντες εκ των αρχηγών της και ικανός αριθμός πολεμιστών έγκαταλείποντες με βαρυαλγούσαν την ψυχήν το προσφιλές έδαφος της ιδιαιτέρας των πατρίδος κατήλθον εις την κάτω του Ολυμπου Ελλάδα, ίνα ομού μετά των λοιπών Ελλήνων συνεχίσουν τον μετά τοσούτον θυσιών άρξάμενον άγώνα.

Τήν δράσιν ταύτην των τέκνων τούτων της Μακεδονίας, ήτις άποτελεί συνέχειαν της όλης ένεργείας των Μακεδόνων, έκθέτομεν εις την παρούσαν μας μελέτην.


Μετά την καταστροφήν των επαναστατικών ερεισμάτων της  Χαλκιδικής, του Βερμίου και του Όλύμπου οι εναπολειφθέντες εκ των αρχηγών και αρκετοί πολεμισταί συνεκεντρώθησαν εις τα κρησφύγετα του Ολύμπου.

Κατ΄ άρχάς άπεφασίσθη η διατήρησις του αγώνος εις την περιφέρειαν ταύτην και ήρξατο στρατολογησις άνδρών εκ των έλαχίστων περιφερειών, αίτινες είχον διαφύγει την καταστροφήν και την ερήμωσιν.

Περί τα τέλη  Απριλίου η δύναμις αυτή των συγκεντρωθέντων, δρώσα υπό τον Γέρω- Καρατάσιον και τον Λιαμαντήν, κατώρθωσε δ΄ ευφυούς πολεμικού τεχνάσματος να κύκλωση και έξολοθρεύση παρά την γέφυραν του Μπαμπά, σημαντικην δύναμιν εκ Γενιτσάρων, τους όποιους ο Κεχαγιάς του Ρούμελη Βαλεσή είχεν άποστείλει εκ Λαρίσης προς ένίσχυσιν της  στρατιωτικής δυνάμεως της  Κατερίνης.

Αλλά το μεμονωμένον αυτό γεγονός δεν ήτο δυνατόν να έχη γενικώτερα αποτελέσματα επί του άγώνος εν Μακεδονία.

 'Ολόκληρος η χώρα είχε πλημμυρίσει από τας στρατιάς του Έμπου Λουμπούτ, του Χουρσίτ και του Μπεχλιβάν Μπαμπά, τα μαχητικά κέντρα είχον καταστραφή και το πλείστον των πολεμιστών είχε θυσιασθή έπι του πεδίου της  τιμής. Αι φύλακαι της  Θεσσαλονίκης και της  Βερροίας ήσαν πλήρεις Ελλήνων, αί περιουσίαι είχον διαρπαγή καί το φάσμα του θανάτου έπλανάτο όλέθριον εις την Μακεδονικήν γην.

 Όλα αυτά τα γεγονότα και αί πανταχόθεν φθάνουσαι πληροφορίαι παρουσίαζον ώς αδύνατον την συνέχισιν του άγώνος εις οίονδήποτε μέρος της Μακεδονίας.

Μετά σύσκεψιν γενομένην εις το Μοναστήριον του 'Αγίου Διονυσίου άπεφασίσθη η κάθοδος εις την κάτω του Ολύμπου Ελλάδα προς συνέχισιν του επαναστατικού αγώνος.

'Ο Διαμαντής 
έχων ίδίαν προσωπικότητα και ιδιαίτερον άρματοκλίκι,
 παραλαβών τον 
Γούλαν, 
Λιάκον καί 
Μπινον
 επί κεφαλής 250 πολεμιστών, 
άνεχώρησε διά την Σκόπελόν και την Σκιάθον, 

ο δε Καρατάσιος, ο μάλλον επιφανής εκ των Μακεδόνων αρχηγών, 
με ύπαρχηγόν τόν Γάτσον και τους άρματωλούς 
Δουμπιώτην, 
Συρόπουλον, 
Λάζον, 
Κώταν και με πρωτοπαλλήκαρον τον

Τσίαμης Καρατάσος

Τσιάμην Καρατάσιον,
 ηγούμενος  300 πολεμιστών διήλθε την Θεσσαλίαν και κατηυθύνθη προς τον Άσπροπόταμον.

Καραισκάκης Γ.

 Έγκαταστήσας εις το χωρίον Μερόκοβον τους συγγενείς του καθώς και τας οίκογενείας των συναγωνιστών του
συνέπραξε με τον Καραϊσκάκην και τόν Ράγκον εις την έκκαθάρισιν των Αγράφων από τα τουρκικά στρατιωτικά άποσπάσματα και ακολούθως επί κεφαλής 300 Μακεδόνων κατηυθύνθη εις το Μεσολλόγι τεθείς υπό τας Διαταγάς του Μαυροκορδάτου.

Μέρος ωσαύτως Μακεδόνων πολεμιστών και εθολοντών, ώς συνέβη με τους Θράκας και τους Μικρασιάτας, προερχόμενον εκ διαφόρων περιφερειών της  Μακεδονίας και του εξωτερικού, άφικνούκενον περιοδικώς εις την Πελοπόννησον ιδίως έκει ένθα ειχε μετατοπισθή το κέντρον του άγώνος, έστρατολογήθη υπό του Δημητρίου Ύψηλάντου και άπετέλεσε τόν πυρήνα της  συστάσεως του τακτικού σώματος υπό τον Παλέσαν και Κουβερνάτην.

 Οι ανδρός ούτοι, γράφει ο φαλαγγάρχης των Αθηνών κατά την έπανάστασιν καί μετέπειτα συνταγματάρχης X. Βυζάντιος,

«υπήρξαν εξαιρετικοί πατριώται, αφιλοκερδείς, καρτερικοί είς κακουχίας και στερήσεις, ανδρείοι εν πολεμώ και ευπειθέστατοι. 
Ηλθον εις την Ελλάδα διά να υπηρετήσουν την Πατρίδα μη εχοντες ενταύθα οικείους η γνωρίμους, εύρον καταφύγιον έντιμον εις το τακτικόν Σώμα......«

Μαυροκορδάτος Αλ.

Κατά τον ’Ιούνιον του 1822 ο ηγέτης της  Δυτ. Ελλάδος Αλ. Μαυροκορδάτος έξεστράτευσεν εναντίον του Μεχμέτ Ρεσήτ και του Ισμαήλ Πλιάσσα, οίτινες, κατερχόμενοι προς το Μεσολόγγιον, ειχον πολιορκήσει την Κιάφαν.

Μετά γενομένην σύσκεψιν εις το Κομπότι την 21 Ιουνίου 
ο Μπότσαρης με 300 Σουλιώτας, 
ο Καρατασιος με 300 Μακεδόνας καθώς και ο ’Ίσκος και
 ο Βλαχόπουλος με δύναμιν εν συνόλω 1200 πολεμιστών άνεχώρησαν διά την Πλάκαν, εις δε το Κομπότι παρέμειναν ο Ντόβας, ο Πεταλούδης και ο Γκολφ ινος με τους Αιτωλοακαρνάνας.

Τό έκστρατευτικόν σώμα εις το όποιον μετειχεν ο Καρατασιος, έπιτεθέν αίφνιδιαστικώς κατά της  Πλάκας διέλυσε και κατέσφαξε την Τουρκικήν φρουράν, προχωρήσαν δε προς το Σίδερο, εύρέθη άντιμέτωπον προς τριπλασίαν έχθρικήν δύναμιν.

Οι Ελληνες καταλαβόντες τους ύπερκειμένους βράχους της  ορεινής αυτής τοποθεσίας προσέβαλον τους Τούρκους ιππείς δυσχερώς κινουμένους εις την ακατάλληλον δι΄ ίππικόν ταύτην τοποθεσίαν, έφόνευσαν 180 έξ αυτών μετά του αρχηγού των και τελικώς τους έτρεψαν εις φυγήν.

Αλλ΄ οι έχθροί, λαβόντες ένισχύσεις, άντεπετέθησαν, έξετόπισαν τον Κουτελίδαν και ήνάγκασαν τον Γρίβαν και τον ’Ίσκον να υποχωρήσουν.

Μόνος έξ όλων ο Καρατάσιοςόχι μόνον κατώρθωσε να διατηρήση την κατεχομένην θέσιν, αλλά και να συλλάβη αιχμαλώτους 150 Γενιτσάρους καθώς και 5 Μπέηδες τελικώς φοβούμενος κύκλωσιν μετέβη εις συνάντησιν των άλλων φέρων μεθ΄ εαυτού και τους αίχμαλωτισθέντας.

Οι αρχηγοί έξαιρουμένου του Βαρνακιώτη, όστις άπέφυγε να συγκρουσθή προς τους Αλβανούς, προοίμιον τούτο της  περιέργου μετέπειτα διαγωγής του, συνεκεντρώθησαν και πάλιν παρά την Πλάκαν, την οποίαν κατείχον σθεναρώς οι γενναίοι Σουλιώται του Μ. Μπότσαρη.

Τήν 30 Ιουνίου ισχυρότατος στρατός εκ 10 000 άνδρών ύπό τον Άχμέτ Βρυώνην, άποτελούμενος από Γκέκηδες και Τόσκηδες, προσέβαλε το Έλληνικόν σώμα εις την Πλάκαν.
 Ο έμπειροπόλεμος Αλβανός ηγέτης κατώρθωσε να δημιουργήση ρήγμα και κατά την 4ην ημέραν της  μάχης να εισχωρήση μεταξύ Μπότσαρη, Βλαχοπούλου και Μπουκουβάλα, παραλύσας ούτω την άμυναν των Ελλήνων.

 Προκειμένου να διαταχθή ύποχώρησις ο Καρατασιος, μη ανεχόμενος να έγκαταλείψη άταφους τους 37 νεκρούς Μακεδόνας εν οίς και ο Πέτρος Γάτσος, κατώρθωσε προ των όμμάτων των 3 Αλβανών να παραλαβή τους νεκρούς και τραυματίας και να ύποχωρήση εις τα ορεινά συγκροτήματα του Σουλίου. 

Αι ζημίαι των Τούρκων υπήρξαν μεγάλαι κατά την τετραήμερον μάχην της  Πλάκας, αλλά και του Ελληνικού σώματος ωσαύτως σημαντικαί.

Μετά τα γεγονότα της  Πλάκας και την καταστροφήν του Πέτα ο Καρατάσιος με τους πολεμιστάς του μετεστάθμευσεν εις την Εύβοιαν, η όποια εύρίσκετο εν αναστατώσει ήδη από εξαμήνου.

Περί τα τέλη ’Ιουνίου του 1822 ο ’Άρειος Πάγος, το πολιτικόν Σώμα της  3 Ανατολικής Ελλάδος, μη δυνάμενος να εχη μόνιμον διαμονήν ενεκα των έπιχειρήσεων αλλά και της  έχθρότητος του Όδυσσέως Άνδρούτσου , άπέστειλεν εις τας βορείους Σποράδας, ενθα εύρίσκοντο πολλοί Μακεδόνες ύπό τον Διαμαντήν Νικολάου, τον αρεοπαγίτην Θεόκλητον Φαρμακίδην, ίνα έπιτύχη την μεταφοράν των Μακεδονικών στρατευμάτων εις την Εύβοιαν.

Ο Διαμαντής όμως άπουσίαζεν εις τον ’Όλυμπον, ενθα είχε μεταβή προς παραλαβήν των οικογενειών και 150 πολεμιστών, οϊτινες εύρίσκοντο διασκορπισμένοι εις τα δάση , ώστε μόνον 600 περίπου Μακεδόνας κατώρθωσε να μεταφέρη ο Φαρμακίδης εις την Εύβοιανμε το πλοιον του Χατζηβισβίζη ύπό τους αρχηγούς Μπίνον, Λιάκον και Καρακώσταν.

Ούχ ήττον η μικρά αύτη δύναμις κατοορθωσε να έκτοπίση μετά κρατεράν μάχην τους Τούρκους από τα Βρυσάκια της  Χαλκίδος και να μεταδώση το άπωλεσθέν θάρρος εις τους έντοπίους, οϊτινες ήρχισαν πυκνούντες την δύναμιν του Διαμαντή.

 Δυστυχώς ένεκα διαφωνίας προς ώρισμένους εκ των έντοπίων, της  κακής διατροφής και της  έλλείψεως χρημάτων το σώμα τούτο των 600 πολεμιστών άπεχώρησεν εις ’Ωρεούς. Έξ άλλου ο έπισυμβάς θάνατος του Αγγελή Γοβγίνα περιέπλεξε τήν κατάστασιν, καθ΄ όσον ο διάδοχος αύτού Κριεζώτης δεν ήτο δεδοκιμασμένος εισέτι και  η Εύβοια ειχεν ανάγκην εμπειροπολέμου αρχηγού.

Οδ΄ εκ των προκρίτων του Πηλιου Γρηγόριος Κωνσταντάς τον Αύγουστον μεταβάς κατ΄ εντολήν του Κωλέτη είς την Σκόπελον διά να λάβη μέτρα προς καλυτέραν οργάνωσιν του κινήματος της  Εύβοιας και  της  Θεσσαλομαγνησίας, εγραψεν εις τον Υπουργόν των Στρατιωτικών την 27ην Αύγούστου 1822 εκ Σκιάθου, ύποδεικνύων ως κατάλληλον αρχηγόν τον Διαμαντήν, όστις είχεν έπιστρέψει έξ Όλύμπου .

Τοιουτοτρόπωςο Μακεδών πολέμαρχος διωρίσθη γενικός αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων του προς την Χαλκίδα τμήματος της  Εύβοιας και κατά τας άρχάς Σ)βρίου, έπι κεφαλής ικανής δυνάμεως πολεμιστών άποβιβασθείς διά του πλοίου του Χατζήβισβίζη εις τα Βρυσάκια, έπετέθη και διέλυσε το τουρκικόν στρατόπεδον της  Λιθάδας.

Έκ της  επιτυχίας ταύτης του Διαμαντή κατεφάνη πόσον χρήσιμος ήδύνατο ν΄ άποβή διά την Εύβοιανη σύμπραξις των Μακεδόνων με τους εντοπίους. 

Δυστυχώς όμως ο "Άρειος Πάγος δεν έπολιτεύθη καλώς και συντόμως ήρχισαν άντιζηλίαι μεταξύ των Εύβοέων θεωρούντων ξένους τους διακεκριμένους πολεμιστάς.

Ο Γιαννάκης Δημητρίου και ο Τομαράς, τέως αρχηγοί του στρατοπέδου των Εύβοέων, υποκινούμενοι από τον Όδυσσέα και τους προκρίτους της  Εύβοιας, έδήλωσαν εις την Κυβέρνησιν δτι δεν ανέχονται ως αρχηγόν τον έπήλυδα Διαμαντήν και έξεστράτευσαν εναντίον του.

Αλλά και  ο Διαμαντής δεν εμείνεν άπρακτος  άντεπιτεθεις εις τα Καμάρια ένίκησε τους Εύβοεις και τους έξηνάγκασε διά της  Αταλάντης να κατευθυνθούν προς τα ένδότερα της  Στερεάς διά να ζητήσουν από τον Όδυσσέα Ανδρούτσον ένίσχυσιν προς έκδίωξιν του Διαμαντή.

Η  Κυβέρνησις διατελούσα εν γνώσει όλων των περί την Εύβοιαν συμβαινόντων ένέκρινε τον προβιβασμόν εις τον βαθμόν του στρατηγού άμφοτέρων των Μακεδόνων αρχηγών,
 διορίσασα τον μεν Διαμαντήν άρχηγό της  έκστρατείας έναντίον του Φρουρίου της  Χαλκίδος,
 τον δε Καρατάσιον αρχηγόν της  πολιορκίας της  Καρύστου με πλήρη συνεργασίαν άμφοτέρων.

 Επειδή δε ήτο αδύνατον τας δαπάνας της  έκστρατείας ταύτης ν΄ άναλάβουν τα ολίγα έπαναστατήσαντα χωρία της  Εύβοιας εδωκεν έντολήν, ίνα οι στρατηγοί μέ κάθε τρόπον εξαναγκάσουν και τα υπόλοιπα χωρία εις έπανάστασιν και συμμετοχήν εις τας δαπάνας της  εκστρατείας.

Αλλ΄ ο Κριεζώτης, ευρισκόμενος διά του Δημητρίου και Τομαρά εις επαφήν με τον Ανδρούτσον, ήρνήθη να δεχθή την άπόφασιν της  Κυβερνήσεως και διεμήνυσεν εις τον Διαμαντήν ότι δεν τον αναγνωρίζει γενικόν αρχηγόν.

 Μοιραίως έπήλθε νέα σύγκρουσις και ο Διαμαντής άπέστειλεν εναντίον του Κριεζώτη τον σύγγαμβρόν του Καρακώσταν, τον Βασιλείου και τον Κόταν επί κεφαλής 1000 Μακεδόνων και Θεσσαλών, οϊτινες διεσκόρπισαν τα στρατεύματα του Κριεζώτη εις το Μακρυχώρι και τον έξηνάγκασαν να άποχωρήση εις τον "Αγιον Λουκάν. 

Ο Διαμαντής ήτο υποχρεωμένος να ύπερασπισθή το αξίωμά του, εν τή πραγματικότητι δε ο Κριεζώτης ήτο στασιαστής εναντίον των εστω και παραλόγων αποφάσεων της  Κυβερνήσεως.
Τή έπεμβάσει του Καρατάσιου, μη έπιθυμουντος ν΄ άντιταχθή εις το τοπικόν αίσθημα των κατοίκων, έπήλθε σχετική ύφεσις, έσημειώθησαν μάλιστα και άρκεταί έπιτυχίαι εκ μέρους των Όλυμπίων.

Αλλ΄ ο Ανδρούτσος δεν ήδύνατο ν΄ άνεχθή τους Μακεδόνας άρματωλούς και ταχέως ήρξατο να ύποδαυλίζη έμφυλίους ταραχάς εις την Εύβοιαν.
 Η  Κυβέρνησις άντελήφθη έγκαίρως την προσπάθειαν ταύτην του γενναίου και περιέργου Ρουμελιώτη αρχηγού και ιδού τι εγραφεν αύτη από την Έρμιόνην προς τους προκρίτους της  Υδρας την 21 Δ)βρίου 1822:

Οδυσσεύς Ανδρούτσος

« Τά φρονήματα του άντιδιοικητού Όδυσσέως τα γνωρίζετε πολύ καλά απειθής εϊς της  Διοικήσεως τους λαοσώους σκοπούς έκηρύχθη μόνος του Αρχιστράτηγος της  Ανατολικής Ελλάδος και Εύβοιας και διά τούτο με ολίγην εύχαρίστησιν βλέπει τους στρατηγούς Διαμαντήν και Καρατάσιον αρχηγούς των αρμάτων Εύβοιας ώς μη συμφωνοϋντας με τους ολέθριους σκοπούς του' διά τούτο άπεφάσισε να κάμει άπόβασιν με στρατεύματα, διά να κτυπήση, όμως θέλει προξενήσει όλεθρον εις τους δυστυχείς κατοίκους ταύτης της  νήσου .... κ.λ.π. ».

Ιδιαιτέρως ο προβιβασμός του Διαμαντή εις στρατηγόνδυσηρέστησε τον Ανδρούτσον, όστις έξακολουθών την πολεμικήν κατά του Αρείου Πάγου καί έπιθυμών να άρχη άπολύτως είς την Ανατολικήν Ελλάδα, άπέστειλε τους εντοπίους φίλους του αρχηγούς Τομαράν, Χαλκιάν και Βερούσην εις το Ξηροχώρι, οίτινες θύσαντες και λεηλατήσαντες τα πάντα παρ΄ ολίγον να συλλάβουν την γυναίκα του Διαμαντή αιχμάλωτον. 

Ο Διαμαντής βλέπων περιπλεκομένην την κατάστασιν άφ΄ ενός και τον έπαπειλούμενον άφ΄ ετέρου εμφύλιον πόλεμον, πεισθείς έξ άλλου και περί της  αδυναμίας του ’Αρείου Πάγου, ήναγκάσθη να έπιστρέψη εις το Ξηροχώρι, έκείθεν δε άνεχώρησεν εις την Σκιάθον παραλαβών και την γυναίκα του.

Τήν άναχώρησιν του Διαμαντή έπηκολούθησεν εντός ολίγου και η άναχώρησις των οπαδών του, οιτινες « άνευ άρτου, άνευ μισθοδοσίας, πειναλέοι και γυμνητεύοντες » πρόσφυγες, έζήτησαν άσυλον εις την Σκιάθον και την Σκόπελον, ενθα εύρίσκοντο αί οικογένειαί των έγκαταλελειμμέναι και είς οίκτράν κατάστασιν.

Αποχωρήσαντος του Διαμαντή εκ της  Εύβοιας, παρέμεινεν αρχηγός της  πολιορκίας της  Καρύστου ο Καρατάσιος με την μεγαλυτέραν δύναμιν των Βορειοελλαδιτών πολεμιστών.

Μετά του Καρατάσιου ο Ανδρούτσος εύρίσκετο εις σχετικώς καλάς σχέσεις λόγω παλαιοτέρων δεσμών και προεπαναστατικής συνεργασίας.

Νέα όμως εν τώ μεταξύ πολεμικά γεγονότα έξειλίχθησαν.
Ο ύπαρχηγός των φαλάγγων του Κιουταχή Σελήχ Πασάς, ενωθείς με τα 3 Αλβανικά στρατεύματα του Περκόφτσαλη και κατερχόμενος εκ Λαρίσσης προς την Στερεάν Ελλάδα, καταλαμβάνει τα Βρυσάκια, ένω άλλη φάλαγξ υπό τον "Ισμαήλ Μπότα, αφού κατέλαβε τα Λεχώνια του Πηλίου, την 1ην Μαίου 1823 προχωρεί προς το Τρίκκερι, ενθα ήτο έστρατοπεδευμένος ο αρχηγός των Πηλιορητών Μήτρος Βασδέκης.

Οι Τρικκεριώται κατεταράχθησαν εκ της  ειδήσεως ταύτης και ο Βασδέκης έζήτησε κατεσπευσμένως 
την συνδρομήν του Γέρω Καρατάσιου, 
όστις πράγματι εσπευσεν έπικεφαλής του μεγαλυτέρου τμήματος
 της  «Μακεδονικής Λεγεώνος» 
άποτελουμένης εκ 2000 εμπειροπολέμων 
και κατά πάντα αρίστων πολεμιστών. 

Αγγελής Γάτσος

Φθάσας εις το Τρίκκερι κατέλαβε την όχυράν θέσιν Παναγιά και προέβη εις την κατασκευήν οχυρωματικών έργων.
Τήν 14ην Μαίου άφήσας τον Αγγελήν Γάτσον έπι κεφαλής της  άμύνης του Τρίκκερι, παρέλαβε 500 Μακεδόνας παλαιούς συναγωνιστάς του Βερμίου και του Όλύμπου και έπικουρούμενος από θαλάσσης υπό της  ήρωίδος Μαντώς Μαυρογένους άπεβιβάσθη εις την νήσον 'Αλατάν κατεχομένην από ισαρίθμους Τούρκους.


 Η  έπίθεσις των Μακεδόνων υπήρξε ορμητικήοι Τούρκοι κατετροπώθησαν και κατεσφάγησαν μαζι με τους όμοφύλους των κατοίκους της  νήσου’ 240 εξ αυτών όχυρωθέντες εις παλαιόν μοναστήρι της  νησίδος, άφ΄3 ού ήμύνθησαν άπεγνωσμένως, έξορμήσαντες ίνα διασπάσουν τους πολιορκητάς κατεσφάγησαν απαντες πλήν 6 σημαινόντων, τους όποιους έκράτησεν ο Καρατάσιος, σκοπών ν΄ άνταλλάξη τούτους με "Έλληνας αιχμαλώτους.

Τήν έπομένην της  μάχης ταύτης άνεχώρησε και πάλιν δια Τρίκκερι ενθα ο Σελήχ Πασάς προσβαλών την υπό τον Γάτσον δύναμιν με 10 000 άνδρας άπεκρούσθη σθεναρώς από τον άρματωλόν της  Εδέσσης.

 Η  έπίθεσις έπανελήφθη και την έπομένην με μεγαλυτέραν ορμήν εναντίον των οχυρωμάτων της  Παναγιάς υπό των Αλβανών.
’Άλλ΄ η άμυνα των Ελλήνων υπήρξε ανώτερα της  έπιθέσεως. ο Γέρω Καρατάσιος η όπως έκαλειτο από τους συμπολεμιστάς του Γέρω Τσεκούρας καθήμένος επί λίθου ατάραχος και ψύχραιμος εδιδε τας διαταγάς του και το εύστοχον πυρ των πολεμιστών κατεκρήμνιζε σωρηδόν τους έπιτιθεμένους  Αλβανούς' ούδεμία λιποψυχία έσημειώθη εκ μέρους των οπαδών του, ούδέν λάθος εκ μέρους του έμπειροπολέμου στρατηγού.

Οι κλέφτες των Μακεδονικών βουνών άντεπαρετάχθησαν εις τακτικόν αγώνα έναντίον άρτιου στρατού διευθυνομένου από αξιωματικούς έγνωσμένης αξίας και μαχητικότητος και μετά κρατερόν και φονικώτατον αγώνα έξήλθον νικηταί.

Ο υπερήφανος Σελήχ ύπεχώρησε προ του Καρατάσιου και έγκατέλειψε το Τρίκκερι.

Ιδού πώς περιγράφει τον Καρατάσιον κατά την μάχην του Τρίκκερι δημοσίευμα είς τον «Φιλόπατριν» της  29-3-1857

« Ηκολούθησα τον Παπούν (Καρατάσιον) καθ' όλας τας εκστρατείας του διά της  άγωνιζομένης Ελλάδος μου φαίνεται οτι βλέπω ακόμη το άρρενωπόν και εϋχαρι πρόσωπόν τον, μου φαίνεται οτι τον άκοωω ακόμη προφέροντα τας μονοσυλλάβους τον προσταγάς και μηδέποτε συγχωρούντα.

 'Άγιον ρίγος, το ένθυμώμαι εως τώρα, μας κατελάμβανε όλους όταν παριστάμεθα εμπροσθέν του* 

το νεύμα του ήτο προσταγή αδυσώπητος και ovυαί εις τον παραβάτην αυτής' η αταραξία του εν καιρώ των μαχών ήτο άδριάντος όρειχαλκίνου αταραξία
 ουδεις είδεν αυτόν έφ΄ όλης τον της  ζωής όπισθοχωρήσαντα ενώπιον των εχθρών.

Τον ένθυμούμαι όταν έπι της  Μαγνησίας κατεπολέμει τονς Τούρκους μόλις ήριϋθμούμεθα δισχίλιοι περί τον Παποϋν και έναντίον ημών αλλεπάλληλα και ατελείωτα έφώρμων των απίστων τα στίφη εις το όροπέδιον των Τρικκέρων. 
Τέσσαρας ημέρας διήρκεσεν η μάχη έπι της  αυτής πέτρας, ο Γέρως άσάλεντος ώς η πέτρα αυτή και την σήμερον άκόμη δεικνύεται από τονς έντρόμονς κατοίκους ο τόπος έφ΄ ον έκάθετο κατά την τετραήμερον έκείνην σφαγήν. « K΄ αν ήθελα τότε να φύγω, ελεγεν επειτα γελών, μηδέ μ΄ άφηναν τα γεράματα ; »

Παραθέτομεν ωσαύτως άπόσπασμα της  χαρακτηριστικής αναφοράς, την όποίαν ύπέβαλεν ο Καρατάσιος εις την Κυβέρνησιν σχετικώς με την μεγάλην μάχην του Τρίκκερι •


Έγώ πριν λάβω τας έπιταγάς σας, όρων τον εις Τρίκκερα πόλεμον και την ανάγκην της  Πατρίδος, αυθόρμητος με όσους συναγωνιοτάς μου και στρατιώτας είχα ήλθα είς τα εδώ κάμνοντας το πατριωτικόν μου απαραίτητον χρέος και θέλω κάμει και είς το έξης ώς αι έπιταγαί σας με διατάσσουσι διά να μη χάσωμεν τούτο το άκρωτήριον διότι τούτο ( ο μη γένοιτο) χαθέντος, χάνεται όλον το δικαίωμα της  Θεσσαλίας' το δουφέκι μας συν θεω πηγαίνει άριστα' είς τας τέσσαρας μάχας όπου έκάμαμεν οι 'Έλληνες έκέρδισαν τας νίκας. 

Είς την πρώτην (καίτοι άπόντος μοι) εγινεν η μάχη τρομερά είς την θέσιν της  Παναγίας, ώστε έθανατώθησαν πολλοί εκ των εχθρών και έκαρατομήθησαν' δευτέρα μάχη είς το εν Άλατά μοναστήριον άπέκλεισα 241 και μετά εξ ημέρας παρεδόθησαν με συχνούς πυροβολισμούς τους οποίους οί 'Έλληνες διά ξίφους έπέρασαν, πλήν 6 τους οποίους ώς κεφαλή των άποκλείστων εμπόδισα μήπως από τας αίχμαλωτισθείσας ψυχάς άπελευθερώσωμεν.

Τήν αυτήν ημέραν είς την θέσιν της  Παναγιάς ώρμησαν οί εχθροί με μεγάλην ορμήν είς τα ταμπούρια των Ελλήνων νυκτός και έκράτησεν ο πόλεμος εως τας εξη ώρας της  ήμέρας, θανατωθέντες και καρατομηθέντες παρά των Ελλήνων ικανώτατοι εχθροί' άφησαν και τα μπαϊράκια τους και εκ των Ελλήνων δύο μόνον έσκοτώθησαν έξ αιτίας των λαφύρων. 

Τετάρτην δε μάχην έξήλθον με τα πλοία είς το αντίκρυ μέρος Γατζέα καλούμενον διά να έμποδίσω τας τροφάς των έχθρών και αύτοι ώρμησαν ένθεν και ενθεν διά να μάς ριχθοϋν και ημείς τους έρρίχθημεν πρότερον πέρνοντες το κανόνι τους και 16 κεφάλια και 2 ζωντανούς και εκ των Ελλήνων εις μόνον άλλά μ΄ όλον όπου δυνάμει θεϊκή αριστεύει το 'Ελληνικό ντουφέκι και εφθειρεν Ικανούς έχθρύς, αύτοι όμως στέκονταιέγώ ώς πασίδηλον δεν έπαυσα από το να
πολεμώ κατά των έχθρών έξ ής ώρας έχασα και σπήτι μου και πράγμα μου και φαμελίαν μου *) και είς Όλυμπον και είς ΙΊέταν και είς Σοϋλι και Μωρέαν και Εύριπον καθώς και τώρα εδώ

Παρά την ήτταν των όμως οί έναπομείναντες Αλβανοί του Περκόφτσαλη, λαβόντες σοβαράς ενισχύσεις εκ μέρους του Κιουταχή, ήρχισαν και πάλιν νά πιέζουν το Έλληνικόν στρατόπεδον.

Ο Καρατάσιος εγραφε διαρκώς εις το Μινιστέριον του Πολέμου ζητών ενισχύσεις εις άνδρας, πολεμικόν ύλικόν και τρόφιμα.

 Οι Τρικκεριώτες δεν έδείκνυον προθυμίαν άνάλογον προς την περίστασιν και το στρατόπεδον ύπεβάλλετο εις μυρίας στερήσεις  μισθούς οι στρατιώται δεν έλάμβανον και αι οικογένειαι αυτών εύρισκόμεναι ως πρόσφυγες εις την Σκιάθον και  Σκόπελον εστερούντο και άρτου ακόμη.

Χριστόφορος Περραιβός

 Εις αυτήν την κατάστασιν εύρίσκοντο οι εις το Τρίκκερι έστρατοπεδευμένοι Μακεδόνες ότε άφίκετο άφ΄ ενός μεν ο Κιουταχής έπι κεφαλής των υπολοίπων φαλαγγών, άφ΄ ετέρου δεο Χριστόφορος Περραιβός προερχόμενος εκ Πελοποννήσου.

Τον Περραιβόν άπέστειλεν η Κυβέρνησις  ίνα συνεργασθή μετά του έπαρχου της  Εύβοιας Κωλέτη διά την καλυτέραν όργάνωσιν του αγώνος και τον ανεφοδιασμόν των στρατευμάτων.

Δυστυχώς ο Περραιβός άπεδείχθη αρχομανής και ελάχιστα συνέβαλε διά τον κατευνασμόν των παθών και την προαγωγήν του κυρίου σκοπού δι΄ όν άπεστάλη.

Από της  πρώτης στιγμής φαίνεται ότι δυσηρεστήθη με τον Καρατάσιον και συνετάχθη με τους κατοίκους του Τρίκκερι άποβλέπων εις το να ύποσκελίση τον στρατιωτικόν ηγέτην της  Θεσσαλομαγνησίας.

Ο Κιουταχής, ευρισκόμενος έπί κεφαλής 7.000 Τούρκων εις το στρατόπεδον του Τρίκκερι, στερούμενος τροφών και άσθενήσας, άντιληφθείς δε δτι δεν ήδύνατο να έξαναγκάση τον Καρατάσιον να υποχώρηση, έπρότεινεν εις αυτόν είρηνην, ύποσχεθείς να παραδώση την εν Θεσσαλονίκη εν αιχμαλωσία εύρισκομένην οικογένειαν του καθώς και την του Γάτσου. 

Ο Περραιβός ισχυρίζεται οτι ο Κιουταχής έξηπάτησε τον Καρατάσιον διά να διαφυγή τον βέβαιον όλεθρον του στρατοπέδου του. 

Αλλά και ο Όρλάνδος όλως άβασανίστως, στηριχθείς εις τας άναξιοπίστους πηγάς του Περραιβού, κατηγορεί τον άνδρειον Καρατάσιον ως συνθηκολογήσαντα αίσχρώς με τους Τούρκους.

Ο Περραιβός διαρκώς ύπέβλεπεν τον συνετόν γέροντα Καρατάσιον και ούδέν κατορθώσας κατ΄ αυτού ήθέλησε να τον έκδικηθή και μετά θάνατον.
 Παρ΄ όλον δε ότι προσπαθεί να περιγράψη και τους όρους της  συνθήκης διά της  όποίας ο Καρατάσιος ήλευθέρωνε την σύζυγόν του και τον υιόν του Γιαννάκην αιχμαλώτους εν Θεσ)νίκη, έλάμβανε ολόκληρον την νήσον Εύβοιαν και μισθούς 800 στρατιωτών, δεν μάς δικαιολογεί πώς ούδέν έξ αύτών συνέβη εις την πραγματικότητα και πώς ο Καρατάσιος εύθύς μετ΄ ολίγον εύρίσκετο έπί κεφαλής του σώματός του είς Σκιάθον πολεμών τον Τοπάλ πασάν.

Η  διχόνοια της  έποχής δεν έγνώριζεν όρια,προδόται δε ειχον άποκληθή εκ περιτροπής οί ένδοξότεροι των αγωνιστών.
Αντί παντός άλλου κρίνομεν σκόπιμον να παραθέσω μεν άπόσπασμα του άγωνιστού Κασομούλη έπί των γεγονότων :

 « 'Ο Καρατάσιος είς αυτήν την περίστασιν έβγήκεν με όλους τους Μακεδόναςαπό τα νησιά και προκατέλαβεν το Τρίκκερι καθώς και το στενόν του κόλπον και ένίκησεν τον Ταχιρ πασιάν εις όλους τους πολέμους. 
Ο Ίσούφ πασιάς Περκόφτζαλης είχεν άπεράσει εις Εύριπον και έκινήθη κατά του στρατοπέδου όπου διοικούσεν ο Διαμαντής Νικολάου. 
ΟΔιαμαντής άμελήσας και αυτού τα χρέη τον, έχαλάσθη ο στρατός του μετά δύο ημερών μάχην και εχασεν και μερικούς καλούς αξιωματικούς.
Αφ΄ ου έσκορπίσθη ο πολιορκητικός στρατός της  Εύρίπου ελειψαν αί προμήθειαις του στρατού του Καρατάσιου. Οί Τούρκοι βιασμένοι άπό άδυναμίας ήρχισαν να διαπραγματεύωνται την ύποχώρησιν του στρατού, έπι λόγω να ήσυχάση ο λαός. 
Ο Καρατάσιος δυσκολευμένος και αυτός αναγκασμένος και άπό τον στρατόν ένέδωκεν εις μιαν συνθήκην όπου έκαμαν αναμεταξύ των και έτράβηξεν το στράτευμα εις τά νησιά Σκίαθον και λοιπά».

Αύτή είναι η περιβόητος και κατασυκοφαντηθείσα άπό τους έχθρούς του Καρατάσιου συνθήκη.

Είς την Σκιάθον γενομένης συσκέψεως των "Ολυμπίων αρχηγώνπαρισταμένου και του Περραιβού ύπεγράφη συνυποσχετικόν του άγώνος υπό χρονολογίαν 26 Αύγούστου 1823.

ΙΙαρίσταντο 9 αρχηγοί Όλύμπιοι, οιτινες ώρκίσθησαν και προς έξυπηρέτησιν του Αγώνος άνεγνώρισαν παμψηφει ως Γενικόν Αρχηγόν τον στρατηγόν Καρατάσιον και ύπεσχέθησαν ύπακοήν εις αυτόν και εις τον άποφασίσαντα να συνεργασθή ήδη μετ΄ αυτού Μινίστρον Χριστ. Περραιβόν2.

Εις την Σκιάθον, κατόπιν συσκέψεων των διευθυνόντων τα Μακεδονικά στρατεύματα, άπεφασίσθη να ένεργηθή εκστρατεία προς κατάληψιν της  Θεσσαλίας και κλείσιμον των στενών των Τεμπών.

 Εις 3.000 άνδρας άνήρχοντο οι Μακεδόνεςτης  Σκιάθου, Σκοπέλου και Εύρίπου, ύπελογίζετο δε ο'τι διπλάσιοι θά προσήρχοντο διά τον αγώνα Πηλιορειται και άλλοι Θεσσαλοί.

Η  Κυβέρνησις όμως εχουσα ύπ΄ όψιν την γενομένην έξοδον του Όθωμανικού στόλου, την εκστρατείαν του Πασά της  Σκόδρας και τας πολεμικάς προπαρασκευάς του Κιουταχή εν Λαρίσση, άπηγόρευσε δι΄ ιδιαιτέρων εγγράφων και προφορικών διαταγών την ενέργειαν ταύτην του Καρατάσιου και Περραιβού, οϊτινες και συνεμορφώθησαν.

Ούχ ήττον δύναμις εκ 1.200 πολεμιστών Μακεδόνων, των όποιων οι πλειστοι κατήγοντο εκ της  Χαλκιδικής, διαταγή της  Κυβερνήσεωςάπεστάλησαν εις τα Ψαρρά ϊνα συμπολεμήσουν μετά των Ψαρριανών διά την προστασίαν της  ηρωικής ταύτης νήσου, άπειλουμένης εκ της  άποβάσεως αγημάτων.

 Έπι κεφαλής των Μακεδόνων τούτων έτάχθησαν οί όπλιτάρχαι της  ΧαλκιδίκηςΓούλας Κασσανδρινός  καικαπετάν Κότας, ο Σκλαβούνος, ο Νάνος Τουρούντζιας Σιατιστεύς,ο Κοζανίτης  Ιωάννης Τσόντζαςκαι κατά πάσαν πιθανότητα και ο πρόκριτος της  Βάλτας Γιαννιός.

Αυτοί υπήρξαν τα ήρωϊκώτερα θύματα της  αυτοθυσίας εις την νήσον ταύτην. 

Κατέχοντες το φρούριον και πολεμήσαντες ως λέοντες έπί διήμερον έναντίον των 10.000 "Αλβανών και Τούρκων, άπωλέσαντες δε πάσαν ελπίδα έθεσαν πυρ είς την πυριτιδαποθήκην του φρουρίου και 600 περίπου έξ αυτών άνετινάχθησαν είς τον αέρα μετά των έπιδραμόντων εχθρών.


Η  συγκέντρωσις όμως των πολυαρίθμων Μακεδόνων και Θεσσαλών πολεμιστών εις την Σκιάθον και τας άλλας Βορείους Σποράδας, η έλλειψις τροφίμων και μισθοδοσίας, η χειριστή κατάστασις των προσφυγικών οικογενειών και αί έμφανισθεισαι άσθένειαι έδημιούργησαν μεταξύ Μακεδονο Θεσσαλών και εντοπίων έριδας φοβεράς.

Απωλέσαντες έξ άλλου την έλπίδα έπιστροφής είς τας πατρίδας των και ένεκα της  ματαιωθείσης, ως ανωτέρω έξετέθη, έκστρατείας προς την Θεσσαλίαν και την Μακεδονίαν ήρχισαν να διατρέφωνται εκ των πόρων της  χώρας, ούδενός φειδόμενοι και ωθούμενοι υπό της  πείνης και των άλλων στερήσεων και άναγχών, ήδίκων τους ημέρους νησιώτας, άδυνατούντας ν΄ άνταπεξέλθουν κατά των πολεμικωτάτων "Ολυμπίων.

Κατά τας άρχάς του Σεπτεμβρίου του 1823 μερίμνη του Κωλέτη έπάρχου της  Εύβοιας και κατ" έντολήν της  Κυβερνήσεως τέσσαρα πλοία των Ψαρρών, άποσταλέντα είς την Σκιάθον και Σκόπελον, προσεπάθησαν να μεταφέρουν τα Ολυμπιακά στρατεύματα είς Ωρεούς προς άναζωπύρωσιν της  επαναστάσεως εν Εύβοια.

 Η  νέα αύτη εκστρατεία και πάλιν έναυάγησεν έλλείψει των αναγκαίων και διότι οί "Ολύμπιοι δεν ήννόουν να έγκαταλείψουν τας οίκογενείας των είς την Σκιάθον, φοβούμενοι την άναπτυχθεισαν εν τώ μεταξύ δυσμένειαν των νησιωτών έναντίον των, της  όποίας τα αποτελέσματα δεν ήργησαν να παρουσιασθούν.



Περί τα τέλη του αύτού μηνός ο τουρκικός στόλος υπό τον Καπουδάν Μωχαμέτ Χορσέφ Τοπάλ Πασάν εφθασεν εις τα παράλια της  Χαλκιδικής και άπέστειλεν εις τας νήσους Σκόπελον, Σκιάθον και Σκύρον τον διερμηνέα Στέφανον Βογορίδην, ίνα ζητήση την υποταγήν αυτών.

Οι Σκιαθιώται και κυρίως οι πρόκριτοι της  νήσου ταύτης όχι μόνον εδήλωσαν υποταγήν, αλλά παρεκάλεσαν τον τούρκον ναύαρχον ν΄ άποστείλη αγήματα ίνα άποδιώξη έκειθεν τα Όλυμπιακά στρατεύματα με την περίέργον δικαιολογίαν ότι κατεκράτουν την νήσον και έπεβάρυναν τους κατοίκους.

 Πράγματι ο Χορσέφ Πασάς την 8ην Όκτωβρίου άνεφάνη προ της  Σκιάθου με 13 πλοία και περιέπλευσε ταύτην ίνα εύρη κατάλληλον μέρος δι΄ άπόβασιν. Πρέπει να σημειωθή ενταύθα ότι ο Χορσέφ είχεν άποστείλει και αντιπρόσωπόν του, τον όποιον οί Σκιαθιώται έδέχθησαν ως διοικητήν εις το φρούριον της  νήσου  τούτο έσήμαινεν ότι το φρούριον έτάχθη με το μέρος των τούρκων.

Η  κατάστασις ήδη εις την νήσον ταύτην παρουσιάζετο λίαν κρίσιμος και η θέσις των Μακεδονικών στρατευμάτων και των εν τη νήσω οικογενειών αυτών αυτόχρημα τραγική.

Γενομένης συσκέψεως, εις την οποίαν ελαβον μέρος εκτός του αρχηγού Καρατάσιου, ο Διαμαντής, ο Γάτσος, ο Περραιβός, ο Μπίνος, ο Γούλας και ο Συρόπουλος, έγένετο δεκτήη γνώμη του Γάτσουκαι άπεφασίσθη πάση θυσία ν΄άντιταχθούν κατά πάσης άποβάσεως αγημάτων εις την νήσον. 

Τά γυναικόπαιδα των Όλυμπίων άπεστάλησαν μαζί με άπόσπασμα πολεμιστών εις το Μοναστήριον της  Παναγίας Ευαγγελίστριας, δίωρον άπέχοντος από της  πρωτευούσης της  νήσου, 150 δε άνδρες υπό την οδηγίαν του Τσάμη Καρατάσιου άνέλαβον να επιτηρούν τους εν τώ φρουρίφ Σκιαθιώτας υπό τον τούρκον διοικητήν, οί δε αρχηγοί με τους έναπομείναντα κατέλαβον τας κατωτέρω θέσεις:

ο Καρατάσιος το ύψηλότερον μέρος της  κωμοπόλεως, 
ο Περραιβός την εκκλησίαν των Τριών "Ιεραρχών, 
ο Μπίνος τους Ανεμομύλους έχων και τον Συρόπουλον συμπαραστάτην, 
ο Γάτσος την πλέον επικίνδυνον θέσιν Όβριόκαστρον και 
ο Διαμαντής με τον Γούλαν το δυτικόν τμήμα του λιμένος. 

"Ολη η δύναμις άνήρχετο είς 800 πολεμιστάς. Τήν έπομένην, 9ην Όκτωβρίου 1823, ο στόλος, άφ΄ ου έπλησίασε και έβομβάρδισε σφοδρότατα τας κατεχομένας θέσεις άνευ σχεδόν αποτελέσματος, έπεχείρησε ν΄ αποβιβάση αγήματα.

 Οί Μακεδόνες κατέχοντες καταλλήλους θέσεις με συνεχείς πυροβολισμούς έπέφερον μεγάλας βλάβας εις τον εχθρόν και ήνάγκασαν τας λέμβους να απομακρυνθούν.

Τελευταία απόπειρα άποβιβάσεως έγένετο το απόγευμα.
 Έπι κεφαλής των αγημάτων έτέθη ο ύπαρχηγός του στόλου υποναύαρχος Ταχήρ πασας αποφασισμένος να καταλάβη πάση θυσία την νήσον.

Παρά το πυκνόν και εύστοχον πυρ των Ελλήνων αί λέμβοι κατώρθωσαν ν΄ αποβιβάσουν στρατεύματα εις την παραλίαν  και τότε έγράφη μία από τας έπικάς σελίδας του άγώνος της  ανεξαρτησίας.

 Οι αμυνόμενοι πολεμισταί βλέποντες το μέγεθος του κίνδυνου εκ της  καταλήψεως της  νήσου έπετέθησαν κατά του Ταχήρ πασά και μετά αιματηρότατον εκ του συστάδην αγώνα, τον ήνάγκασαν να άποσυρθή εκ της  παραλίας.

 Τετρακόσια πτώματα έχθρικά εκειντο εις τα γραφικά ακρογιάλια της  Σκιάθου, αί δε άπώλειαι των αμυνόμενων ήσαν έλάχισται. 

Μιαούλης Ανδρέας

Την έπομένην ο Χορσέφ πασας, άπηλπισμένος εκ των αποτελεσμάτων και πληροφορηθείς τον έκπλουν του ελληνικού στόλου υπό τον Μιαούλην εκ της  Ύδρας, άνεχώρησε διά τον Παγασητικόν, ενθα και ο στόλος του κατεστράφη ύπό των Υδραίων. Έκτοτε ούδεμία έπεχειρήθη άπόβασις Τούρκων εις την Σκιάθον.

Ο Περραιβός μετά την μάχην της  Σκιάθου διαφωνησας εκ νέου προς τον Καρατάσιον άνεχώρησεν εις "Ύδραν και έκειθεν κατηυθύνθη είς Μεσολόγγιον.

Αφ’ ετέρου ο Καρατασιος επί κεφαλής 1.000 πολεμιστών, έντολή της  Κυβερνήσεως, μετέβη εις την Κάρυστον προκειμένου να συμπράξη μετά του Όδυσσέως ’Ανδρούτσου εις την πολιορκίαν της  πόλεως ταύτης. 

Ο Όμέρ πασάς της  Εύβοιας, ύποφέρων εκ λιμού και μη δυνάμενος να άνεφοδιασθή από θαλάσσης ενεκα του αποκλεισμού ύπό του ελληνικού στόλου, έπεχείρησε διά δόλου να άποσυρθή εκ της  Καρύστου.

 Οί 'Έλληνες όμως της  πόλεως ταύτης ειδοποίησαν δ΄ άγγελιαφόρου τα ελληνικά σώματα, τα όποια διά των ληφθέντων μέτρων έξηνάγκασαν τον Όμέρ πασάν εις τα στενά της  Κακής Σκάλας παρά το χωρίον Βαθύ να έπανέλθη εις την Κάρυστον μετά πολλών απωλειών.

 Έκ της  Καρύστου ο Καρατάσιος έπανήλθεν είς την Σκιάθον. Δυστυχώς έδημιουργήθη και νέα διάστασις μεταξύ των πολεμιστών και των προκρίτων της  νήσου των πρώτων κατηγορούντων τους Σκιαθιώτας έπι φιλοτουρκισμώ αλλά και διατρεφομένως βιαίως είς βάρος της  περιουσίας των.
Οί Σκιαθιώται διεμαρτυρήθησαν προς την Κυβέρνησιν κατ’ έπανάληψιν και τελικώς άπεστάλη ως φρούραρχος της  νήσου ο Υδραίος Αναγνώστης Μποσλής ως και ο Παύλος Παρασκευάς ίνα συνεννοηθή μετά του γενικού αρχηγού Καρατάσιου διά την ευταξίαν της  νήσου και την κατάπαυσιν των ερίδων .

Κατά διαταγήν της  Κυβερνήσεως ο Καρατάσιος έπί κεφαλής του σώματός του κατηυθύνθη εις την νήσον "Ύδραν, η όποια ήπειλειτο δι΄ άποβάσεως στρατευμάτων υπό του Αιγυπτίου ’Ιμβραήμ.

Παραμείνας έκει μέχρι των αρχών του μηνός Νοεμβρίου έπέστρεψεν ακολούθως είς Αθήνας.



Εύρισκόμεθα είς το τέταρτον έτος του άγώνος υπέρ της  ανεξαρτησίας.

Η  Έπανάστασις είς την Πελοπόννησον ειχεν έπιβληθή, διότι οί αγώνες της  Μακεδονίας, της  Ρούμελης άλλά και της  Δυτικής Ελλάδος είχον άπασχολήσει τας σημαντικωτέρας των τουρκικών δυνάμεων.

Κολοκοτρώνης Θεόδωρος

Η  δόξα του Κολοκοτρώνη αντιλαλούσε άπ΄ άκρου είς άκρον είς την Πελοπόννησον,
 ο δε γενναίος άρχιστράτηγος άναδειχθείς διά τας τοπικάς νίκας του ήρχισε δυστυχώς με κίνδυνον των ελπίδων της  άγωνιζομένης περαιτέρω Ελλάδος ν΄ αναμιγνύεται είς την πολιτικήν και να παρεκτρέπεται.

Είχεν έκλεγή τή επιμονή στρατιωτικών κύκλων, άλλά και τινων πολιτικών δυσηρεστημένων, αντιπρόεδρος του Εκτελεστικού είς το Ναύπλιον. Ο Κολοκοτρώνης και οι περισσότεροι εκ των Πελοποννησίων ηγετών συνεκρούοντο με τους νησιώτας.

Μόλις ο αήρ της  ελευθερίας ήρχισε να θωπεύη τους σκληρώς άγωνιζομένους "Έλληνας ένεφανίσθησαν τα έθνοφόρα πολιτικά πάθη και τα κακά του εμφυλίου σπαραγμού, τα οποία ήσαν άσυγκρίτως μεγαλύτερα και φοβερώτερα από τους εχθρούς.

Κουντουριώτης Γεώργιος

Ο Υδραίος Γεώργιος Κουντουριώτης, γόνος ένδοξου οικογενείας, η όποια τα πάντα είχε προσφέρει εις τον αγώνα του Γένους, τυγχάνων πρόεδρος του Βουλευτικού, συνεκρούσθη προς τον Κολοκοτρώνην.

Έκ της  συγκρούσεως ταύτης προέκυψαν αποτελέσματα, τα όποια εθεσαν εις μέγιστόν κίνδυνον, ου μόνον τον αγώνα, αλλά και την ζωήν του Ελληνικού "Έθνους.

Ο Κουντουριώτης έκτος των νησιωτών είχε συνεργάτας τους Μανιάτας, αλλά και αρκετούς Πελοποννησίους αντιπάλους του Κολοκοτρώνη. 

Παρ΄ όλα ταύτα μη δυνάμενος να καταβάλη τους έπαναστάτας άπέστειλε τον ’Αδάμ Δούκαν και τον Μακρυγιάννην εις την Στερεάν Ελλάδα ίνα μετακαλέση τους Ρουμελιώτας του στρατηγού Γκούρα, τους Σουλιώτας του Τζαβέλλα και έξ Αθηνών τους Όλυμπίους του Καρατάσιου, προτιθέμενος να χρησιμοποίηση τα στρατεύματα ταύτα, ως λίαν εμπειροπόλεμα, κατά των ανταρτών του Κολοκοτρώνη.

Μακρυγιάννης Ιωάννης

Ο στρατηγός Μακρυγιάννηςέθεωρήθη ο μάλλον ένδεδειγμένος διά την ενέργειαν ταύτην, ήτο ιδιαίτερος φίλος του υπουργού των Στρατιωτικών Κωλέτη καθώς και των Ρουμελιωτών και Όλυμπίων.

Τήν 22 Νοεμβρίου ο Γκούρας και ο Καρατάσιος φθάνουν εις την Κόρινθον.

Οι έπαναστάται μόλις έπληροφορήθησαν την άφιξίν των, γνωρίζοντες καλώς την πολεμικήν αξίαν των Ρουμελιωτών και των Μακεδόνων,κατεθορυβήθησαν, συνήλθον εις την Καρύταιναν και προεδρεύοντος του "Αναγνώστη Δεληγιάννη άπέστειλαν εις τον Καρατάσιον και τον Γκούραν την εξήςλίαν άξιομνημόνευτον και περίέργονδιά τας αντιλήψεις των επιστολήν.


Έκτελούντες τας διαταγάς της  νομίμου Κυβερνήσεως ο Καρατασιος με τον Γκούραν έπετέθησαν εναντίον του Ακροκορίνθου και έξηνάγκασαν τους μετά τού Κολοκοτρώνη συμπράττοντας Λόντον και Νοταράν και πολιορκούντας τον Ακροκόρινθον κατεχόμενον ύπό κυβερνητικών στρατευμάτων να λύσουν την πολιορκίαν και ν΄ άπέλθουν εις "Αγιον Γεώργιον, ενθα δώσαντες μάχην ένικήθησαν και διεσκορπίσθησαν ύπό μιας φάλαγγος του Καρατάσιου.

Ο Αρχιμανδρίτης Παπαφλέσσας ειχε ταχθή εύθύς έξ αρχής με την Κυβέρνησιν.

 Δι΄ έπιστολής  από ο Δεκεμβρίου 1824, απευθυνόμενης προς τον Καρατάσιον προτρέπει τούτον να συντρίψη τους έπαναστάταςκαι προσθέτει ότι 
« με τον ανεψιόν του αντιστράτηγον Δ. Δίκαιον αποστέλλει δύο τόπια και μερικά μπαλαμισδράλια και ντουφεξήν διά τα ντουφέκια».

Ο Καρατάσιος με τον Γκούραν προχωρούν, καταλαμβάνουν την Κερπινήν και πολιορκούν τον Ζαίμην εις τα Καλάβρυτα.

 Έτέρα κυβερνητική φάλαγξ με έπι κεφαλής τον Χατζηχρήστον συνεπικουρούμενον από τον Βάσσον και άπόσπασμα Μακεδόνων ύπό τον Τσάμην Καρατάσιον βαδίζει προς την Τριπολιτσάν.

 Ποιον υπήρξε το αποτέλεσμα του έμφυλίου σπαραγμού;

 Η  έρήμωσις της  Πελοποννήσου, η σύλληψις του Κολοκοτρώνη και ο διασκορπισμός όλων σχεδόν των Πελοποννησίων ηγετών και πολεμιστών  και ταύτα πάντα καθ΄ ήν εποχήν ο Ιμβραήμ πασάς άναχωρών εκ της  Κρήτης κατηυθύνετο εις την Πελοπόννησον με άντικειμενικόν σκοπόν να καταστείλη διά παντός μέσου το έθνικόν κίνημα των Ελλήνων.

Η  Κυβέρνησις του Γεωργίου Κουντουριώτου έναντίον του Ιμβραήμ διέθετεν 
700 Μακεδόνας του Καρατάσιου, 
600 Ρουμελιώτας του Γκούρα, 
1.200 του Καραϊσκάκη και του Τζαβέλλα.

 "Έτεροι 1.000 περίπου ήσαν με τον Μακρυγιάννην και Χατζηχρήστον, 600 Υδραίοι, Σπετσιώται και Κρανιδιώται ύπό τον Σκούρτην καθώς και 300 'Αγιοπετριται ύπό τον Ζαφειρόπουλον.

Έκτος αυτών οι Πελοποννήσιοι ήγέται Γιατράκος, Παπατσιώρης και Γρηγοριάδης διέθετον περίπου 1.500 άνδρας.

Ο Πρόεδρος της  Κυβερνήσεως, παρασυρόμενος άπό αδαείς αλλά και  πείσμονας συμβούλους, ύπέπεσεν εις το σφάλμα να διορίση αρχιστράτηγον των κατά ξηράν δυνάμεων της  Πελοποννήσου τον πλοίαρχον Σκούρτην, άγαθόν μεν και τίμιον πατριώτην άλλ΄ άπειρον των κατά ξηράν αγώνων και δή της  τακτικής των άτιθάσσων και άτακτων πολεμιστών της  Ρούμελης, τού Σουλίου και τού Όλυμπου.

Οι αρχηγοί βαρέως εφερον την προσβολήν ταύτην,πολλοί δε των πολεμιστών, μη εχοντες εμπιστοσύνην είς την ικανότητα τού αρχιστρατήγου,ήρχισαν να λιποτακτούν.

 Ο Καρατασιος, εις άκρον φιλότιμος, ήρνήθη να ταχθή ύπό τας διαταγάς τού Σκούρτη' είναι η πρώτη και μόνη απείθεια, την οποίαν έπέδειξε καθ΄ όλον το διάστημα τού Αγώνος.

Αλλ΄ ο πολέμαρχος γέρων, ο διδάσκαλος της  πολεμικής τέχνης ήγανάκτησε και παραλαβών 200 παλαιούς του συναγωνιστάς,των άλλων Μακεδόνων παραμεινάντων ύπό τον Γάτσον,ώχυρώθη εις το χωρίον Σχοινόλακα της  Μεσσηνίας, έναντίον τού όποιου κατηυθύνετο η έμπροσθοφυλακή τού Ιμβραήμ πασά.

 Οι υπόλοιποι αρχηγοί των σωμάτων ύπό τον Σκούρτην παρετάχθησαν εις το Κρεμμύδι άθυμούντες και χωρίς δρεξιν διά πόλεμον.

Τήν πρωίαν της  18ης Μαίου 1825  η έμπροσθοφυλακή τού Ιβραήμ άποτελουμένη από 3.000 λογχοφόρους τού τακτικού στρατού, 1.000 άτάκτους Αλβανούς και 700 ιππείς Μαμελούκους έπετέθη λυσσωδώς κατά των ευαρίθμων Μακεδόνων. 

Οί αμυνόμενοι κατέχοντες έπίκαιρον ύψηλήν και δεσπόζουσαν τοποθεσίαν βάλλουν ψυχραίμως και με συνοχήν, οί δε Αιγύπτιοι θερίζονται' ο αρχηγός Καρατάσιος όρθιος και ακάλυπτος κατά το σύνηθες διατρέχει το πεδίον της  μάχης, εμψυχώνει τους πολεμιστάς και αναγκάζει τους στρατιώτας του Ιβραήμ είς ύποχώρησιν.

 Δευτέρα και τρίτη έπίθεσις των Αιγυπτίων αποτυγχάνουν άδόξως όπως και  η πρώτη.

Τό απόγευμα και περί ώραν 3ην έπαναλαμβάνεται η έπίθεσις και τίθεται έπι κεφαλής ο αντιστράτηγος Ρισβάν μπέης αρχηγός των Μαμελούκων.

 Καί πάλιν η έπίθεσις των Αιγυπτίων ύπήρξεν ορμητική, άλλ΄ είς μάτην. Οί Αιγύπτιοι άποδεκατίζονται, η έπίθεσις των μένει και πάλιν άνευ αποτελέσματος.

Έν τω μεταξύ οί Πελοποννήσιοι αρχηγοί Παπατσιώρης με 500 Αρκάδας, Γιατράκος με 600 Μανιάτας, οί Χατζηχρήστος, Γάτσος και Κοντογιάννης με 1.400 Ρουμελιώτας και Μακεδόνας σπεύδουν είς ένίσχυσιν του Καρατάσιου.
 Δυστυχώς έγένοντο αντιληπτοί ολίγον πριν φθάσουν εις το πεδίον της  μάχης, ευρισκόμενοι δε είς πεδινόν μέρος έδέχθησαν την έπίθεσιν 2.000 ιππέων Μαμελούκων και 1500 πεζών Αιγυπτίων και μετά μικράν άντίστασιν, μη προλαβόντες καν να συνταχθούν, έτράπησαν εις φυγήν έγκαταλείψαντες 45 νεκρούς και πολλούς τραυματίας και αιχμαλώτους.

 Έν τώ μεταξύ κατά τας έσπερινάς ώρας ήρχισε βροχή ραγδαιοτάτη μετ΄ αστραπών και βροντών ο δε Καρατάσιος, του όποιου η θέσις καθίστατο κρίσιμος άπό στιγμής εις στιγμήν, έπωφεληθείς της  κακοκαιρίας και του έπελθόντος σκότους άπεσύρθη εις την Λιγούδιτσαν, συναντηθείς με τους Αρκάδας.

 Η  μάχη του Σχοινόλακα συμφώνως προς το ήμερολόγιον του Πελοποννησίου στρατηγού Γρηγοριάδου διήρκεσεν εξ ώρας.

Έκ των ανδρείων Μακεδόνων
 εφονεύθησαν 13 στρατιώται, 
6 έπληγίοθησαν και 
6 συνελήφθησαν αιχμάλωτοι. 

3 Παπαρρηγόπουλος εις την βιογραφίαν του Καραϊσκάκη  ασχολούμενος με την μάχην του Σχοινόλακα γράφει:

 « Οι νικηφόροι Μακεδόνες έπεμψαν εις Τρίπολιν ως απαρχήν του νέου τούτου είδους του πολέμου,όν έπρόκειτο ήδη να διεξαγάγωσιν οι Έλληνες, 109 λογχοφόρα όπλα. 
Τωόντι τότε κατά πρώτον τα άρρυθμα ημών στίφη προς τακτικόν άντεπαρετάχθησαν τάγμα και μολονότι ούδεμίαν έλαβον εκ Κρεμμυδίου επικουρίαν, άλλ΄ όμως διά την άτρόμητον ανδρείαν και μάλιστα διά την έπιτηδειότητα του αρχηγού, κατώρθωσαν να κατισχύσωσιν ».

Η  νίκη του Καρατάσιου εις τον Σχοινόλακα ένεθουσίασε την Κυβέρνησιν,ο δε Κουντουριώτης μεταβάς είς την Τριπολιτσάν άπεφάσισε με τον Μαυροκορδάτον και τον Κωλέτην να διοργανώσουν τον αγώνα κατά του Ιβραήμ.

 Έπήλθον όμως τα θλιβερά γεγονότα του Κρεμμυδίου και οί μετά του Σκούρτη Ρουμελιώται ύπέστησαν πανωλεθρίαν' διεσκορπίσθησαν είς την Πελοπόννησον και επηρεαζόμενοι από τον Κωλέτην άλλοι μεν έπέστρεψαν είς την Δυτικήν Ελλάδα, άλλοι δε ήρχισαν να φορολογούν και να βασανίζουν τους κατοίκους.

 Πλήρης αναρχία έκράτει είς την Πελοπόννησον. Συμπλωκαί συνήπτοντο καιθημερινώς μεταξύ κατοίκων και στρατευμάτων και ο άγων διήρχετο φοβέραν κρίσιν.

 Ο Καρατάσιος έστρατοπεδευμένος εις τας χώρας εξέθεσε την κατάστασιν εις την Κυβέρνησιν και έζήτησε να αποχώρηση εκ της  άναρχουμένης Πελοποννήσου προς κατευνασμόν των παθών.

 Έν τω μεταξύ οί πλείστοι των Ρουμελιωτών άνεχώρησαν, παρέμειναν δε τελικώς μόνον ο Καρατάσιος, ο Βάσσος, ο Χατζηχρήστος και ο Σκούρτης με 2,000 πολεμιστάς.


Έν τώ μεταξύ όμως αί φάλαγγες του Ιβραήμ έπροχώρουν και ο Αιγυπτιακός στόλος ήπείλει τας νήσους και ιδιαιτέρως την "Ύδραν.
 Οί Υδραίοι διά της  από 29 3 Απριλίου 1825 έπιστολής των προς το Έκτελεστικόν έζήτησαν την αποστολήν δυνάμεως 1.500-2.000 άνδρών υπό τον Καρατάσιον καθώς και την εκ 500 άνδρών δύναμιν των Όλυμπίων υπό τον Μήτρον Λιακόπουλον, η οποία εύρίσκετο με τα γυναικόπαιδα των προσφυγόντων Βορειοελλαδιτών εις τας Βορείους Σποράδας.

'Όντως ο Καρατάσιος άνεχώρησεν εκ Μεσσηνίας και έφθασεν εις την Έρμιόνην, έκειθεν δε διά πλοίων διεπεραιώθη έπί κεφαλής 1.200 Μακεδόνων πολεμιστών εις την Ύδραν, ένθα συνήντησε τον Μήτρον Λιακόπουλον με 300 Όλυμπίους, τον ’Αποστολάραν με 170 και τον 3Ιωάννην Έμμ. Παπάν με ετέρους 70 Μακεδόνας.

Η  παρουσία στρατηγού έμπειροπολέμου και γνωστοτάτου εις την "Ύδραν εκ της  πρώτης έκστρατείας όσον και εκ των λαμπρών κατορθωμάτων του απανταχού της  Ελλάδος διεσκέδασε τον φόβον των Υδραίων.
Εντός ολίγου εφθασεν εις την "Ύδραν και ο Θεοδωράκης Γρίβας με 400 Ρουμελιώτας καθώς και 200 άλλοι εκ Σαλαμινος, ταχθέντες άπαντες υπό τον Καρατάσιον.

Ο αρχηγός έπεδόθη αμέσως εις την οχύρωσιν της  νήσου οί πρόκριτοι της  νήσου, αδαείς εις τους κατά ξηράν άγώνας, φαίνεται ότι δεν κατέβαλον την προσήκουσαν έπιμέλειαν εις την οχύρωσιν της  νήσου των έναντίον τυχόν απόπειρας άποβιβάσεως εχθρικών αγημάτων.

Τέλος κατόπιν της  έπιμονής τού Καρατάσιου η οχύρωσις της  νήσου έπερατώθη, ο δε τουρκικός στόλος πληροφορηθείς τας αποσταλεί σας ενισχύσεις δεν έτόλμησε να προσβάλη αυτήν. Δυστυχώς όμως τα υπέρογκα βάρη τού ’Αγώνος και αι μεγάλαι οίκονομικαί θυσίαι της  εύάνδρου ταύτης νήσου, της  έξυπηρετησάσης τον "Αγώνα όσον ούδεμία άλλη, είχον εξαντλήσει το ταμείον της.

 Οι στρατιώται τού Καρατάσιου, του Γρίβα και του εν τώ μεταξύ άφιχθέντος Μακρυγιάννη δεν έλάμβανον τους μισθούς και τα καθιερωμένα σιτηρέσια.

 Ο Καρατασιος ως γενικός αρχηγός των άποβίβασθέντων διά της  από 14 Νοεμβρίου 1825 έπιστολής του εγραφε προς τους προκρίτους της  νήσου.

« Σήμερον ήλθον όλοι οι καπετανέοι εδώ και με λέγουνοτι τους έβίασαν οί στρατιώται διά τα σιτηρέσια. 
Επειδή τις και είναι άποκρέα σήμερον, θέλουν χαρτζιλίκι ο κόσμος να αποκρέψουν.
 Περικαλώ λοιπόν κλπ» 

Εις την 'Ύδραν ο Καρατασιος παρέμεινε μέχρι τέλους τού 1825, ότε και άνεκλήθη εις την Πελοπόννησον, έπειδή η κατάστασις έκει έχειροτέρευεν ενεκα της  προόδου των επιχειρήσεων του "Ιβραήμ.

Θά παραθέσωμεν ενταύθα άπόσπασμα της  ύπ3 άρ. 15934/31-12-1825 Διαταγής άνακλήσεως προς τους προκρίτους της  "Ύδρας, η οποία λίαν χαρακτηριστικούς περιγράφει τα γεγονότα.

« . . . . Επειδή μετά την αποτυχίαν του κατά της  Τριπολιτζάς σχεδίου έσκορπίσθησαν όλα τα στρατεύματα των επαρχιών και επόμενον να δειλιάση ο λαός και τα εκ της  δειλίας αποτελέσματα να είναι ολέθρια, η Διοίκησις εκρινεν άναγκαίον να φέρη είς την Πελοπόννησον τον στρατηγόν Καρατάσιον με τους ύπό την οδηγίαν του οπλαρχηγούς, διά να εύρίσκεται εν καιρω χρείας εν σώμα άρκετόν και συγκείμενον από ανδρείους και εμπειροπολέμους στρατιώτας και να χρησιμεύση εναντίον του έχθροϋ . . . ».

Αλλά και ο αρχιστράτηγοςΚολοκοτρώνης βλέπων την διάλυσιν των Πελοποννησίων παρεκάλεσε κατ’ έπανάληψιν την Διοίκησιν να άνακαλέση εις την Πελοπόννησον τον γενναιον Καρατάσιον, η δε Διοίκησις άπαντώσα διά της  ύπ3 άριθ. 55/25-6-1825 έπιστολής της προς τον Κολοκοτρώνην εγραφε :

 «... 'Όσον λυπηρά και αν είναι η περίστασις, αρχηγοί 'Έλληνες, δεν πρέπει όμως να μάς άπονεκρώση.
 'Η Διοίκησις εγραψε μετ’ επιμονής εις την Ύδραν, διά να μεταφέρη δλα τα έκεί ευρισκόμενα σώματα ύπό την οδηγίαν του στρατηγού Καρατάσιουσυμποσούμενα εις 3 χιλιάδας περίπου... ».

Ο Καρατάσιος έντολή της  Κυβερνήσεως άναχοορήσας έξ "Υδρας έπανήλθεν είς τα Βέρβενα της  Πελοποννήσου ϊνα σύμπραξη με την ύπό τον Χατζημιχάλην ομάδα των έναπομεινάντων Ρουμελιωτών, έχων ως ύπαρχηγόν τον πολεμιστήν των Βοδενών ’Αγγελήν Γάτσον.

 Ηγούμενος δυνάμεως εκ 2000 πολεμιστών κατέλαβε την περιφέρειαν από Τζιπχιανά έως το ΙΊαρθένι ίνα αντιμετώπιση την προς την Καρύταιναν προελαύνουσαν φάλαγγα του "Ιβραήμ.

Έν τώ μεταξύ, ένεκα της  υποταγής των Τρικκεριωτών καθώς και του Διαμαντή, άνεχώρησεν από την Πελοπόννησον έπι κεφαλής 300 πολεμιστών διά την Σκιάθον, εις την όποιαν εύρίσκοντο αί οικογένειαι των Όλυμπίων.

Εις την Πελοπόννησον παρέμεινεν έπι κεφαλής των Μακεδόνων ο Αγγελής Γάτσος, άλλοι δε 200 Μακεδόνεςμε αρχηγόν τον Τόλιον Λάζον άνεχώρησαν με την αποστολήν του Καλλέργη διά την Κρήτην, ίνα συνδράμουν την έπανάστασιν της  Μεγαλονήσου.

Κατά το διαρρεύσαν διάστημα οί Θεσσαλοί, μη δυνηθέντες ν΄ άντισταθούν μετά την άναχώρησιν των περισσοτέρων Όλυμπίων υπό τον Καρατάσιον εις την Πελοπόννησον, συνεργούσης δε και της  διαγωγής του Όδυσσέως ύπετάγησαν εις τον Κιουταχήν. 

Ο Διαμαντής παρ΄ όλην την ανδρείαν του διαφωνών διαρκώς με την Κυβέρνησιν και τους άλλους αρχηγούς, ύπετάγη και αυτός εις τους Τούρκους μαζί με τον Γούλαν και τον Αίτωλοακαρνάνα Μιχαήλ Πιλάλαν.

Οι πολεμισταί ούτοι άμα τή έπιστροφή του Καρατάσιου εις την Σκιάθον άπέστειλαν τον Θεσσαλόν I. Τσακμάκην ίνα καταπείση τον Μακεδόνα πολεμιστήν και τους συνεργάτας του να υποταχθούν και αύτοι εις τους Τούρκους.

Ο ύποκινών τους άρματωλούς τούτους  Αλβανός αρχηγός Ταχήρ Κόνιτσας άπέστειλε διά του Τσακμάκη χρήματα και διάφορα δώρα εις τον Καρατάσιον

 « "Αλλ" ούτος ο αγαθός γέρων (Καρατασιος), γράφει ο Σπηλιάδης, άφ΄ ού έπολέμησεν εις την Μεσσηνίαν τον Ιβραήμ δεν ήτο ποτέ δυνατόν να συνδιαλλαγή με τους έχθρούς ».

Απέπεμψε τον αίσχρόν Ελληνα άπεσταλμένον και ειδοποίησε πάραυτα την Κυβέρνησιν λάβη τα μέτρα της, διότι ο Ταχήρ Κόνιτσας και ο Όμέρ της  Καρύστου έπρόκειτο να έπιτεθούν κατά της  Σκιάθου, της  όποίας οι κάτοικοι και πάλιν ήρχισαν να δεικνύουν διαθέσεις υποταγής εις τους Τούρκους.

 Κατόπιν των άνωτέρω κατά μήνα Νοέμβριον του 1826 η Κυβέρνησις διώρισεν εκ νέου τον Καρατάσιον αρχηγόν της  περιφερείας ταύτης.

Γκούρας Ιωάννης

Μετά τον οίκτρόν θάνατον του Ανδρούτσου και την πτώσιν του Μεσολογγίου ο I. Γκούραςδιορισθείς αρχιστράτηγος της  "Ανατολικής Ελλάδος προσεκάλεσε τον Καρατάσιον και όλα τα "Ολυμπιακά στρατεύματα να κατέλθουν εις τα Μέγαρα ίνα πολεμήσουν κατά του καταλαβόντος την "Αττικήν Κιουταχή.

 Ούτω μετεσταύθμευσεν ο Καρατάσιος εις τα Μέγαρα ένθα έδημιουργείτο το νέον Έλληνικόν στρατόπεδον ύπό τον Καραϊσκάκην, αλλά πάλιν διά νέας διαταγής διετάχθη να διεκπεραιοοθή εις την Εύβοιαν και να προβή εις έπίθεσιν έναντίον των έκει Τούρκων.

Αφιχθείς έκει έλεηλάτησε την νήσον και κατώρθωσε διά του τρόπου αύτού να έξαναγκάση τους μετά του Κιουταχή εις την Αττικήν έκστρατεύσαντας Τούρκους να έπανέλθουν είς την νήσον.

Τό τουρκικόν στρατόπεδον της  Αττικής έξησθένησεν αρκούντως έκ

Καραϊσκάκης Γεώργιος

τού αντιπερισπασμού, τον όποιον έδημιούργησεν ο Καρατάσιος, άλλά η Κυβέρνησις δεν έξεμεταλλεύθη την παρουσιασθείσαν ευκαιρίαν.

Ούχ ήττον όμως ο Μακεδών στρατηγόςπεριφερόμενος εις την Εύβοιαν και λεηλατών αυτήν είχε κατορθώσει να αιχμαλωτίσω, συμφώνως προς τα γραφόμενα υπό τού άγωνιστού Καρώρη, δυο τουρκικά πλοία πλήρη πολεμοφοδίων και τροφίμων καθώς και 80 ναύτας, άτινα άπέστειλεν εις την Κυβέρνησιν.

Παρ΄ όλας τας επιτυχίας ταύτας και την επιθυμίαν να δημιουργηθή ισχυρός περισπασμός εις την Εύβοιαν και τον Εύριπον δεν έπετεύχθησαν τα αναμενόμενα αποτελέσματα, διότι η μεγαλυτέρα προσοχή ήτο έστραμμένη εις την Αττικήν και εις την Πελοπόννησον.

Έάν διετίθετο σοβαρά κατά ξηράν δύναμις πολεμιστών ως και ναυτική τοιαύτη, την όποίαν έπιμόνως έζήτει ο Καρατάσιος άπό τους Υδραίους  διά να άποβιβασθή εις την  Αταλάντην και προσβάλη τους σταθμούς ανεφοδιασμού των Τούρκων απειλών τα νώτα τού Κιουταχή, άλλοία πιθανώς θά ήτο η εκβασις της  εκστρατείας εκείνης.

Κατά μήνα Σεπτέμβριον η Κυβέρνησις άπέστειλε τον Κωλέτην εις την Εύβοιαν, Ταλαντονήσι και Σκιάθον προς τον Καρατάσιον, ίνα συνεννοηθή μετ΄ αύτού προς ενέργειαν αποβάσεων εις ’Αταλάντην και έκειθεν προέλασιν προς τας Θήβας, ίνα διά τού νέου αύτού άντιπερισπασμού εύοδωθή η εκστρατεία τού Καραϊσκάκη.

 Τήν 3ην Νοεμβρίου τα Όλυμπιακά στρατεύματα ήρχισαν αποβιβαζόμενα εις την Αταλάντην.
 Τήν 8ην τού αύτού μηνός ο Γάτσος έπί κεφαλής των άποσχισθέντων εκ τού γενικού αρχηγού Καρατάσιου πολεμιστών άνερχομένων εις 500 περίπου έπετέθη κατά της  "Αταλάντης και κατέλαβε τον σταθμόν ανεφοδιασμού  ακολούθως πληροφορηθείς οτι ο Μουστάμπεης άφικνειται εκ Θηβών, κατέλαβε σημειον τι της  κεντρικής όδού μεταξύ  Αταλάντης και Λεβαδείας ίνα αντιμετώπιση τους έπερχομένους Τούρκους.

Εις το σημειον αυτό συνήφθη σφοδροτάτη μάχη, κατά την όποίαν οί "Ελληνες μαχόμενοι εις τα πεδινά και προσβληθέντες από το ίππικόν του Μουστάμπεη ύπέστησαν μεγάλην φθοράν.

 Έκεί έφονεύθη ο ’Αγγελής Συκιώτης από την Χαλκιδικήν, ο Γέρω Καλαμίδας, ο Κόντος, ο Χαμακιώτης, ο αρεοπαγίτης Κ. Σακελλίων,συνελήφθη δε αιχμάλωτος ο Αθανάσιος Έμμ. Παπάς,  ο υιός του άτυχους αρχιστρατήγου της  Χαλκιδικής.

 Ο Γάτσος επολέμησεν άνδρειότατα όπως πάντοτε, άλλ΄ύποχωρών ναι αυτός μαζί με τον άρματωλόν του 'Αλμυρού Βελέντζαν κατώρθωσε να καταλάβη μιαν ερειπωμένην εκκλησίαν και να οχυρωθή με 80 άνδρας.

Έπι οκτώ ώρας ήμύνετο άπεγνωσμένως κατά τών Τούρκων, έφόνευσε και έπλήγωσεν άνω των 150, θά συνελαμβάνετο δε αιχμάλωτος,αν δεν κατέφθανεν η πρωτοπορεία του σώματος του Καρατάσιου υπό τον υιόν του Τσάμην και με ύπαρχηγούς τον Μήτρον Λιακόπουλον, τον ’Αποστολάραν, άποσχισθέντα εκ του Γάτσου, και τον Καπετάν ’Αναστάσην (Χιμευτόν ; ) εκ Κασσάνδρας, οίτινες και ετρεψαν τους Τούρκους εις φυγήν, άφου άπώλεσαν 34 πολεμιστάς και άπήλλαξαν τον Γάτσον και τον τραυματισθέντα Βελέντζαν από βεβαίου θανάτου η αιχμαλωσίας.

Δυστυχώς η άναχώρησις των πλοίων των περιπολούντων εις την Εύβοιαν, Σκιάθον και Σκόπελον ήνάγκασε τα Όλυμπιακά στρατεύματα να έπανέλθουν εις τας νήσους, η δε κατά των Θηβών άρξαμένη εκστρατεία έματαιώθη προς ζημίαν του άγώνος εν ’Αττική.

Είπομεν ανωτέρω ότι κατά την γενομένην συνθήκην μεταξύ Όλυμπίων και Κιουταχή εις Τρίκκερι παρέμεινεν εντός της  πόλεως μόνον ο Αλβανός ηγέτης Ταχήρ Κόνιτσας.
Ο Κιουταχής, ώς γνωστόν, ειχεν άναλάβει την ύποχρέωσιν εκτός της  έκκενώσεως της  περιφερείας να άφήση ελεύθερα τα άρματωλίκια τού Βελέντζα και των άλλων Θεσσαλών.

ΟΤούρκος όμως Πασάς όχι μόνον ήθέτησεν άργότερον τας συμφωνίας άλλ΄ άπέστειλε και στρατεύματα εις τον Ταχήρ Κόνιτσαν, όστις ώχύρωσε το Τρίκκερι καθώς και τας άποθήκας τού λιμένος.
Βαρέως φέροντες οί Μακεδόνες αρχηγόι την άθέτησιν των συμφωνιών τού Κιουταχή προς τους Θεσσαλούς συναγωνιστάς των άπεφάσισαν να έπιτεθούν κατά τού Τρίκκερι, να οχυρωθούν εντός αύτού και έπεκτείνοντες τας ένεργείας των εντός της  Θεσσαλίας να δημιουργήσουν αντιπερισπασμόν εις τον εχθρόν.

Τήν εποχήν εκείνην Πασάς της  Λαρίσσης ειχε διορισθή ο "Αλβανός Όμέρ Βρυώνης, όστις πριν αναχώρηση διά την νέαν του θέσιν, άπέστειλεν εις Λάρισσαν τον ύπαρχηγόν του επι κεφαλής ισχυράς δυνάμεως "Αλβανών διευθυνομένης από επίλεκτους αξιωματικούς, μεταξύ των όποιων ήτο και ο Νούρκα Σερβάνης.

Ο Καρατασιος ευρισκόμενος εις την Σκιάθον και συνεπικουρούμενος από τον Γάτσον—μετά τού οποίου κατόπιν μάλιστα τού ατυχήματος της  Λεβαδειάς και της  παρασχεθείσης συνδρομής, ειχεν ανανεώσει τους παλαιούς αδελφικούς δεσμούς της  25ετούς συνεργασίας — τον Μπινον, τον Λιακόπουλον, τον Βελέντζαν και τον "Αποστολάραν, καθώς και από άπόσπασμα Εύβοέων σταλέντων ύπό τού Κριεζώτη την νύκτα της  5 Νοεμβρίου 1827 επετέθη αίφνιδιαστικώς κατά τού λιμένος τού Τρίκκερι, κατέλαβε τας άποθήκας εφοδιασμού, κατέσφαξε και  ήχμαλώτισε την "Αλβανικήν φρουράν, αμέσως δε επορευθη κατά της  πόλεως.

Ο Ταχηρ Κόνιτσας όμως επικεφαλής ίσχυράς δυνάμεως και καλώς ώχυρωμένος κατώρθωσε ν΄αναχαίτιση όλας τας εφόδους των έπιτεθέντων, ζητήσας συνάμα επειγόντως ενισχύσεις εκ Λαρίσσης.

Πράγματι εστάλησαν 1.500 πολεμισταί Αλβανοί με επικεφαλής τον Νούρκα Σερβάνην, αλλά δεν επρόλαβον να είσέλθουν εις το Τρίκκερι.
Ο Καρατασιος άφού έταξε μικράν δύναμιν πολεμιστών ίνα κρατή εις άπόστασιν τον ωχυρωμένον Ταχήρ Κόνιτσαν, εσπευσεν είς συνάντησιν τού Σερβάνη επί κεφαλής 2.000 άνδρών.

Η  σύγκρουσις έγένετο είς τα παλαιά οχυρώματα της  Παναγίας, η δε μάχη υπήρξε πεισματώδης και κρατερά.
Τελικώς οι "Αλβανοί δεν ήδονήθησαν να άντιστούν είς την επίθεσιν και ήρχισαν να υποχωρούν' κυκλωθέντες όμως διά στρατηγήματος τού Καρατάσιου και  φονευθέντος τού αρχηγού των Νούρκα Σερβάνη κατεσφάγησαν σχεδόν άπαντες.

Η  νίκη αύτη ένέπλησε χαράς τους "Ελληνας, οϊτινες ακολούθως έπετέθησαν κατά τού Τρίκκερι, μη δυνηθέντες όμως να κυριεύσουν την πόλιν, ελεηλάτησαν τας άποθήκας εφοδιασμού, παρέλαβον τα πυρομαχικά και  τα τρόφιμα και  ακολούθως έπέστρεψαν εις το στρατόπεδον της  Σκιάθου και της  Σκοπέλου.

Ο Κωλέτης  έπιστρέψας εν τώ μεταξύ είς την Σκιάθον εν συνεννοήσει με τον Καρατάσιον, τον Γάτσον και τους λοιπούς Όλυμπίους ένήργησε και νέον αποκλεισμόν τού Εύρίπου, ωστε να καθίσταται αδύνατος ο εκ Βόλου ανεφοδιασμός τού Κιουταχή και τού Όμέρ Πασά της  Καρύστου.

Έξακολουθούντος τού αποκλεισμού τού Εύρίπου 250 Μακεδόνες με έπι κεφαλής τον ’Αγγελήν Γάτσον άνεχώρησαν διά την Πελοπόννησον ενθα παρέμειναν μαχόμενοι μέχρι πέρατος τού Αγώνος, έτεροι δε 200 με τον Μήτρον Λιακόπουλον και τον Ψαροδήμον άπεστάλησαν ώς επικουρία εις τον Κριεζώτην δρώντα έναντι της  Χαλκίδος.

Ο Καρατάσιος μετεσταύθμευσεν εις την Ναύπακτον έπι κεφαλής σημαντικού τμήματος Μακεδόνων εις δε την περιοχήν τού Εύρίπου παρέμεινεν ο Τσάμης Καρατάσιος με τον Βελέντζαν. 

Κατ'  αύτόν τον τρόπον η Μακεδονική Λεγεών διεσκορπίσθη εις ολόκληρον την Ελλάδα. 

Συγχρόνως και αι πολεμικαί επιχειρήσεις με την άφιξιν τού Κυβερνήτου διήνυον το τελευταιον στάδιον.

Ο Κριεζώτης με τον Μήτρον Λιακόπουλον και τον Τόλιον Λάζον δρώντες υπό τας διαταγάς τού στρατάρχου της  "Ανατολικής Ελλάδος Δ. Ύψηλάντη κατέλαβον την 18ην Μαίου 1829 την έναντι της  Χαλκίδος θέσιν Ανυφορίτην  εξ άλλου η ύπό της  υπολοίπου δυνάμεως τού Κριεζώτη κατοχή τού φρουρίου Καραμπαμπά  έναντι της  Χαλκίδος συνετέλεσεν ώστε ο Όμέρ Πασάς να εύρεθή εις δύσκολον θέσιν.

Κριεζιώτης Νικόλαος

 Έπι κεφαλής 1.000 άνδρών τού τακτικού στρατού και 500 άτάκτων άπεφάσισε να προσβάλη αιφνιδιαστικούς την ύπό τον Κριεζώτην δύναμιν άνερχομένην εις 800 άνδρας και κατέχουσαν τονΑνυφορίτην.

Όντως οί εχθροί επιτεθέντες έπέφερον σύγχισιν μεγάλην εις το στρατόπεδον και ο γενναίος Κριεζώτης εύρέθη εις θέσιν εξαιρετικά δύσκολον, άλλ΄ εύτυχώς κατά την πλέον κρίσιμον στιγμήν ο πεντηκόνταρχος Νικόλαος Λιακόπουλος (αδελφός τού Μήτρου) τεθείς έπι κεφαλής όμάδος "Ολυμπίων και επιτεθείς άνέστειλε την ορμήν των Τούρκων, ο δε συμπατριώτης του Ψαροδήμος ιδών τούρκον σημαιοφόρον πλησιάσαντα τα οχυρώματα και μέλλοντα να στήση την τουρκικήν σημαίαν, άνέσπασε μεγάλην μάχαιραν και πηδήσας έπί τού εχθρού αφού έβύθησε ταύτην έπί τού στήθους του κατώρθωσε να άρπάση την σημαίαν παρ΄ όλα τα τραύματα, άτινα έδέχθη.

 Η  δημιουργηθεισα ψυχολογική στιγμή άνεπτέρωσε το ήθικόν των άγωνιζομένων και μετ΄ολίγον οί εχθροί έτράπησαν εις φυγήν έγκαταλείψαντες πολλούς νεκρούς και τραυματίας. Μετά πάροδον ολίγων ημερών έφονεύετο πλησίον των Θηβών εις εκ των πλέον μαχιμωτάτων ύπαρχηγών της  Μακεδονι

κής Λεγεώνος ο Μήτρος Λιακόπουλος *) εις έπίθεσιν κατά 500 Τούρκων, οί οποίοι μετέβαινον εκ Χαλκίδος εις Θήβας. Οανδρείος ούτος πολεμιστής, παλαιός κλέφτης του Όλυμπου και ύπαρχηγός τού Διαμαντή είς την έπαναστασιν της  Χαλκιδικής, είναι εκ των τελευταίων νεκρών τού ’Αγώνος, διότι μετ΄ ού πολύ κατά την τελευταίαν μάχην της  Πέτρας ύπεγράφετο η γνωστή ειρήνη, η όποια εστεφε τα ένδοξα όπλα της  Ελλάδος.

Είχον παρέλθει ήδη οκτώ ετη από της  ένάρξεως τού Αγώνος.

Οί Μακεδόνες πολεμισταί μετά την κάθοδόν των εις την κάτω τού Όλύμπου Ελλάδα πολεμούντες παντού ενθα η ανάγκη της  πατρίδας επέβαλλε τούτο και διαρκώς ένισχυόμενοι με νέους πελεμιστάς στρατολογουμένους κατά περιόδους εκ των διαφόρων μακεδονικών περιφερειών, προσέφερον ο,τι ήδύναντο διά τήν  δημιουργίαν τού ελληνικού θαύματος.

 Οί περισσότεροι ήγέται μετά χιλιάδων οπαδών είχον πέσει επί τού πεδίου της  τιμής, πολλοί δε άλλοι ύπηρέτουν εις τα διάφορα ελληνικά στρατόπεδα.

 Ύπό το όνομα Ολύμπιοι ο ερευνητής της  ιστορίας πανταχού ανευρίσκει άγωνιστάς.

Είς το Πέτα, το Τρίκκερι, τας Θήβας, την Πελοπόννησον, την Ηπειρον, την ’Αταλάντην, την Εύβοιαν και  την Στερεάν, την Ύδραν, τα Ψαρά και την Κρήτην υπάρχουν είς τας έκατόμβας των άγωνισαμένων και πεσόντων Μακεδόνες πόλεμισταί,οί όποιοι μετά των τέκνων συμπάσης της  Ελλάδος έπότισαν με το αίμα των το δένδρον της  ελευθερίας, το όποιον έβλάστανεν ήδη είς την έρημωθεισαν μέν, άλλά άναστηθεισαν Έλληνικήν Πατρίδα.

Μέ την εναρξιν της  τακτικής όργανώσεως και  άτάκτων πολεμιστών της  χιλιαρχίας, ο ούσιαστικώτερος αρχηγός των Μακεδόνων, ο Γέρω Καρατάσιος, άνέλαβε την διοίκησιν της  έβδομης χιλιαρχίας με έδραν την Ναύπακτον.

 Είχεν όμως γηράσει ο άδάμαστος πολεμιστής  αί θλίψεις της  ζωής, η απώλεια της  αγαπημένης ιδιαιτέρας του πατρίδος, ο μαρτυρικός θάνατος της  οίκογενείας του, αί κακουχιαι της  εκστρατείας έπέδρασαν έπι της  υγείας του.

Τεσσαράκοντα πέντε ετών υπηρεσία είς τον αγώνα της  δούλης Πατρίδος, υπηρεσία θετική, καρποφόρος, ανιδιοτελής από τας όλίγας και ολίγων αγωνιστών.

Διά τον χαρακτήρα και την δράσιν του μεγάλου ταύτου άγωνιστού, τού μέχρι χθες παραμεληθέντος ύπό των Ελλήνων Ιστορικών, άντι παντός άλλου άρκούμεθα να έρωτήσωμεν :

« Γνωρίζετε άλλους αρχηγούς τού Άγώνος, οίτινες έπραγματοποίησαν τοιούτους πολεμικούς περιπάτους άπό των εκβολών τού Άλιάκμονος μέχρι Σουλίου και άπό Ναούσσης μέχρι Ματαπά, άγωνιζόμενοι ως ο Καρατάσιος και οί σύν αύτω δχι εκ στενού τοπικού ενδιαφέροντος η έξ άνάγκης, άλλά μόνον διά την Πατρίδα, την ιδέαν αυτής και της  ελευθερίας; » 

Περί της Βλάτσης ως έδρας του άρματολικίου της περιοχής της άνω του Αλιάκμονας κειμένης και περί των Βλατσιοτών άρματολών Βράκα και Ντόκου των έπαπειλούντων τα πέριξ Καστοριάς, Σιατίστης, Κοζάνης, Βέροιας, Βοδενών, προ της προωθήσεως του ’Αλή πασιά εις την Δυτικήν Μακεδονίαν, έγένετο ήδη λόγος άνωτέρω.

Δια την στρατηγικότητα του τόπου, μαρτυρουμένην ήδη από των μέσων του ΙΖ' αίώνος δια της παρουσίας και εύχεροΰς κινήσεως της μεγάλης ομάδος των κλεφτών του καπετάν Πάνου, αι καθ’ ολου άγωνιστικαι προσπάθειαι δεν νοούνται διακοπεΐσαι εις τούς: Βράκαν και Ντόκον μετά την χηρείαν του ύπ΄ αύτούς άρματολικίου.

Εν άλληλοσυναρτήσει προς το γενικώτερον κλίμα το επικρατούν εις την εγγύς περιοχήν του Όλύμπου και των Χασίων άρχομένου ιδίως του ΙΘ' αίώνος, δύο Βλατσιώται:

Φαρμάκης Ιωάννης

ο Ι. Φαρμάκης και ό Γ. Ζάγλας 

θά έξέλθουν άνεπιστρεπτί των ορίων της Βλάτσης ως άγωνισταί της ελευθερίας, εντασσόμενοι εις τους έκπροσώπους του συγκεκριμένου ήδη αγώνος ύπέρ της εθνικής άποκαταστάσεως.

Άρχομένου του αίώνος μας και ύπό την πρόσθετον απειλήν κινδύνων ίδιομόρφων εις βάρος του Ελληνισμού της Μακεδονίας τρεις κυρίως Βλατσιώται, έξ ών οι δύο οπλαρχηγοί μαχόμενοι θά έκπροσωπήσουν έπαξίως την άντίστασιν καθ’ ο μέρος άφεώρα εις τον εντόπιον παράγοντα.

Την σταδιοδρομίαν των άνωτέρω εκλεκτών άγωνιστών θυσιασθέντων κατά τας σημαντικωτέρας περιόδους της έθνικής ημών ιστορίας, ήτοι την προ της έπαναστάσεως του 1821 και κατ’ αύτήν ως και κατά τον Μακεδονικόν άγώνα θά παρακολουθήσωμεν δι όσων στοιχείων κατέχομεν, άναλυτικώτερον του Ι. Φαρμάκη, έπιμένοντες εις τα της πατρίδος των πρωτίστως δεδομένα τα προκαλέσαντα την μεταλλαγήν του βίου των ίδιων και των οικογενειών των.

Παραλλήλως προς τους έπωνύμους τούτους έκπροσώπους της έθνικής ιδέας έκρίθη χρήσιμος η σύνθεσις ίδιου κεφαλαίου περιλαμβάνοντος γενικά τινα σχετιζόμενα προς τας δυνάμεις άμύνης τας περισσότερον μονίμους, αι όποιαι συνείχον την Κοινότητα ως ομάδα, άνευ των υπηρεσιών των όποιων η συντήρησις αύτής (τής Κοινότητος) επί μακρόν ΐσως θά ήτο προβληματική, άν μη άδύνατος.

Τάς δυνάμεις ταύτας άποτελούσας την συνεχή άξιόμαχον φρουράν και άντιπροσωπευομένας από άνωνύμους κατά το πλεΐστον άγωνιστάς ώνομάσαμεν ύπερασπιστάς.

Απήχησιν της εν γένει μαχητικότητος και του άδουλώτου πνεύματος νομίζω ότι άπέδωσεν η γνωστή ανά την εύρεΐαν έκτασιν του δυτικομακεδονικοΰ χώρου χαρακτηριστική προσωνυμία
 «το ήρωϊκόν Μπλάτσι»,
καθώς και το έπιγραματικο στιχάκι
«ή Σιάτιστα εχει το φλουρί, το Μπλάτσι το ντουφέκι», 
διατυπωθέντα κατά τινα ΐσως υπερβολήν, κατά το πιθανώτερον όμως δια της έπισωρεύσεως εντυπώσεων εξ άνδραγαθημάτων των άγωνιστών κ.λ., μέχρι των θυσιών του άπλοΰ αγγελιοφόρου η του κοινού τζιομπάνου Βλατσιώτου.


Ή οικογένεια Φαρμάκη ήτό ποτε εκ των άξιολόγων της Βλάτσης, δια την έμπλοκήν όμως του εκ των μελών της Ίωάννου κυρίως εις τα κλεφταρματολικά και τα έθνικοαπελευθερωτικά έκτόςτου κατατρεγμού και των ζημιών, τας όποίας ύπέστη, δεν άπέφυγε κατ’ άνάγκην και το ξεκλήρισμα έκ της εστίας της, καταλιποΰσα εν αυτή μόνον ίχνη τινά της ζωής της και συντρίμματα άναμνήσεων εις τους χωριανούς.

Αφετηρίαν ύπάρξεως της οίκογενείας εν Βλάτση προσδιορίζει η μνεία δύο ονοματεπωνύμων Φαρμακαίων εις προγαμιαιον σύμφωνον έτους 1795. 

Ένας Στέργιος δηλαδή Φαρμάκης και ό Ιωάννης ΣτεργίουΦαρμάκη έμφανίζονται ύπογράφοντες ως μάρτυρες προικοσύμφωνον συντασσόμενον εν Σιατίστη την 20 Μαΐου του έτους τούτου (1795) και περιέχον καταγραφήν προικώων κινητών της Αγνής, γυναικαδέλφης του Σιατιστέως Χατζή Κώνστα Παπαγεωργίου, ύπανδρευομένης τον Δημήτριον Χατζή Κώσταν, Βλατσιώτην, τον μετέπειτα Γραμματικόν, περί ου βλ. άνωτέρω εις τον βίον Δημητρίου Γραμματικού.

Ές έτέρου έγγράφου πωλητηρίου του επομένου έτους 1796, Μαΐου 25,εν «Μπλάτση» συνταχθέντος, σημαντικόν στοιχειον παρέχεται δια της άπλής μνείας σπιτιού του Στεργίου Φαρμάκη συνορεύοντος κολλητά μετά τόπου Βλατσιώτισσας πωλουμένου προς τδν Δημήτριον έπίσης X" Κώνστα.

Ουτω εις το έξ άλλων πηγών σκότος δια των ως άνωτέρω λαμβανομένων πληροφοριών προσδιορίζεται έκτόςτης παρουσίας δύο Φαρμακαίων μετά της συγγενικής αύτών σχέσεως, ό Ιωάννης του Στεργίου υιός, και η συμμετοχή της οίκογενείας Φαρμάκη εις εγγείον κυριότητα έντόςτου συνοικισμοΰ Βλάτσης, συνεπως και η καταλογή της οίκογενείας εις τας έχούσας ύποχρεώσεις και δικαιώματα έντόςτ ου χώρου της Κοινότητος, γεγονός πολλής σημασίας δια το έκπαλαι ιδιόρρυθμον σύστημα εισόδου και διαμονής, τδ καλοκαίρι μόνον, οικογενειών ποιμένων έντόςτου συνοικισμοΰ των γηγενών έπί ένοικίω και εις τα ξεχειμαδιά Θεσσαλίας και Χαλκιδικής.

Είδικώτερον δε προσδιορίζεται η θέσις του σπιτιού Φαρμάκη, του Στέργιου και του υίοΰ Ίωάννου
 έν σχέσει προς τον πωλούμενον τόπον, ήτοι κάτω του Γραμματικού (Δ. X" Κώστα) και άνω του Στέργιου Φαρμάκη, εις τον ενδιάμεσον χώρον, όπου ένθυμοΰνται οί γεροντότεροι ότι ό Γραμματικός είχεν ιδιαίτερον παράρτημα (ως άχυρώνα).

Ή παρατήρησις αυτη είναι πολύ χρήσιμος και δια την άγνοιαν των πλείστων έκ των συγχωριανών περί του που εντός του συνοικισμοΰ εύρίσκετο το σπίτι του Φαρμάκη, αλλά και προς πίστωσιν και έπαλήθευσιν όσων οί άμεσοι γείτονες διέσωζον εξ άναμνήσεων των γεροντοτέρων.

(( Ούτω προκειμένου περί της προελεύσεως της οίκογενείας διασώζονται μεν αναμνήσεις τινές, άλλ’ ό έλεγχος των στοιχείων κατά τας παραλλαγάς δεν φαίνεται άποδοτικός  εις άκρίβείαν. Επειδή όμως και τα άπίθανα σήμερον είναι δυνατόν νά άποδειχθοΰν και εν μέρει άληθή από τίνος πηγής άγνώστου εις ήμάς η εις άλλον εχοντα μείζονα ήμών παρασκευήν, δεν έφάνησαν παραλειπτέα: 

Οί Φαρμακαΐοι κρατούσαν ρίζα από το Φαρμάκι, χωριό περιφερείας Σαρανταπόρου Έλασσόνος. 

Χάλασέ ποτε το χωριό αυτό και οί Φαρμακαΐοι έπιασαν πιο ξέμακρα και πιο επάνω, το Βλάτσι. 

Τό Φαρμάκι ως χωριό της Επαρχίας του Δεσπότου Έλασσόνος βλ. εις μονήν Ζάμπορδας μεταξύ 1534-1692 με διακοπήν άφιερωτών εφεξής. 
Χαλασμόν του χωρίου είχεν άκουστά γραία Βλατσιώτισσα (ή Δεσπούλου Τσιουκρικα) από εκείνες που κατέβαιναν εις τα ξεχειμαδιά της Θεσσαλίας και δια το όνομα συνέφυρε και την μετοικεσίαν της οίκογενείας Φαρμάκη εις το Βλάτσι.

 Προκειμένου περί της προελεύσεως του έπωνύμου έκ χωρίου δέν δύναται νά είναι βέβαιον
 (παρά τα γνωστά: Βλαχάβας, Γκούρας, Σούλης, Λιδωρίκης, Πάτρας κ.λ.), διότι 
το Φαρμάκης άπαντάταί πολλαχοΰ και εις το σαρακατσιάνικο τσελνικάτο.

 Έπώνυμον Φαρμακιώτης και οικογένεια -ιώτη κτηνοτροφική, άσχετος προς την παλαιάν του Φαρμάκη, ύφίσταται εν Βλάτση.

Ή κατά την ιδίαν γραίαν και κατά τον ισχυρισμόν άλλων προέλευσις και καταφυγή εις Βλάτσην και των Καλιαντεραίων όφείλεται, ως φρονοΰμεν, πρώτον εις την άνάμνησιν περί του ότι οί Καλιαντεραΐοι ήσαν Χασιώτες (έ'νας Θεόδο^ρος από τα Χάσια διωκόμενος έπιασε το Βλάτσι) και δεύτερον εις την γειτονίαν των οικογενειών έντός του άρχικοΰ οικισμού, όπου ειχον κατειλημμένον χώρον εύρύν και σχεδόν ’ίσον εις εκτασιν και σχήμα, οί έξώπορτές μας άντίκρυστές κ.λ. Άλλ’ ό προτιθέμενος νά άποδεχθή την παράδοσιν άνάγκη νά άρη κωλύματα: 
1) το γεωργικόν της έγκαταστάσεως των Καλιαντεραίων εν άντιθέσει προς το ώργανωμένον τσελνικάτον των Φαρμακαίων, 2) την σχέσιν συνδέσεως της είκόνος του πολιούχου Αγίου Μάρκου με το παλαιοχώρι του Πεκρεβενίκου με το υφιστάμενον εικονοστάσι εις εν των παραρτημάτων των σπίτιών μας κ.λ., εν οις και τας έπιγαμίας μετά γεωργών γηγενών.

Διασώζονται και άλλαι άναμνήσεις περί προελεύσεως των Φαρμακαίων έκ της Πίνδου κατά την ούχί άσυνήθη μεταλλαγήν καλοκαιρινών βοσκοτοπίων του τσελνικάτου προς  τούς μέσους ορεινούς όγκους της Δυτικής Μακεδονίας, Σινιάτσικου-Βίτσι προς Πρέσπες. Κατά ταύτας η οικογένεια Φαρμάκη προέρχεται από την Βωβοΰσαν (πλησίον του Μετσόβου), δθεν και η οικογένεια Ζήκα, μεθ’ ής ήλθεν εις έπιγαμίαν. 
Βλ. εύθύς κατωτέρω και την σημείωσιν δια την Βαγγελίτσου Φαρμάκη την ύπανδρευθεΐσαν τον Άδάμον Έξάρχου έκ Σαμαρίνης.
 Άπό την Βωβοΰσαν κρατάει και το τραγούδι εις τον τρανόν χορόν των κτηνοτροφών (άγνωστον εις τους γηγενείς): 
«Άιντε εσείς Τσαλαπανιώτες, όπου πάτε μόν’ παινέστε του χουριό μας δεν πατιέτι» κ.λ., του όποιου παραλλαγή εξυμνεί τον έκ Βωβούσης άρματολόν Νικόλαον Δούβλην. Τσαραπλανά: γείτονικόν χωρίον, παλαιόν. Βλ. Λαμπρίδου, Ήπειρ. Μελετήματα, Ζαγοριανά\, μέρος Β', Άθήναι 1889, 39, 41, 55, 56, σημ. 1.))

Έκ της ύπάρξεως σπιτιού Στέργιου Φαρμάκη εν Βλάτση το 1796 δύναται να συναχθή το περί γεννήσεως του Ιωάννου εν Βλάτση και τοΰτο ούχί μετά βεβαιότητος, όπως έκ της άπλής ομολογίας περί της ήλικίας του κατά τον χρόνον μυήσεώς του εις την Φιλικήν Εταιρείαν (45 έτών το 1817) ύπελογίσθη ό χρόνος της γεννήσεώς του (1772), άνευ κωλύματος τίνος έκ του έγγράφου του 1795, έφ΄ όσον ήδύνατο νά παρίσταται ως μάρτυς άγων τότε το 23 έτος

 Ό προσθέσας το Γεώργιος ως όνομα πατρός του καπετάν Γιαννάκη ήτο υποχρεωμένος νά άρη το μεμαρτυρημένον έκ πηγής των χρόνων έκείνων «Ιωάννης Στεργίου»δι άμαρτύρου διευρύνσεως του συγγενολογίου Φαρμάκη με πρώτα έξαδέλφια ομώνυμα η άλλως πως.

Κατ’ άκολουθίαν δεν ήμπορεΐ νά γίνη άποδεκτόν, άνευ έλέγχου, το άλλοθεν άμάρτυρον ονομα Γεώργιος ως πατήρ της ώραίας κόρης Φαρμάκη της ζητηθείσης δια τα χαρέμια του Άλή πασιάκατά την διασκευήν του Γ. Μόδη (Μακεδ. 'Ιστορ.), Άθήναι 1920, σ. 36-48), μή παραλειπομένης ένταΰθα της έκ παραδόσεως της γειτονιάς μας μνείας περί του ότι ό Γιαννάκης ειχεν άδελφόν Γεώργιον όνόματι φονευθέντα εις μάχην
«αύτοΰ κατά το Βελιγράδι, σ΄ ενα μέρος Ντόγτσιλάρ λεγόμενον».

Εις την αύτήν, έκ πηγής πιστουμένην, περίοδον περί της οίκογενείας Φαρμάκη εν Βλάτση και των κατ’ αυτήν, μελών κ.λ., άναφέρεται και η πολύτιμος πληροφορία του Νικολάου Κασομούληπερί της μητρός του.

Περιλαμβάνεται αύτη ως συμφραζόμενον με όσα περί μετοικεσίας του πατρός του μετά της μητρός του και του ίδιου, νηπίου τότε εν Βλάτση, ως και περί προσκολλήσεώς του (του πατρός του Κωνσταντίνου) εις τον Ίωάννην Φαρμάκην, θειον της μητρός του, μετά τα θλιβερά γεγονότα της Κοζάνης μεταξύ των άντιμαχομένων μερίδων:
Αύλιώτου (σουλτανικοΰ τα φρονήματα) και Κοντορρούση (άληπασιαδικού), τα όποια ό Ν. Κασομούλης άνάγει εις το ετος 1795.

Κασομούλης Νικόλαος εκ Κοζάνης

Λαμβανομένου όμως ύπ οψιν του ήδη άναμφισβητήτου περί γεννήσεως του Νικολάου (Κασομούλη) τον Αύγουστον (20) του 1795 εν Κοζάνη,η αύτή χρονολογία (άορίστως πως) προ η μετά την γέννησίν του δεν συμφωνεί με τα άλλοθεν σαφώς καθωρισμένα χρονολογικώς γεγονότα, τα λαβόντα χώραν μετά τον Μάϊον του 17972, ήτοι με τα περί φονικής έντός της πόλεως Κοζάνης συμπλοκής των άντιμαχομένων (και Αλβανών) και σωτηρίας τινών έκ των άποδρασάντων οπαδών του Αύλιώτου, εις ους κατελέγετο και ό πατήρ του, οπαδός του φονευθέντος άρχηγού Αύλιώτου.

Δυσχέρειαν προσδιορισμού παρέχει και η πληροφορία του έκ της διατυπώσεως «προσκολληθείς εις τον 'Ιωάννην Φαρμάκην».

 Τι είδους προσκόλλησιν έκαμεν εις τον 23ετή η 25ετή Ιωάννην, τον θείον της γυναικός του;

 Κατά το πιθανώτερον έπιφανείας κατωτέρας και δεν την άναφέρει.

Δεν άναφέρει έπίσης το γένος της μητρός του, όθεν θά ύποβοηθούμεθα εις άλλας διαπιστώσεις.

Δεν το ένθυμειτο;
Αύτά τα έκ Κοζάνης-Βλάτσης, ημπορώ νά παρατηρήσω, τα έγραψε μετά παρέλευσιν πολλών έτών και εις ιδιαιτέραν μάλιστα προσθήκην εις τα «άρματολικά» του.

 Τό ετος 1795 δεν ήτο αύθαίρετον, άλλ άνεφέρετο εις τον χρόνον έπιστροφής του Αύλιώτου εις Κοζάνην μετά 14 έτών άπουσίαν εις Πέστην λόγω κατατρεγμού του δια τα γκοτζαμπασλίκια.

'Η προσκόλλησές του πατρός Κωνσταντίνου εις τονΙ. Φαρμάκην δύναται να έχη σχέσιν με άλλην πληροφορίαν του 1817, χρόνου μυήσεως του Φαρμάκη εις την Φιλικήν Εταιρείαν μακράν της Βλάτσης ευρισκομένου από ετών.

 Εις τον κατάλογον δηλαδή των μελών της Φιλικής «ό έκ της κώμης Μπλάτζι» καπετάν Ι. Φαρμάκης είχε χρηματίσει έκει (εις Βλάτσην) «έξουσιαστής και διοικητής της πολιτικής και πολεμικής».

 Τό «και πολεμικής» άγει κατ’ άνάγκην εις την άποδοχήν ότι κατείχε και το άρματολίκι, εις ό θά είχε θέσιν και η προσκόλλησις του Κ. Κασομούλη φυγάδος εν όπλοις έκ Κοζάνης.

 Άλλ’ ό ίδιος ό Νικ. Κασομούλης δεν θα έγνώριζεν η δεν θά είχεν άκούσει ότι ο θειος της μητρός του ήτο αρματολός;

"Έπειτα σαφής είναι εις την διατύπωσίν του ότι μετά τον φόνον του Βράκα και Δόκου «Μπλατζιωτών» έκτοτε έμεινε χηρεύουσα η θέσις των (ώς άρματολών της περιοχής) πέραν του ποταμού Βίστριτζας (Αλιάκμονος).

 Δια ταύτα και ό,τι έγράφη υπό τινων περί Γεωργίου Φαρμάκη ως πατρός του Ίωάννου, ως αρχηγού του αρματολικιού της περιοχής της πέραν του Αλιάκμονος και ως συμμετασχόντος μετά του Ζιάκα εις τα Όρλωφικά μετά σώματος Μακεδόνων πολεμιστών κατελθόντων εις Πελοπόννησον κ.λ., εχει άνάγκην τεκμηριώσεως.

Προκειμένου περί του  ασφαλώς κατά παράδοσιν, θεσμού του προεστού της Κοινότητοςαπό του 1806 και έφεξής άνελλιπως παρακολουθοΰμεν τα πρόσωπα έπί δεκαετίας.
Πάντως κατ’ άμφότερα τα σκέλη της άσκήσεως.τής έξουσίας ήτο έκ των ών ούκ άνευ πρωταρχικόν το της πολιτογραφήσεως ούτως είπεΐν της οίκογενείας εν Βλάτση κατά τα έξ αρχής λεχθέντα.
 Διότι, έάν ό Γιαννάκης ήτο «άρχιποιμήν», ως γράφει ό Κασομούλης, ήτοι τσέλνικας μή κατοικών χειμώνα καλοκαίρι εν Βλάτση, θά ήτο άνέφικτος η άσκησις έξουσίας και άπαράδεκτος δια τους γηγενείς, τους κυρίους του τόπου, ως έπιμαρτυρεΐται και έκ των έφεξής κατά παράδοσιν συνηθειών εις την διοίκησιν των κοινοτικών της Βλάτσης.

Διό και κατά παρέκκλισιν είναι άνάγκη νά δεχθώμεν ότι ό άρχιποιμήν 'Ιωάννης Φαρμάκης κατά την θητείαν του ως προεστοΰ (ή άρματολοΰ) παρέμεινεν εν Βλάτση (τον Ιανουάριον, χειμώνα καιρό, του 1808 δραπετεύει πόθεν;), της φροντίδος των ποιμνίων του εις Θεσσαλίαν δια ξεχείμασμα έμπιστευομένης εις τους συγγενείς του κ.λ. Δικαιολογείται δθεν ως μή άσφαλής και η σημείωσις του ίδιου Κασομούλη περί σκηνιτών τσελιγκάδων, εις τα παραδείγματα των όποιων κατέλεγε και τον Φαρμάκην, άποσβεσθείσα υπό του ίδιου (σελ. 133 του χειρογράφου, έκδ. σελ. 105, σημ. 3).
'Οπωσδήποτε έκ των όσων διέσωσεν η γειτονιά μας άναμφισβήτητον πρέπει νά θεωρήται ότι ό Γιαννάκης ειχεν εξουσίαν τινά στο χωριό και κατά πως έλεγεν ό ομώνυμος πάππος μου (στη μάνα μου), «και δίκαζε και φυλάκωνε στην Κούλια του και είχε και φάλαγγα».

Κατά τα άνωτέρω δια την συντήρησιν των ποιμνίων των Φαρμακαίων κατ’ άναστροφήν μετατοπίσεως βοσκοτοπίων, χειμερινών ανά έξάμηνον προς Δαμάσι Θεσσαλίας, και δια την άσκησιν της έξουσίας εν Βλάτση παρά του Ί. Φαρμάκη άπητοΰντο ικανότητες εις χρόνους μάλιστα λίαν ταραχώδεις, ως οί του τέλους του 18ου και αρχών του 19ου αίώνος, δταν η μέν κλεφτουριά των Χασίων και του Όλύμπου εύρίσκετο εις έντονον δρασιν, καθ’ ά γνωρίζομεν, ό δ΄ Άλής πασιάς προωθούμενος δια των οργάνων του προς έδραίωσιν της επικυριαρχίας του έπάτασσε πάντα άντιφρονοΰντα η άπειθαρχούντα.

Ή περίπτωσις της Κοζάνης (Αύλιώτου-Κοντορρούση), χωρίς νά είναι μοναδική, είναι χαρακτηριστική και δια την καταφυγήν του Κ. Κασομούλη εις Βλάτσην, δπου θά κατέφευγον και κλεφταρματολοί μετά των ποιμνίων των Βλατσιωτών και των Φαρμακαίων κατά το μέχρι των ήμερών μας συνηθέστατον σύστημα συνδρομής και περιθάλψεως, πολλάκις έξ άνάγκης και φόβου.

Εις τας ως άνω συνθήκας περιβάλλοντος η έμπλοκή του Ί. Φαρμάκη εις συνωμοτικάς ένεργείας ήτο άναπόφευκτος. της μεταπτώσεως όμως αύτου εις την κατηγορίαν των διωκτέων παρά των οργάνων του Άλή τα λεπτομερειακά είναι πολύ θολά μεμειγμένα με άναξίας διαφωνίας προσωπικών (διά διαφοράν π.χ. τόπου έγγύς και άνω του Φαρμάκη).

Έκ μεταγενεστέρας πηγής μανθάνομεν ότι ό Ι. Φαρμάκης ήτο «διακεκριμένος έχθρός του ’Αλή πασια», έκ της αύτής και τον χαρακτηρισμόν του ως διασήμου άντάρτου, προφανώς προερχόμενον από την γνώσιν της καθ5 έκαστα δράσεώς του ως κλέφτου.

Άπό πότε όμως ό Ί. Φαρμάκης, άρχιποιμήν και έξουσιαστής και διοικητής εν Βλάτση ών μεταλλάξας βίον εύρέθη μακράν της Βλάτσης;


Την πρώτην πληροφορίαν μας παρέχει ό D. Popovic. 

Ούτος γράφει ότι ό Φαρμάκης (πατήρ της Νούλας) με τον συγχωριανόν του Ζάγλαν και άρχηγόν τον Γεωργάκην Όλύμπιον με επτά συντρόφους ήλθον εις βοήθειαν των έπαναστατησάντων Σέρβων καταταχθέντες εις το στράτευμα του χαϊδούκ Βέλκου.

 Μη έχοντες ούδέν στοιχείον προς άμφισβήτησιν της πληροφορίας ταύτης του Popovic ήμποροΰμεν νά συμπεράνωμεν περί της δράστηριότητος του Άλή πασια εις την περιοχήν των πατρίδων των διωχθέντων.

 Μετά διετίαν, ήτοι το 1806, το Βλάτσι από κεφαλοχώρι γίνεται τσιφλίκι του Άλή.

 Επάνοδον του Φαρμάκη εις την πατρίδα του σημαίνουν, όσα γράφει ό Κασομούλης (σ. 70) περί του Γιαννάκη Φαρμάκη συμβάντα το 1808.
Τον Ιανουάριον δηλαδή του έτους τούτου — ό προσδιορισμός του μηνός άξιοπρόσεκτος — οί Λαζαιοι και οί Τζιαραΐοι έπεκτείνοντες το πνεύμα όργανώσεως νέου έπαναστατικοΰ κινήματος

«και εις τους σημαντικωτέρους έβοήθησαν ... εις την δραπέτευσιν του περιφήμου άρχιποιμένος Γιαννάκη Φαρμάκη». 

Εις την φυγήν ταύτην του Φαρμάκη πρέπει να άναφέρεται και κάποιος περιωρισμένος λόγος, καθ’ ον έκ του Πεκρεβενίκου (παλαιοχωρίου) ό Φαρμάκης με δύο άλλους επιασαν αύθημερον κονάκι εις το άνω των Σερβίων, δεξιά, χωρίον Καλντάδες η Ράχοβον εις ύπάρχουσαν εκεί συγγενικήν του ενός των συντρόφων οικογένειαν.

Τό γεγονός τούτο της δραπετεύσεως— υπονοούνται ένέργειαι του Φαρμάκη κατά του Άλή ως και ένημερότης των Λαζαίων και Τζιαραίων εις τας προθέσεις κατά του Φαρμάκη — συμπίπτει με τον έπαναστατικόν εις ’Όλυμπον και Χάσια οργασμόν τον ένταθέντα άρχομένου του 1808,
την άποστολήν Ρώσων έκ Σερβίας εις τον ’Όλυμπον, την σύγκλησιν συνόδου καπεταναίων περί τα μέσα Φεβρουάριου του 1808 υπό του Παπά Εύθυμίου Βλαχάβα, τον καθορισμόν ήμέρας ένάρξεως έπαναστάσεως την 29 Μαΐου, την υψωσιν σημαίας έπαναστάσεως υπό του Παπαευθύμη την 5 Μαΐου1 με συμμετοχήν και του Φαρμάκη κατά την περιεκτικήν διατύπωσιν την εν τώ ύπομνήματι του Φιλικού Ξάνθου « άποκτήσας (ώς συνεργός ό Φαρμάκης) επ’ αύτού (τού περιφήμου δηλ. Εύθυμίου Βλαχάβα) και εις άλλας περιστάσεις μεγάλην επιρροήν εις την Ρούμελην...».

Ή κατά το 1808 άπομάκρυνσις του Ι. Φαρμάκη έκ Βλάτσης φαίνεται ότι ήτο οριστική.

Ή εχθρα του με τον Άλή πασια ήτο βαθυτάτη, διό και προυτίμησε νά ύπηρετήση προσωρινώς τον Ισμαήλ μπεην των Σερρών (φρούριον Θεσσαλονίκης, άρματολίκι Καλαμαριάς) ως επραξε και μερίς άλλων άρματολών (Τζιαραΐοι, Μπζιωταΐοι, ό Γούλας Δράσκος (εις Σέρρας από 1813-1816) κ.λ.) μή ύποκυψάντων εις συμβιβασμόν με τον Άλή πασιάν.

Τότε η ολίγον βραδύτερον θά μετεκινήθη και η σύζυγός του έκ Βλάτσης εις Σέρρας, πόλιν με άρκετούς Βλατσιώτας.

Πριν άκριβέστερον άναζητήσωμεν προσδιορισμόν του χρόνου άπομακρύνσεως της συζύγου του Γιαννάκη έκ Βλάτσης βάσει μαρτυρίας, δεν θεωρούμεν παραλειπτέα και όσα η παράδοσις των Βλατσιωτών διέσωσε λείψανα άναμνήσεων, θολά έστω και πενιχρά, σχετικά όμως προς την φυγήν της οίκογενείας έκ της πατρίδος της.
Άπομνημονεύουν λοιπόν οί χωριανοί, άλλοι μέν ότι ό Φαρμάκης οίκογενειακώς έφυγε προς Βελιγράδι, Σερβίαν, λαβών την προς βορράν οδόν δια μέσου του Παλαιοχωρίου, περιοχής Εμπορίου (νήπιον κλαυθμηρίζον το έπνιξαν δια νά μήν προδοθούν), άλλοι δέ, οί περισσότεροι, ότι άποβραδίς φορτώσας ό Γιαννάκης τα πολυτιμότερα (άφησαν επίτηδες και τις λάμπες αναμμένες) κατηυθύνθη προς  χωρίον Φραγκότσι, περιφερείας Καιλαρίων, και από το Σέλι καταβάς προσεπέρασε το Βαρδάρη όριον κυριαρχίας του Άλή πασιά, και γλύτωσε καταφυγών εις Σέρρας.
Και περισσότερον συγκεκριμένα άναφορικώς με τα ξεχειμαδιά των ποιμνίων του Φαρμάκη εις Δαμάσι Θεσσαλίας, ως και με την φήμην φυγής του πέραν του Βαρδαρίου συνήψεν ό λαϊκός τραγουδιστής:


Εις τον προσδιορισμόν του χρόνου της οριστικής έκ Βλάτσης άπομακρύνσεως της συζύγου του Ι. Φαρμάκη ύποβοηθούμεθα έκ των πολυτίμων στοιχείωνμιας έπιστολής του ίδιου Φαρμάκη προς τον Αλέξανδρον 'Υψηλάντην. 

'Η πολυτιμότης των στοιχείων άφορα και εις το της τύχης ολοκλήρου της εν Βλάτση οίκογενείας Φαρμάκη μετά των περί αύτήν.

Πρός πληρέστερον κατά το δυνατόν σχολιασμόν των εν τή έπιστολή είναι άνάγκη νά λεχθοΰν τα και γενικώτερον γνωστά:
 ήτοι ότι το 1816 ό Ί. Φαρμάκης είχε κατευθυνθή εις Πετρούπολιν με άλλους άξιο λόγους καπεταναίους προτιθεμένους νά ζητήσουν μέσον του Καποδιστρίου άντιμισθίαν δια τας υπηρεσίας των εις τα Επτάνησα εις τον πόλεμον κατά των Γάλλων (1806-1812), ότι το 1817 (Αύγούστου 2) κατηχήθη εις Μόσχαν ως Φιλικός και κατά Μάϊον του 1818 έξ Όδησσοΰ εφθασεν εις Κωνσταντινούπολιν, όπου έχρίσθη «’Αρχηγός των αφιερωμένων της Φιλικής Εταιρείας» προοριζόμενος δια περιοδείαν εις την Μακεδονίαν προς μύησιν εις την Εταιρείαν.

Κατ’ Αύγουστον λοιπόν του 1818 εύρίσκεται εις τας Σέρρας— θά έπιστρέψη εις το Βουκουρέστι τέλη Ιουλίου 1819. 
«'Όταν έμίσεψα από Μόσχαν εις Κωνσταντινούπολιν», γράφει ό Φαρμάκης προς τον 'Υψηλάντην (Μάϊον 1818 ), «οί συνάδελφοι του Τσκαριώτου — οί προδόται δεν ελειψαν ποτέ—προ έμοΰ έπρόλαβαν και έπρόδωσαν και έχάσαμεν τότες σημαντικές φαμίλιες και σχεδόν 250 ήρωες».
Με τας συνεπείας της προδοσίας περί άπωλείας κατά τα γενικώτερα σημαντικών οικογενειών και σχεδόν 250 ήρώων δεν θά άσχοληθώμεν ήμεΐς ένταΰθα, άρκούμενοι εις την διερεύνησιν των εν συνεχεία γραφομένων υπό του Φαρμάκη άφορώντων εις το κύριον ήμών θέμα, ήτοι το της τύχης της οίκογενείας Φαρμάκη.

«Έλήφθη αιχμάλωτον το σπίτι μου με όλους τους άνθρώπους και το βιος μου κινητόν και άκίνητον. Πολλοί έξ αύτών άπέθαναν έκτος της γυναικός μου. που την ειχα εις τας Σέρρας και έγλύτωσε και εως σήμερα εύρίσκεται εκεί». 

Και πρώτον δια της έκφράσεως «τήν είχα εις τας Σέρρας» νοοεΐται από χρόνου προγενεστέρου των εν Βλάτση οδυνηρών συμβάντων εις το σπίτι του και τους ανθρώπους του, έξ ών πολλοί άπέθανον.
Κατ’ Αύγουστον λοιπόν του 1818 ό Φαρμάκης συνηντήθη εις Σέρρας με την σύζυγόν του (ή έπιστολή έγράφη μεταγενεστέρως).
Εφεξής όμως που κατέληξεν αυτη;
 Τό σπίτι του Φαρμάκη με 'ολους τους άνθρώπους και το βιος του, επί μακρόν από της άπομακρύνσεως του ίδιου έκ Βλάτσης υπό τον έλεγχον του Άλή πασια ευρισκόμενα, δεν ειχον ύποστή ζημίας, πρίν δηλαδή γίνουν γνωστά τα της μεταβάσεώς του εις Ρωσίαν και κατηχήσεώς του εις την Φιλικήν.
Συνεπως «ή αιχμαλωσία», ως την χαρακτηρίζει ό Φαρμάκης, των άνθρώπων και της περιουσίας του έγένετο άπόντος του Γιαννάκη, καί, μόνον της γυναικός του σωθείσης κατά πρόνοιαν μετακινηθείσης ένωρίτερον εις Σέρρας.

Αύτή αυτη η αιχμαλωσία ολίγον προ της έκ Μόσχας άναχωρήσεώς του δια Κωνσταντινούπολιν δεν είναι άψευδής μάρτυς ότι η άλλη οικογένεια και το βιος του έξηκολούθουν ύφισταμένα εν Βλάτση;
Έάν προηγούντο φόνοι Τουρκαλβανών του Άλή έντός της Βλάτσης, ως έγράφη, εις δύο μάλιστα έπιδρομάς, δεν θά έπηκολούθουν άντίποινα άνάλογα προς την γνωστήν σκληρότητα του Άλή;

Ό θάνατος πολλών έκ των άνθρώπων του Φαρμάκη και η άρπαγή του βιού του έδωσαν, καθ’ ά φρονούμεν, άφορμήν εις τους χωριανούς νά άναζητήσουν τα αίτια, άγνωστα, άνύποπτα και άνερμήνευτα εις τους περισσοτέρους εν σχέσει προς τα τεκταινόμενα συνωμοτικά της Φιλικής.

Ουτω την έπιδρομήν των Τουρκαλβανών κατά την περίπτωσιν αιχμαλωσίας των Φαρμακαίων το 1818 συνέφυραν προς άλλας έπιδρομάς κατά της Βλάτσης και συμπλοκάς εν αύτή της περιόδου 1821-1826, συνεπεία των οποίων αι περισσότεραι οίκογένειαι, ως είπομεν, έξεπατρίσθησαν προσο^ρινώς η και όριστικώς εις Μοναστήρι, Θεσσαλονίκην, Σέρρας και άλλαχού, παραλειπομένης της μνείας των έφεξής κατά καιρούς έπιδρομών μέχρι και του 1878.

 Πόσαι προγενέστεραι των χρόνων του 1821 δέν θά ήσαν έπισωρευμέναι εις την μνήμην των προγόνων μας!!
 ’Άλλοι τον κατατρεγμόν του Φαρμάκη άπέδωσαν εις την άρνησιν νά δώσουν δια το χαρέμι του Άλή την έπιλεγεΐσαν υπό του Βάγια ώραίαν κόρην του Φαρμάκη Γεωργίου, Νούλαν όνόματι.
Προηγούμενον βέβαιον έθεωρεΐτο η παρά του ίδιου Άλή πασια άποστολή Τουρκαλβανών προς παραλαβήν δια το χαρέμι του της νύφης της Χαριζάμινας (μητρός της Κώτσινας Πιπιλιάγκα, θανούσης 80 περίπου έτών το 1938, Χαριζάνου άξιόλογος οικογένεια). Την έφυγάδευσαν όμως με κιρατζήν (τον Γάκην Τάρην) προσπεράσαντα το ντερβένι της Βέροιας.

Ή διατύπωσις «τό σπίτι έλήφθη αιχμάλωτον» είναι ορθώς διατυπωμένη, δεν έπυρπολήθη δηλαδή, καθ’ ά έγράφη, έφ΄ οσον διετήρήθη μέχρι των χρόνων μας.
 'Υπονοείται λεηλασία των οσων ήτο δυνατόν νά μετακινηθούν, μολονότι οί μετέπειτα, δπως έψιθυρίζετο εις την γειτονιάν μας και εις τους χρόνους μας ως παιδιών, πολλά εδρον άξιόλογα έκ των της οικοσκευής (και θαμμένα).

Τό βιος του, κατά την έννοιαν των ζωντανών, γιδοπροβάτων, φοραδιών (οί υπολογισμοί εις πολλάς χιλιάδας είναι αυθαίρετοι), ώδηγήθησαν δια των τζιομπαναραίων των εις την "Ηπειρον. ('Ένας Κόλτσης λεγόμενος ήτο έκ των βοηθών των συνοδευσάντων τα ποίμνια, έτών 16 τότε, θανών περί τό 1890).

Θά παρέλθη δεκαετία ολόκληρος — ήσαν οί χρόνοι άναταραχής ιδιαιτέρως της Βλάτσης λόγω της θέσεώς της — και το 1828 ως terminus μνείας των Φαρμακαίων εν Βλάτση θά άναγραφή εις τον κατάλογον των σπιτιών των Βλατσιωτών των ύποχρέων εις το μαχτοϋ μπόρτζι
 «Φαρμακάδικα σπίτια 3.100 γρόσια», ήτοι ποσόν συγκριτικώς με το των άλλων πολύ ύπερβολικόν.
Έπηυξάνετο δηλαδή το χρέος δια τον νοούμενον έκπατρισμόν των κτητόρων και την ελλειψιν κληρονόμων άμέσων, ώστε νά δικαιολογήται η μετ΄ ού πολύ έκποίησίς των δυναμένη νά προσδιορισθή έκ των άναμνήσεων των γεροντοτέρων κατά χρόνον και πρόσωπα.

Καί του ποτε τσέλνικα εις Άβδέλλαν Γρεβενών Μπαντραλέξη την ώραίαν θυγατέρα έζήτησε δια το χαρέμι του ό Άλής.
Εις τα προς τοΰτο άποσταλέντα όργανά του ό Μπαντραλέξης εδείξε μεγάλην προθυμίαν άπαντήσας ότι θά την πάη ό ίδιος.
 Φορτώσας όμως με την οίκογένειάν του έτράβηξε προς Κοζάνην και από έκεΐ έπιασε το Σέλι επάνω (Ναούσης) γενόμενος έκ των άξιολόγων οικιστών του οικισμού. (Κατά τας άναμνήσείς Κ. Σαμαρα, πρ. γενικού δίευθυντοΰ Έκθέσεως Θεσσαλονίκης. και η οικογένεια Σαμαρα έξ Άβδέλλας εις Σέλι).

((Τον χώρον όλον, όπου ήσαν τα Φαρμακάδικα σπίτια 
— τα περιέβαλλε κοινή αυλή και εντός κήπος με πολλά όπωροφόρα — 
ήγόρασε περί το 1832-35 ό Δημήτρίος Παναγιώτου, Ζέρβας το έπίθετον, Παναγιωτόπουλος είτα και Άμπράζος γνωστός, με τον άδελφόν του Αναστάσιον. και το μέν κεντρικόν σπίτι, μονώροφον, το πήρεν ό Δημήτρίος, έδώ η μεγάλη εξώπορτα με τα φαρδιά καρφιά και το σκεπαστό της έπάνω, το δέ αριστερά εις την γωνίαν, διώροφον με παραθυρόφυλλα ξύλινα, ό Άναστάσης.
 ’Όπισθεν των σπιτιών, προς την γωνίαν συνοχής των εύρίσκετο η Κούλια, έκ της όποίας μικρόν ύψωμα από χώμα και πέτρες διακρίνεται. 

Τά σπίτια τα παλαιά διεσώζοντο μέχρι των παιδικών μας χρόνων. 
Τον δεξιά χώρον, όπου έλέγετο ότι ήσαν τα βοηθητικά παραρτήματα δια τας έργασίας των γυναικών Φαρμάκη, μαγειρικά, φούρνοι κ.λ., ήγόρασε περί το 1840 ό Νικόλαος Χρήστου Χρηστίδης, κοινότερον Γκράσους, κτίσας το 1852 το ύπάρχον και νυν σπίτι. Εύνόητον το έλλιπές των άναμνήσεων των νέων οίκητόρων ως προς τους πρώην. 
Έκ των ίδικών των ζωηροτέρων άναμνήσεων ούχί περιφρονητέαι έθεωρήθησαν αι άφορώσαι εις τον Χρήστον Χρηστίδην.
 Ούτος κατήγετο από την Ζέρμαν Ηπείρου. 
Ήταν κάλφας κοντά στον Άλή πασιά. Αύτός εφκιασε το μοναστήρι του Άγιου Γεωργίου στά Γιάννινα. Είχε κρατήσει κάνα κόκκαλο από το λείψανο του Αγίου, άλλ  έμφανισθείς κατ’ όναρ ό
 «Αγιώρς, νά μί βάλτς, τούν είπιν, ίκεΐ π’μί πήρις». 
και ήταν άκριβώς τον καιρό που έστρωνε την άγια τράπεζα, ότε τον έπεσε το δακτυλίδι. Άποδώσας το κόκκαλο από το χέρι του λειψάνου, βρήκε το δαχτυλίδι του. Έκ Ζέρμας κατηυθύνθη το πρώτον εις Πιπιλίσταν περί το 1821. Ήτο πλούσιος με πολύ φλουρί, στο μουσιαμά το είχε εδώ στο κιμέρι και στην Πιπιλίστα έφερε 10 μουλάρια πράγματα. Τοΰτο έσκανδάλισε κάπως. Οί κλέφτες μυρισθέντες τον παίρνουν και τον κρατούν 6 μήνες. Τον άπέλυσαν ξημερώνοντας το Πάσχα στήν Παναΐα από το Τσιαρούσινο (ή στο Κοντσικό). Γλύτωσεν από τους κλέφτες, άλλ’ ευθύς έμπερδεύθη εις άλλο.
 Ήταν τον καιρό που χαλνούσαν τή Νιάουστα κινδυνεύσας νά φονευθή εις τα Καϊλάρια, δπως έσημειώθη άνωτέρω εις τα περί μετοίκων.))

Ποιοι από τους πολλούς των ανθρώπων του Φαρμάκη άπέθανον δεν άποσαφηνίζεται. Προκειμένου περί της συζύγου του, η όποια είχε γλυτώσει εις τας Σέρρας, εϊναι άγνωστον, ποΰ κατέφυγεν ιδίως μετά την έπίσημον εις τας Ηγεμονίας κήρυξιν της έπαναστάσεως και κυρίως μετά τον εις την μονήν του Σέκου οδυνηρόν επίλογον των πολυετών άγώνων του άνδρός της.

 Πολύ πιθανόν πλησίον της θυγατρός της Νούλας, η όποια, καθ’ ά παραδίδει ό Popovic ειχε σύζυγον ενα ('Έλληνα)  Απόστολον όνόματι, ειτα δ΄ άνηρπάγη εις Σερβίαν υπό του Βούτσις (δευτέρα σύζυγος τούτου).
Αύτής της Νούλας, μετά ΙΟΟετίαν όλην, ήτοι μετά την άπελευθέρωσιν (1912), έ'νας γαμβρός επ’ άνεψια ένεφανίσθη εις Βλάτσην — συνεννοήθη με τα ολίγα γαλλικά του — κομίζων και σχεδιαγράμματα των χώρων Φαρμάκη.

Έξ άλλου γραία (Μπουζιάνα όνόματι) εγκατεστημένη εις Τζουμαγιάν διετήρει άναμνήσεις (1926, Θεσσαλονίκην) περί προελεύσεως της οίκογενείας της μητρός της έκ Βλάτσης, γένους Ζήκα και συγγενείας Φαρμάκη.

Δια πάντων των ως άνωτέρω έκαλύφθη, φρονούμεν  ό λόγος ό περί τον άξονα της παρούσης έκδόσεως συνεχόμενος ως προς το ίστορικόν δηλαδή της εν Βλάτση εύημερούσης ποτέ οίκογενείας Φαρμάκη συλλήβδην λαμβανομένης.

Είδικώτερον λεπτομερειακά έκ της μακράς σειράς άγώνων και περιπετειών του Ίωάννου Φαρμάκη, άφ’ ής το πρώτον έξήλθεν έκ Βλάτσης διωκόμενος, δεν περιλαμβάνονται ενταύθα.

Κεφαλαιωδώς όμως έχει προσαρμογήν ύπόμνησις των όσων έγραφεν ό Γ. Όλύμπιος προς τον Αλέξανδρον 'Υψηλάντην, έπικειμένης της άποφασισθείσης άναχωρήσεως του Φαρμάκη δια την Μακεδονίαν και ’Ήπειρον προς έξέγερσιν.
 «... με τον Καπετάν Ίωάννην Φαρμάκην παρακαλοΰμεν νά μή μας ξεχωρίσης, διότι κάθε πρώτη αρχή εΐναι δύσκολη’ δταν άποθάνη ό εις νά είναι ό άλλος ,..».

 Εν άλλοις:
 ό Όλύμπιος και τελείως απαραίτητον έκρινε την παρουσίαν του Φαρμάκη εις τον άρχόμενον άγώνα και ισοτιμίαν άνεγνώριζεν εις τον επί 20ετίαν άκαταπόνητον συνεργάτην του.

 Εις το υψος του Γολγοθά προκαλεΐ όμολογουμένως τον θαυμασμόν ό έκάστοτε ήρως.

 Ό Φαρμάκης δεν άφησεν άνεκμετάλλευτον και την τελευταίαν εύκαιρίαν προς έξακολούθησιν της αποστολής του, την όποίαν δεν έθεώρει λήξασαν με το άτυχες τέλος του άγώνος εις την μονήν του Σέκου.

Εμμανουήλ Παπάς

 Ο αγώνας του 1821 απετέλεσε το αποκορύφωμα των βίαιων επαναστατικών εκκρήξεων από ένα έθνος που πίστευε με την ψυχή του στην ιδέα της ελευθερίας και της άνθρωπίνης αξιοπρεπείας.

Τι αυτό το λόγο η κραυγή του 21, αντήχησε βαθειά στη συνείδηση του 'Έλληνος, σαν μια επιτακτική εκκληση άγάπης και πίστεως, για τα πεπρωμένα του έθνους.

Τα ιστορικά επιτεύγματα της εποχής έκείνης, ξεδιπλώνονται ορμητικά με το διάβα του χρόνου και κατασταλάζουν στη μνήμη μας σάν καθαρές ιδέες. εκεί άφομοιώνονται και απορροφούνται.
Επιδρούν άμεσα αι πράξεις εκείνες στά βάθη της συνειδήσεώς μας γίνονται ιδέες, μορφές και σύμβολα και μνήμη ιστορική.

Γιατί ο αγώνας εκείνος υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του ελληνικού έθνους. 

Οι παλαιοί αμυντικοί πόλεμοι κατά των Περσών στον Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα, υπήρξαν μικρότερης διαρκείας και η καρτεροψυχία του ελληνικού λαού ήταν βραχύτερη. 

Η άντοχή του έθνους, που ήταν έλεύθερο και ωργανωμένο τότε, δεν έδοκιμάσθη τόσο όσο στην οκτάχρονη έπανάσταση του 21, που έπεχείρησε ένα έθνος, υπόδουλο 400 χρόνια άνοργάνωτο.

 Η παγκόσμια ιστορία έκρινε σπουδαίους τους Περσικούς πολέμους, όχι για το βαθμό της αντοχής  και της ταλαιπωρίας των Ελλήνων, μα για την ευρύτητα των αποτελεσμάτων στον παγκόσμιο πολιτισμό. αν τότε νικούσαν οι Πέρσαι, ο ελληνικός πολιτισμός του 6ου και 5ου αιώνα θά έπνίγετο μέσα στον Ασιατικό χείμαρρο και η παγκόσμια ιστορία θά είχε διαφορετική εξέλιξη.

 Στο μεγάλο μας αγώνα του 21, λειτούργησε αξιοθαύμαστα ο φυσικός νόμος της άγάπης για την ελευθερία, η δύναμη της εθνικής κληρονομιάς και η καταφρόνηση και το μίσος για τον τύραννο, που είχε στερήσει τους 'Έλληνας από τα στοιχειωδέστερα προνόμια της άνθρωπίνης ζωής.

Οι ηθικοί αυτοί παράγοντες της επαναστάσεως που είναι τόσον σπουδαίοι και αληθινοί, δεν έξεδηλώθησαν μονάχα στους καλλιεργημένους Έλληνες του εξωτερικού μα και στην ψυχή απλών ανθρώπων, όπως ήταν οι περισσότεροι από τους ίδρυτάς της Φιλικής Εταιρείας. 

Η επαναστατική εκείνη οργάνωση που έξεκολάφθη στη Νότιο Ρωσία, που ήταν τότε γεμάτη από 'Έλληνας, απέβλεπε να συνενώση όλες τις ζωντανές δυνάμεις του ελληνισμού και να εκβιάση με τα όπλα μια λύση, που μάταια ψάχνει ένας όρθολογιστής να τη στηρίξη σε λογική βάση.

Διέδωσαν οι φιλικοί πως υπαρχει μια υπέρτατη αρχή και μεγάλη υποστήριξη που κρύβεται στά βάθη της Ρωσίας. στην πραγματικότητα, όμως, όλη αυτή η επαναστατική κίνηση, ξεπηδοΰσε από άσήμαντους εμπόρους, ύπαλλήλους και μερικούς καπετανέους που βρίσκονταν στις Ηγεμονίες του Δούναβη, στη Ρωσία, μα που πίστευαν άκλόνητα στην επιτυχία της επαναστάσεως. Ήταν οι τολμηροί, οι ίδεαλισται που τους κινούσε ένας άγιος ενθουσιασμός. Ήταν οι ριψοκίνδυνοι που επικρατούν σε τέτοιες στιγμές.
 Οι άλλοι θ’ άκολουθήσουν.

Η Φιλική Εταιρεία πέτυχε να κανη τους Ελληνας ένα ζωντανό επαναστατικό σύνολο. 


Χρειάσθηκαν χρήματα και τάδωκαν οι πλούσιοι πατριώτες.

 Χρειάσθηκε στον αγώνα η εκκλησία, το σχολείο που ήταν τα βασικά στηρίγματα του Γένους, κι΄ οι καλύτεροι δεσποτάδες, οι παπάδες, οι καλόγεροι, κι΄ οι δάσκαλοι, ήταν πρώτοι στην ιδέα.

Kαι χρειάσθηκε στρατός επαναστατικός και ναυτικό και ξεκίνησαν κλέφτες κι’ αρματολοί, κι’ η ελληνική αγροτιά και οι τσομπάνιδες άπ’ όλη την Ελλάδα, άπ΄ την Ρούμελη και τη Μακεδονία, το Μόριά και τη Θεσσαλία και την Μικρασία, τη Θράκη και την Κρήτη, και μαζύ ΄ αυτούς άδελφωμένοι οι κουρσάροι και οι πειραται από τα Ψαρά, την Υδρα, τις Σπέτσες. 

’Έτσι η Φιλική Ιδέα διαδόθηκε, σ’ όλη την Ελλάδα, σ’ όλο τον παληό έλληνικό ζωτικό χώρο, και σ’ όλα εκείνα τα μέρη και τις περιοχές, που οι πρόγονοί μας, εζησαν, μεγαλούργησαν, άνδραγάθησαν και μαρτύρησαν.

Το λάβαρο της ελευθερίας ανέμιζε πάντα στην Ελλάδα. Ιδιαιτέρα εδώ στη Μακεδονία, σκιρτούσαν μεγάλες καρδιές κι΄ ακούγονταν ατόφια η φωνή της ελευθερίας.

Οι Μακεδόνες είχαν ταχθή από τη μοίρα τους να είναι οι προπομποί του Έθνους. αι προφυλακές της ελληνικής ελευθερίας.

 Μάς το είπε πριν από δυο χιλιάδες χρόνια ο Πελοποννήσιος ιστορικός Πολύβιος:

“ Πηλίκης γάρ τιμής αξιοΰσθαι Μακεδόνας οι το πλεϊστον του βίου ού παύονται αγωνιζόμενοι τοΐς βαρβάροις και προκινδυνεύοντες υπέρ της των Ελλήνων ελευθερίας”.

Έτσι στην επανάσταση του 21 έλαχε και πάλι στη Μακεδονία να προκινδυνεύση.

Αυτός είναι ο ιστορικός ρόλος της που επαναλαμβάνεται τακτικά, σ’ όλες τις κρίσιμες στιγμές του Έθνους.

 Η Μακεδονία ήταν οργανωμένη από τη Φιλική Εταιρεία.

 Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές 37 Μακεδόνες είχαν μυηθή στη Φ. Ε. μα πρέπει νάταν περισσότεροι, όπως άπεδείχθη κατά την έναρξη της επαναστάσεως.

Φαρμάκης Ιωάννης

Ολύμπιος Γεωργάκης

 Ο Γεωργάκης Όλύμπιος ο ήρωας της Βλαχίας,
ο Φαρμάκης τραγικό θύμα της επαναστάσεως,
ο Εμμανουήλ Παπάς αρχηγός σε λίγο της Χαλκιδικής και Ανατολικής 'Μακεδονίας, οι μητροπολίτες Σερρών, Άρδαμερίου, Γρεβενών και τόσοι άλλοι, ήταν Μακεδόνες.

Μάλιστα ο Παπάς που διέθεσε όλο το τεράστιο πλούτο για την έπανάσταση, είχε εκλεγεί στην Κωνσταντινούπολη αρχιταμίας της Φιλικής Εταιρείας, αξίωμα έμπιστευτικό κι’ από τα μεγαλύτερα.

Πρώτος έφθασε εδώ ο άρματολός Γιάννης Φαρμάκης 
από το Βλάτσι της Δυτικής Μακεδονίας.

Παλαιός έχθρός του Άλή Πασά, άρματολός στον ’Όλυμπο και στά Εφτανησα μέ τον Κολοκοτρώνη, τον Άναγνωσταρά και τον Χρυσοσπάθη, εξελέγη στο Βουκουρέστι αρχηγός των άφιερωμένων της Φιλικής Εταιρείας κι΄ εφθασε στάς Σέρρας το 1818.

'Ίδρυσε το Κέντρο των Σερρών — Δράμας — Καβάλλας.

Απ εκεί τράβηξε για το Άρδαμέρι και το 'Άγιον ’Όρος, όπου μύησε τον πατριάρχη Γρηγόριο.
Στο άγιώνυμο "Ορος ο Φαρμάκης άνέπτυξε μεγάλη δραστηριότητα.

Έμύησε πολλούς ήγουμένους, καλογήρους και όλους τους εξέχοντας του Πολυγύρου, των Μαντεμοχωρίων καθώς και τους Θεσσαλονικεΐς, Καυταντζόγλου, Πάϊκον, Μενεξέ και Μπαλανο.

Ναούμ Παναγιώτης

Κασομούλης Νικόλαος

 Σε λίγο εφθασαν στη Μακεδονία άλλοι ντόπιοι Φιλικοί.

ΟΠαναγιώτης Ναούμ για την Έδεσσα, τη Σιάτιστα, την Καστοριά και τα Γρεβενά,
 ο Κασομούληςπου εδρασε σαν φιλικός στις Σέρρες, στη Σιάτιστα και στην Κοζανη, στο Βλάτσι και την περιοχή Βέροιας και άλλοι πολλοί.



Αγώνες συνεχείς 400 ολόκληρα χρόνια, είχαν χαλυβδώση την ψυχή του άγροτικού και ποιμενικοΰ πληθυσμού της Βορείου Ελλάδος και η άνταρσία των βουνών κατά της τούρκικης τυραννίας, ήταν διαρκής.
Είχε δημιουργηθή με την πάροδο του χρόνου στά βουνά της Μακεδονίας, μία παράδοσις από κλέφτες και άρματολούς, να σκοτώνουν τον Τούρκο όπου κι΄ αν τον εύρισκαν, γιατί τον θεωρούσαν συνειδητά, σάν άρπαγο της πατρικής κληρονομιάς.

Tο μίσος αυτό πήγαζε από την πίστη στην ιδέα πως το έργο των ορεινών προ πάντων πληθυσμών, που βρίσκονταν σε διαρκή επαναστατικό οργασμό ήταν εθνικό, και ότι οι άρματολοί και κλέφτες αποτελούσαν το εθνικό στρατό του δουλεύοντος Γένους.

Έτσι το εργο αυτό περιεβάλλετο από τη συμπάθεια του έλληνικού λαού χωρίς καμμιά διάκριση.
Τ΄ αρματολίκια και η κλεφτουργιά εδώ στη Μακεδονία ήταν ωργανωμένα όσο σε καμμιά άλλη έλληνική περιφέρεια.
 Στο βιβλίο μου « Άρματολοί και κλέφτες» που δημοσίευσα πριν από λίγα χρόνια, αποδεικνύω με επίσημες και άγνωστες ιστορικές πηγές, βγαλμένες από τα τούρκικα αρχεΐα, πως πατρίδα του άρματολισμού στην Ελλάδα, θεωρείται η Μακεδονία.

Η άνταρσία στά βουνά κατά της τούρκικης αύθαιρεσίας είχε λάβει εδώ μεγάλες διαστάσεις από τις αρχές άκόμα του ΧΥ αιώνα.

Στον 'Όλυμπο, τα Πιέρια, το Βέρμιο και το Καϊμακτσαλάν, οι Καπετανέοι Περδικάρης, Σερμπέτης, Καλόγηροςκαι τόσοι άλλοι, κυριαρχούσαν άπόλυτα κι΄ οι Τούρκοι στρατολόγοι που μάζευαν τους γενιτσάρους, δεν τολμούσαν να πατήσουν έκεΐ.

Στά 1700, 3.000 άρματολοί και κλέφτες σε ομαδική έκστρατεία ρήμαξαν τα τούρκικα τσιφλίκια στις περιοχές του Αλιάκμονα στην επανάσταση του 1769.

Στά γνωστά ’Ορλωφικά, ο Ζιάκας, ο Λάζος, ο Ζήδρος, ξεσήκωσαν όλα τα βουνά της Μακεδονίας κι΄ εφθασαν πολεμόντας εως την αιτωλοακαρνανία.

Καρατάσος Τάσος

Άλλοι άρματολοί, ο Καζαβέρνης, ο Καρατάσιος και ο Νικοτσάρας, είχαν όργανώση και πειρατικές εκστρατείες, στη Χαλκιδική και την άνατολική Μακεδονία που τις πλήρωσαν άκριβά οι Τούρκοι. σε λίγα χρόνια ο Νικοτσάρας με 500 κλέφτες Μακεδόνας, Θεσσαλούς και Ρουμελιώτες, φθάνει με καΐκια στο Σταυρό της Χαλκιδικής, περνάει τη Ζίχνα και το Νευροκόπι, και πηγαίνει να βοηθήση τους Σέρβους που είχαν επαναστατήση.

Δίνει σκληρές μάχες με 8.000 τούρκους του βαλή των Σερρών, που αποθανάτισε η λαϊκή μούσα και τελικά ξαναγυρίζει στ΄ 'Άγιον ’Όρος για να συναντηθή με τη μοίρα του Ρωσικού στόλου, που διηύθυνε ο ναύαρχος Σενιάβιν.

Αν ο Νικοτσάρας δεν σκοτωνόταν στο Λιτόχωρο και ζούσε στην αρχή της επαναστάσεως, θάταν ο πιο ένδεδειγμένος αρχηγός εδώ στη Μακεδονία, γιατί και μόρφωση είχε, και καταπληκτική ψυχραιμία κι΄ ήταν γεννημένος για ήγέτης.

 Ητο λοιπόν ο έλληνισμός της Μακεδονίας άκμαΐος στά εθνικά του αισθήματα και ωργανωμένος όσο ήταν δυνατό από τη Φιλική Εταιρεία και περίμενε την εκκρηξη της επαναστάσεως.
Η επανάσταση άρχισε από τη Χαλκιδική Χερσόνησο με αρχηγό τον Σερραΐο τραπεζίτη μεγαλέμπορο και αρχιταμία της Φ. Ε. Εμμανουήλ Παπά.

Ο Παπάς που ήταν τότε 44 χρόνων και είχε γεννηθή στο χωριό Δοβίστι των Σερρών ξεκινώντας κρυφά από την Κωνσταντινούπολη εφθασε στο Άγιον Όρος στις 23 Μαρτίου 1821 ως επίσημος άπεσταλμένος του Αλεξάνδρου Υψηλάντη με τον τίτλο του αρχηγοΰ της Χαλκιδικής και Ανατολικής Μακεδονίας.
Στο άγιώνυμο όρος έφθασε με το καράβι του Φιλικού από τη Λήμνο Χατζηβισβέλη, έχοντας μαζύ ως υπασπιστή τον Χατζηπέτρο.

Το σκάφος ήταν γεμάτο όπλα, πολεμοφόδια και τρόφιμα που είχεν άγοράση ο πατριώτης αρχιστράτηγος με χρήματα δικά του.

 Η χερσόνησος του ’Άθω είχε κριθή από τους όργανωτάς της επαναστάσεως ως το κατάλληλο σημείο αποβιβάσεως του Παπά.
Το 'Αγιώνυμο ’Όρος από τα ίστορικώτερα θρησκευτικά κέντρα της Χριστιανοσύνης, άφ΄ ού στό παρελθόν είχεν ύποστη πολλές ταλαιπωρίες από τους Τούρκους, τα τελευταία χρόνια είχαν αποκτήσει σημαντικά προνόμια.

 Έκτος από μια ολιγάριθμη τουρκική φρουρά που έμεινε στις Καρυές, ολόκληρη «ή Χερσόνησος του ’Άθω» εύρίσκετο στη διάθεση των μοναχών. το θρησκευτικό αι σθημα ήταν λυπηρό, τα γράμματα με την περίφημο Άθωνιάδα Σχολή έκαλλιεργοΰντο ικανοποιητικά, άλλά και το πατριωτικό αι σθημα των μοναχών ήταν δοκιμασμένο, γιατί πολλές φορές οι θρησκευτικοί αυτοί λειτουργοί, είχαν διασώση και περιθάλψη 'Έλληνας άρματολούς και κουρσάρους και άλλους δυστυχισμένους ραγιάδες της Χαλκιδικής και της Ανατολικής Μακεδονίας που κατεδίωκαν οι Τούρκοι για τα πατριωτικά τους αισθήματα.

Μόλις έφθασεν ο Παπάς στό μοναστήρι του Έσφιγμένουκαι συνάντησε τον αρχημανδρίτη Νικηφόρο, Φιλικό και προσωπικό του φίλο, έκάλεσε εκεί γενική σύσκεψη των μεμυημένων της περιοχής. εκεί άπεφασίσθη η γενική στρατολογία όλων εκείνων που μπορούσαν να έξοπλισθοΰν τόσον στη Χαλκιδική όσον και την Ανατολική Μακεδονία έως τη Μαρώνεια.

 Ταυτόχρονα έγραψε στον Φιλικό μητροπολίτη των Σερρών Χρύσανθο ν΄ αποστείλη ενισχύσεις και νάναι έτοιμος, μόλις δοθή το σύνθημα της έξεγέρσεως.

Μέσα στάς Σέρρας όμως είχε γνωσθή η έκρηξη της επαναστασεως στη Μολδοβλαχία και η σφαγή του Οίκομενικού Πατριαρχη και των Συνοδικών, ο δε φρούραρχος και ο βαλής των Σερρών, είχαν λάβει εξαιρετικά μέτρα για να προλάβουν ,κάθε εξέγερση.

Και ναι μέν μία ομάδα Σερραι ων αγωνιστών, άνάμεσα στους όποιους ήταν και ο Κώστας Κασομούλης εμπορευόμενος εκεί και πατέρας του αγωνιστη και ιστορικού Νικολάου Κασαμούλη είχαν καταλάβη το Μοναστηρι της Ήλιόκαλης και περίμεναν οδηγίες, μα ο Μουστάμπεης γιος του πρώην βαλή Γιουσούφ μπέη, άσπονδου εχθρού του Παπά, συνέλαβεν άμέσως τον μητροπολίτη Χρύσανθο κι΄ άλλους 150 επιφανείς Σερραίους και τους έφυλάκισε.

Ταυτόχρονα ένα σύνταγμα τουρκικού στρατού περικύκλωνε την πρωτεύουσα της Ανατολικής Μακεδονίας και οπλισμένοι ως τα δόντια γενίτσαροι και βασιβοζούκοι περιπολούσαν στην πόλη με επί κεφαλής τον φρούραρχο Άμπντούλ Άγάν, δέροντες και σφάζοντες τους κατοίκους.

Ανάμεσα σ’ άλλα κακουργήματα και τάς διαρπαγάς, έβαλαν φωτιά στό σπίτι και τα υποστατικά του αρχηγοΰ της επαναστάσεως και εβασάνισαν άπάνθρωπα τους συγγενείς και την σύζυγόν του.
Με τα δραστικά και εξοντωτικά αυτά μέτρα δεν κατώρθωσε η πόλη των Σερρών να κινηθή.
Οι Σερραΐοι που είχαν συγκεντρωθή στό μοναστηρι της Ήλιόκαλης ύστερα άπ’ αυτά κατώρθωσαν να ξεφύγουν από τους Τούρκους και να φθάσουν στό 'Άγιον ’Όρος πρός ένίσχυσιν των δυνάμεων του Παπά.
Έν τώ μεταξύ στη Χαλκιδική, το κήρυγμα του Παπά κατενθουσίασε τους κατοίκους και τους αγιορείτες και οι επαναστάτες έπολλαπλασιάζοντο.

Στις Καρυές συνελήφθη και έφυλακίσθη από τους καλογήρους ο σούμπασης Χασεή μπέης με τη φρουρά του, στον Πολύγυρο εξηγέρθησαν οι κάτοικοι έσφαξαν τον τοΰρκο βοεβόδα και 14 άνδρας της φρουράς και έτρεψαν σε φυγή 2 τούρκικα αποσπάσματα που έστάλησαν έκεΐ.

Στην Κασσάνδρα οι κάτοικοι συνεπικουρούμενοι από καράβια της Λήμνου και των Ψαρρών ξεσηκώθηκαν μαζύ με τα χωριά της Σιθωνίας και με αρχηγούς τον Δουμπιώνη, τον Χάψα και τον Χιμευτό. σε λίγο μαζύ με τους Σερραι ους και άλλους ’Ανατολικομακεδόνας έφθανε στο Άγιον Όρος και ο ιατρός Ευάγγελος από τη Μαρώνεια με άρκετούς συμπατριώτες του.
 Μά και οι 'Αγιορείτες κατά έκατοντάδας πύκνωναν τις τάξεις των επαναστατων με αρχηγούς τον αρχιμανδρίτη του Βατοπεδίου Θεόφιλο, τον Μ στης Λαύρας Ναθαναήλ, του Έσφιγμένου Εύθύμιον και Ξενοφώντος Γεδεών.

Ο Βαλής της Θεσσαλονίκης Σερήφ Σιννίκ Γιουσούφ μπέης μόλις επληροφορήθη την επανάσταση στο Άγιον Όρος συγκέντρωσε σοβαρές δυνάμεις κι΄ έφθασε στην 'Ιερισσό προκειμένου να είσβάλη στό Άγιον Όρος .
Εκεί οι άγιορεΐτες τον καθησύχασαν, τον ξεγέλασαν και δήλωσαν πως είναι άφωσιωμένοι στον Σουλτάνο. Ο  Γιουσούφ μπέης φαίνεται πως  έπείσθη από τα καλογηρικά άπιχειρήματα κι΄ άφ΄ ού έγκατέστησε φρουρές στην 'Ιερισσό και μάζεψε ομήρους περίπου 80 μοναχούς άπ’ τα διάφορα μετόχια, γύρισε στη Θεσσαλονίκη όπου τους φυλάκισε μαζύ με πολλούς άλλους Θεσσαλονικεΐς ύποπτους που είχαν συλληφθή έν τώ μεταξύ προληπτικά.

Μόλις όμως οι Πολυγυρινοί εξώντωσαν την τουρκική φρουρά και κατέλαβαν ολόκληρη την περιοχή, ο Γιουσούφ μπέης διέταξε δύο ισχυρά αποσπάσματα να καταλάβουν τον Πολύγυρο και να τιμωρήσουν σκληρά τους κατοίκους, μα οι αποσταλέντες τούρκοι ήπήθησαν κατά κράτος και ύπεχώρησαν πρός την Παλαρούδα με πολλές άπώλειες.

Αυτό εξαγρίωσε τον αιμοβόρο Γιουσούφ, που γι άντίποινα έσφαξε όλους τους καλογήρους που είχε ώς ομήρους καθώς και άλλους 27 Θεσσαλονικεΐς υπόπτους μέσα στις φυλακές, συνέλαβε και έκλεισε άλλους 2.000 στην εκκλησία και τον περίβολο του Γρηγορίου του Παλαμά, κρέμασε στό Καπάνι τον τοποτηρητή του μητροπολιτικοΰ θρόνου της Θεσσαλονίκης επίσκοπο Κίτρους Μελέτιο, τους φιλικούς Μπαλάνο, Πάϊκο, Μενεξέ, Κυδωνιάτη, τον ιερέα του ΄ Αγίου Μηνά Παπαγιάννη και 11 άλλους προύχοντας.

Σ’ αυτό το διάστημα της τρομοκρατίας ο τουρκικός όχλος ερεθιζόμενος από άλλοφύλους ξένους αποβλέποντας στην οικονομική καταστροφή του ελληνικού στοιχείου της Μακεδονικής πρωτεύουσας, μπήκε μέσα στη μητρόπολη και κατεκρεούργησε ομαδικά όλους σχεδόν τους εγκλείστους Θεσσαλονικεΐς.

ΌΤούρκος ιστοριογράφος Χαιρουλάχ έφέντης παρών στη Θεσσαλονίκη τότε μας διηγείται πως ελάχιστοι γλύτωσαν από τους δερβίσηδες ένός τούρκικου τεκέ που ήταν εκεί κοντά.

Απάνω από 3.000 Ελληνες της Θεσσαλονίκης υπολογίζω ότι σφάγηκαν κατά τις φοβερές αυτές μέρες της έθνικής δοκιμασίας, ξένος δε συγγραφέας τους άνεβάζει σε 25.000, έχοντας προφανώς ύπ΄ οψει του τους χιλιάδες από αιχμαλώτους και ομήρους από διάφορες ελληνικές περιοχές που μετέφεραν οι Τούρκοι στην Θεσσαλονίκη και καθημερινώς θανάτωναν.

Με την δοκιμασία αυτή τη φοβερή που έπαθε η πρωτεύουσα της Μακεδονίας, έκμηδενίσθηκε κάθε προσπάθεια άπελευθερωτικής κινήσεως.

Η πρώτη αυτή περίοδος της τρομοκρατίας κράτησε δύο μήνες και σ’ αυτό το διάστημα άρκετοί Θεσσαλονικεΐς έφυγαν κρυφά στό εξωτερικό, μερικοί σε επαρχιακές πόλεις και ένας μικρός άριθμός διέφυγε στη Χαλκιδική, ένταχθείς στις επαναστατικές δυνάμεις του Εμμανουήλ Παπά.

Ο Έλλην αρχιστράτηγος έν τώ μεταξύ είχε συγκεντρώσει στό Άγιον Όρος 3. 900 πολεμιστάς από τους οποίους οι 1.000 περίπου ήταν καλόγηροι.
Αυτή τη δύναμη την διήρεσε σε δύο φάλαγγες.

Την μία που περιελάμβανε τους 'Αγιορείτες, ’Ανατολικομακεδόνας και άλλους πολεμιστάς από κοντινές περιοχές, ένέλαβεν αυτοπροσώπως, και την άλλη με τους ντόπιους Χαλκιδικιώτες, έθεσε υπό τάς διαταγάς τού γενναιου Κανδρινού καπετάν Χάψα με τον όποιον συνέπραπεν ο Δουμπιώτης, ο Βασιλικός και άλλοι.

Ο ΙΙαπάς με την πρώτη φάλαγγα επιτεθείς διασκόρπισε την τούρκικη δύναμη της 'Ιερισσοΰ, και νικήσας κατ’ έπανάληψιν τις δυνάμεις του Γιουσούφ μπέη στη Ρεντίνα και την Παλαρούδα, έφθασε μέχρι των σημερινών λουτρών της Άπολλωνιάδος, ένώ ο Χάψας και οι άλλοι αρχηγοί της Χαλκιδικής, κατέλαβον την ’Αρναια, άπελευθέρωσαν όλα τα χωριά της περιοχής του Χολομώντα και έν συνεχεία τον Βάβδον, την Γαλάτισταν, τα Βασιλικά και εφθασαν έως τα λουτρά του Σέδες.

Οι Τούρκοι ήπηθέντες και εις τάς δύο πλευράς και καταδιωκόμενοι και πανικόβλητοι οπισθοχώρησαν στη Θεσσαλονίκη.

Αν τότε υπήρχε σχέδιο ωργανωμένης επιθέσεως και στρατιωτικός ήγέτης έμπειρος, με κατάλληλο επιθετική ενέργεια των δύο επαναστατικών πτερύγων και με τη συνδρομή μερικών καραβιών, η Θεσσαλονίκη θά έπεφτε στά χέρια των επαναστατών. Αι ολίγες δυνάμεις του Γιουσούφ μπέη ήπηθεΐσαι έπανειλημμένως από τους Έλληνες επαναστάτες, που τους κατείχε άκρατος ενθουσιασμός, δεν ήταν σε θέση να προβάλουν άντίσταση. σε ακόμη χειρότερη θέση θά εύρίσκετο η Θεσσαλονίκη, αν ταυτόχρονα με τους επαναστάτες της Χαλκιδικής, έκινοΰντο και οι άρματολοί των Πιερίων, του Βερμίου και του Όλύμπου.

 Ανεξάρτητα όμως από αυτά, η ολη έξέλιξη του άγώνος άπέδειξε ότι ο Εμμανουήλ Παπάς, είχε καταβάλει αξιοθαύμαστη ενεργητικότητα.

Ο άνθρωπος αυτός που είχε έγκαταλείψει πλούτο, εύμάρεια και τόσες απολαύσεις για την ελευθερία της πατρίδος, ήτο ένθουσιώδης πατριώτης και έχοντας πληροφορίες εσφαλμένες για νίκες των Ελλήνων επαναστατων στις Ηγεμονίες του Δούναβη, έκλαιε από συγκίνηση και ώραματίζετο τον Αλέξανδρο Υψηλάντη να μπαίνη νικητής στην Κωνσταντινούπολη και να κάθηται στο θρόνο των Παλαιολόγων.

Με τέτοιο ενθουσιασμό ο αρχηγός, διοικών τους ενθουσιώδεις πατριώτες της Χαλκιδικής και της Ανατολικής Μακεδονίας μπορούσε να καταλάβη τη Θεσσαλονίκη.
Στερούμενος όμως στρατιωτικής παιδείας διέπραξε το σφάλμα ν΄ άναστείλη την προέλαση. Έτσι άδικα κατηναλώθη τόσος ενθουσιασμός.

Την εποχή εκείνη δεν υπήρχε στην Ελλάδα υπεύθυνος αρχηγός ν΄ άντιληφθή τη θέση της επαναστάσεως της Χαλκιδικής και ν΄ αποδώση την εμπρέπουσα σημασία.

'Όταν άργότερα έσυστηματοποιήθη ο αγώνας στην Πελοπόννησο και συγκεντρώθηκαν εκεί όσες προσωπικότητες πολιτικές και στρατιωτικές διέθετε ο έλληνικός κόσμος, τότε οι ιθύνοντες άντελήφθησαν πόσον έξυπηρετική για το έθνος θά ήτο μια ισχυρή επαναστατική εστία στη Χαλκιδική, που θ΄ αποτελούσε μια διαρκή απειλή στά πλευρά των Τούρκων.

Κι’ ενώ σ΄ αυτό το διάστημα ο Γιουσούφ μπέης ώχύρωνε οσο μπορούσε καλύτερα τη Θεσσαλονίκη λαμβάνοντας διάφορα έκτακτα άμυντικά μέτρα, έφθασε στη Θεσσαλονίκη ο μουχασίλης του ’Αϊδινίου και Σαροχάν, βεζύρης Χατζή Μεχμέτ Μπαϊράμ πασάς, επί κεφαλής μεγάλης στρατιάς από 30.000 πεζούς, 5.000 ιππείς και ισχυρό πυροβολικό  αυτός προωρίζετο για την καταστολή της επαναστάσεως στη Ρούμελη και την Πελοπόννησο και πορευόμενος έκεΐ,
διετάχθη από τον Σουλτάνο να καταστείλη πρώτα! το κίνημα της Χαλκιδικής κι΄ ύστερα να συνέχιση την πορεία του.
Αυτό το Σουλτανικό φερμάνι το άνεκάλυψα στο τούρκικο αρχείο της Θεσσαλονίκης.
Προκύπτει άπ΄ την ανάγνωση πως ο Μπαϊράμ πασάς κατέστειλε μαζύ με τ άλλα και μια κίνηση των ραγιάδων στην περιοχή του κόλπου του Σάρρου δηλαδή Άλεξανδρουπόλεως πρός Μαρώνειαν, κι΄ ύστερα έφθασε στη Θεσσαλονίκη.
Αυτό το ξεσήκωμα της περιοχής αυτής ήταν τελείως άγνωστο στην ιστοριογραφία της επαναστάσεως.
Ο Παπάς μόλις επληροφορήθη την άφιξη του Μπαϊράμ πασά, ανησύχησε.
Έγραφε στους 'Υδραίους να στείλουν καράβια και πολεμοφόδια, στην Πελοπόννησο να στείλουν ένισχύσεις καθώς και στους Όλυμπίτες άρματολούς.

Τίποτα όμως δεν πέτυχε, και η κατάσταση άπέβαινε πολύ κρίσιμη. πως ήταν δυνατον οι 4 — 5 χιλιάδες επαναστάτες που είχαν ώς μόνο έφόδιο τον πατριωτικό ενθουσιασμό ν΄ άντισταθοΰν σε μια ωργανωμένη στρατιά της ίσχυροτάτης τότε Όθωμανικης αυτοκρατορίας;

 Ο Μπαιράμ πασάς έπετέθη με δύο φάλαγγες εναντίον των δύο επαναστατικών πτερύγων.
Η πρώτη φάλαγγα με 2.500 ιππείς και 20.000 πεζούς, προσέβαλε τους επαναστάτες του Χάψα στά Βασιλικά όπου μπήκε ο Άχμέτ μπέης με το Ιππικό και κατέστρεψε ολοκληρωτικά την ωραι α κωμόπολη.
 Ο Χάψας ύπεχώρησε σέ μια οχυρά τοποθεσία πέρα από το Μοναστήρι της Αγίας Αναστασίας και σε μια φοβερή σύγκρουση πρός δεκαπλάσιους Τούρκους, σκοτώθηκε ένδοξα μαχόμενος σάν λιοντάρι μαζύ με τα παληκάρια της Συκιάς και του Βάβδου.

162 Έλληνες έμειναν εκεί και 500 τούρκικα πτώματα μαρτυροΰσαν την άγρια άλληλοσφαγή και τον ήρωϊσμό των Ελλήνων.
 Οι άλλοι οπισθοχώρησαν πρός το Βάβδο, τον Πολύγυρο και τη Χερσόνησο της Κασσάνδρας, δίδοντες μάχες οπισθοφυλακής.
Εκεί πρόλαβαν την υποχώρηση 400 κλέφτες του Όλύμπου με αρχηγό τον Καπετάν Διαμαντή άφιχθέντες με πλοιάρια.

Αυτοί κατέλαβαν το Ισθμό της Κασσάνδρας και κατώρθωσαν βοηθούμενοι κι΄ από τους Κασσανδρινούς, να αναχαιτίσουν τους Τούρκους.

Η άλλη φάλαγγα του Μπαιράμ πασά, με ολόκληρο το Ιππικό και 15 000 πεζούς έπετέθη κατά της δεξιάς παρατάξεως του Παπά στον κάμπο της Παλαρούδας. και ναι μέν ο Παπάς καλώς πράπων διέταξε άμεση υποχώρηση άλλά οι Τούρκοι κατώρθωσαν να κυκλώσουν την οπισθοφυλακή των επαναστατων η όποια και έξωντώθη ολόκληρη.

Το υπόλοιπον σώμα διεσώθη και κατέφυγε στον Πρόβλακα του Ξέρξου όπου και ώχυρώθη.

Στο διάστημα αυτό, αποσπάσματα του τουρκικού στρατού και όχλος αποτελούμενος από Τούρκους Εβραίουςκαι Αθιγγάνους πυρπόλησεν το ιστορικό μοναστηρι της Άγιας Αναστασίας, τή Γαλάτιστα, το Βάβδο, τον Πολύγυρο, την Άρναια και δεκάδες άλλα χωριά της Χαλκιδικής, έσφαξαν αδιάκριτα έκατοντάδες Έλληνας χωρικούς, και διήρπασαν όλα τα περιουσιακά στοιχεία. αυτά κράτησαν έως τα μέσα του Ιουλίου του 1821.

Τότε εφθασε στη Θεσσαλονίκη νέα τουρκική στρατιά, με αρχηγό τον μουτεσαρίφη Θεσσαλονίκης και Καβάλας Μεχμέτ Έμίν Έμπού Λουμπούτ πασάν, που προωρίζετο αποκλειστικά να σαρώση με όλα τα μέσα τις επαναστατικές έκδηλώσεις των Ελλήνων στη Μακεδονία.

 Ο Μπαιράμ πασάς άνεχώρησε για τη Θεσσαλία και τη Στερεά, άφήνοντας διάδοχο το αιμοβόρο αυτό θηρίο. σ΄ αυτό το διάστημα από τα τέλη Ιουλίου έως τάς 26 Όκτωβρίου 1821 ο μέν Παπάς καταβάλλων τεράστιες ενέργειες και μεγάλη ζωτικότητα προσπαθούσε να κρατήση τάς δύο χερσονήσους του Άγιου Όρους και της Κασσάνδρας, παλαίοντας πρός άνυπέρβλητες δυσχέρειες που δεν είναι του παρόντος να άφηγηθώ, ο δε Έμπού Αουμπούτ πασάς ώργάνωνε το στρατό του όσο μπορούσε καλύτερα για να επιφέρη το τελικό χτύπημα.

Στις 26 Όκτωβρίου, άφ΄ ού άπέστειλε μικτό άπόσπασμα στη διώρυγα του Πρόβλακα για ν΄ άπασχολή τους επαναστάτες του Άθω, αυτός επικεφαλής 14.000 πεζικού και ιππικού με ισχυρότατο πυροβολικό και άκολουθούμενος και από 400 ώπλισμένους Εβραίους με αρχηγό τον Ιωσήφ Περέζ, εφθασε στις προφυλακές της Κασσάνδρας και ζήτησε την παράδοση των επαναστατών, ύποσχεθείς γενική άμνηστία.

Έστειλε μάλιστα άπεσταλμένο στον Παπά τον ίδιο Περέζ, που γνώριζε τα Ελληνικά και φορούσε στολή Τούρκου άξιωματικού.

Ο Παπάς με σύμφωνη γνώμη όλων των αρχηγών τής Κασσάνδρας, άπέρριψετην πρόταση και δήλωσε πως θα συνέχιση τον αγώνα με όλες τις θυσίες.
Δεν διέθετε εκεί περισσότερους από 1.500 άνδρας κατάλληλους για πόλεμο, με όπλα κάθε μορφής και με πυρομαχικά ελάχιστα. και παρ΄ όλα αυτά, από τις 27   Οκτωβρίου έως τα 13 Νοεμβρίου, οι Έλληνες άπέκρουσαν όλες τις λυσσαλέες επιθέσεις των Τούρκων, προυξένησαν μεγάλες άπώλειες και έξετέλεσαν το πατριωτικό τους καθήκον με πίστη και αυτοθυσία. αυτό όμως δεν έφθανε.

Ούτε μακροχρόνιο αμυντικό αγώνα μπορούσαν να οργανώσουν οι αυτοσχέδιοι πολεμισταί πατριώτες, οΰτε τα πολεμικά μέσα και τις άπαιτούμενες δυνάμεις και τρόφιμα είχαν για τέτοια επιχείρηση.

Τό πρωΐ της 14ης Νοεμβρίου 1821 ο τοΰρκος στρατιωτικός βλέποντας τη μικρή δύναμη των επαναστατων τους παρέσυρε με επιτήδειο τέχνασμα στό άνατολικό τμήμα της διώρυγος όπου είχε ένεργήση συνδυασμένη έπίθεση πεζικού και πυροβολικού.

Κι΄ ενώ οι Έλληνες προσπαθούσαν με τεράστιες θυσίες και άφάνταστους ήρωισμούς ν΄ αποκρούσουν την έχθρική έφοδο, αλλη μεγάλη τουρκική φάλαγγα, ειδικά προετοιμασμένη και έφωδιασμένη μέ ξύλα κλαδιά και σάκκους γεμάτους χώμα παραγέμισε τον αύλακα πρόχειρα και κατώρθωσε νά περάση και κύκλωσε τούς μαχομένους πού εύρέθησαν τώ­ρα σέ δεινή θέση.
Ή μάχη υπήρξε φονική και διεξήχθη σώμα πρός σώμα. 14.000 τούρκοι είχαν κυκλώσει τού: Έλληνας πού έμάχοντο χωρίς κανένας νά ύποχωρήση.

Τά 3)4 σκοτώθηκαν στό πεδίο τής μάχης άφ^΄ού πλήρωσαν πολύ άκριβά τήν ζωή τους, και μόλις 200 πολεμισταί μαζύ μέ τον άρχιστράτηγο, κατώρθωσαν νά διασω­θούν μέ μικρά σκάφη και νά φθάσουν στη Χερσόνησο τού ’Άθω σέ άθλια κατάσταση.
Ό Παπάς όμως παρ’ όλες τις ατυχίες είχε μέσα του πίστη ακατάβλητη για τον αγώνα.
Μή θεωρών τεοματισθέντα τον άγώνα, συνεκάλεσε πολεμικό συμβούλιο και ζή­τησε επικουρίες, πλοία και πολεμοφόδια άπό τήν "Υδρα όπου άπέστειλε σαν έκτακτο άντιπρόσωπο τόν ιατροφιλόσοφο Διονύσιο Πύρρο τό Θεσσαλό.

Επικουρίες έφθασαν σέ λίγο άσήμαντες μά έδώ συνέβη και κάτι τό άπρόβλεπτο.
Ένώ στην άρχή του άγώ­να, όλοι σχεδόν οι μοναχοί, πατριωτικώτατα σκεπτόμενοι μέ ενθουσιασμό άκολούθησαν τον αρχηγό και έδειξαν αύταπάρνηση και ήρωϊσμό, ύστερα άπό τά άτυχήματα άρχισαν νά κάμπωνται και πολλοί άπ^΄αυτούς νά άρνούνται νά συμμετάσχουν στά οικονομικά βάρη και τις θυσίες γιά τήν εξακολούθηση τής έπαναστάσεως.
Ξέχασαν δυστυχώς τά καθήκοντά τους και ύπέκυψαν στην ψυχική άδυναμία.
Ήλθαν σέ επαφή μέ άπεσταλμένους τού Έμπού Λουμπούτ πασά πού τούς ύπέσχετο, κι΄ αύτό άπεδείχθη ψεύδος δπως ήταν έπόμενο, άμνηστία και σεβασμό τής μοναστηριακής περιουσίας.
Έλληνες και ξέ­νοι ιστορικοί κατηγόρησαν δριμύτατα τήν στάση αύτή μεγάλης μερίδος των 'Αγιορει­τών, προσωπικά δέ ό σημερινός ομιλητής, μάταια έψαξε στά μοναστηρια του ’Άθω ναύρη τεκμήρια γιά νά έλαφρύνη αυτήν τήν κατηγορία.
Εύρεθείς σέ μιά τέτοια κατάσταση ό Παπάς και θεωρώντας μάταιο και επικίνδυνο τον περαιτέρω άγώνα, πήρε τό επιτελείο του, μερικούς πιστούς καλογήρους και πολεμιστάς καί, μπήκε στό καράβι τού Χατζηβισβέλη γιά νά μεταβή στην "Υδρα και νά έξακολουθήση προσφέροντας τις υπηρεσίες του στη μαχομένη πατρίδα.
Δυστυχώς συντετριμένος άπό τά άτυχήματα και τήν εξέλιξη τού άγώνος, ύπέστη καρδιακή προσβολή και πέθανε μέσα στό πλοίο.
Μεταφερθείς στην 'Ύδρα, κηδεύθηκε μεγαλοπρεπώς άπό τούς έπιφανεΐς Υδραίους στην έκκλησία τής Υπαπαντής μέ δλες τις τιμές τού άρχιστρατήγου.
Πριν άπό λίγα χρόνια πήγα στην 'Ύδρα γι’ αύτή τήν υπόθεση. Έκεΐ στην έκκλη­σία τής Άναλήψεως πού είναι μετόχιο τού Παναγίου Τάφου άνεκάλυψα μιά επιτύμβια πλάκα πού κάλυπτε άλλοτε τον τάφο τού ’Ανατολικομακεδόνος πατριώτου. Αντέγραψα τό αρχαϊκό επίγραμμα πού λέει;
Ό Εμμανουήλ Παπάς, υπήρξε ένας αγνός και ίδεολόγος, πατριώτης από τήν άθάνατη λεβεντογενηά του 21, πού τού άνήκει κάθε τιμή, έπαινος και έθνικός σεβα­σμός. Ανήκει στη χορεία των μεγάλων έκείνων Ελλήνων, πού έθεσαν τον πλούτον και τήν εύμάρεια στη διάθεση τού Γένους χωρίς κανένα άντάλλαγμα, και θυσίασε τή δική του ζωή μαζύ μέ τά 4 παιδιά του, γιά ν^΄άναστηση τήν σκλαβωμένη πατρίδα.

Ξώδεψε γιά τον άγώνα ολόκληρη τήν περιουσία του άπό 200.000 δίστηλα τάλληρα και τέτιο κολοσσιαίο ποσό, ούτε οί Κοντουριώτηδες δέν προσέφεραν στον άγώνα.

Μέ πίστη άπέραντη και άγιο ενθουσιασμό ό χθεσινός φιλήσυχος έμπορος και τρα­πεζίτης έτέθη επί κεφαλής των πατριωτων τής Χαλκιδικής και της Ανατολικής Μα­κεδονίας και χωρίς καμμιά πολεμική πείρα, ώργάνωσε μιά επαναστατική εστία σοβα­ρά, μαχόμενος και προκινδυνεύων 8 ολοκλήρους μήνες.
Μέ τούς γενναίους πολεμιστάς του και συντηρών μέ δικά του σχεδόν χρήματα τον άγώνα αύτόν, έφθειρε και άπασχόλησε σοβαρές έχθρικής δυνάμεις προοριζόμενες νά πνίξουν τον άγώνα στη Θεσσαλία, Στερεά και Πελοπόννησο.

Έγνώριζεν ό Μακεδών άρχηγός πόση μεγάλη ωφέλεια θά προέκυπτε γιά τον όλον άγώνα, άν κατώρθωνε κάμποσους μήνες νά κρατήση τήν έπανάσταση, πού θ’ άπτελούσε μιά οιονεί άπειλή κατά των Τούρκων.

Έγραψαν μερικοί, επιφανειακά έξετάζοντες τήν έπανάσταση εδώ στη Μακεδονία, πώς μπορούσε ίσως ό Παπάς, όταν διεπιστώθη ή κάμμα των Αγιορειτων νά κατάσχη τή μοναστηριακή περιουσίά και ν^΄άποκτήση ρευστοποιώντας την και όπλα και πολε­μοφόδια και άλλα πολεμικά άναγκαΐα.
Ό Θεοσεβής άρχιστράτηγος όμως δέν θέλησε νά μιμηθή τον άρχαΐο Φιλόμηλο και νά θέση χειρα επί τής μοναστηριακής περιουσίας.

 Και αύτό όμως άν έκαμνε, τό άδυσώπητο Τούρκικο στρατηγείο, μέ κάθε θυσία θά προσπαθούσε νά καταστείλη τήν επα­νάσταση έκεΐ, γιατί όπως ξείπα και παραπάνω οί Μακεδόνες σάν προφυλακή και προ­πομποί τού Έθνους είναι προωρισμέναι νά πέφτουν γιά τήν τιμή και τή δόξα τής Ελλάδος.
Μετά τήν καταστροφή τής Χαλκιδικής, άρχισε νά κινείται τό Βέρμιο, τά Πιέρια και οΌλυμπος.
 Αί συγκρούσεις στον Κολινδρό και τήν Καστανιά πού διηύθυνε ό Καπετάν Διαμαντής, άνάγκασαν τό τουρκικό στρατηγείο ν’ άποστείλη έκεΐ σοβαρές δυνάμεις πού είχαν όμως καθηλωθή άπ’ τούς έπαναστάτες.

Γάτσος Αγγελής

Ταύτόχρονα στην Νάουσα, είχεν άρχίση άπ^΄τις παραμονές άκόμα τού άγώνος, νά οργανώνεται σοβαρή επαναστατική έστία μέ άρχηγό τό Ναουσαΐο εύπατρίδη ΖαφειράκηΛογοθέτηκαι μέ στρατιωτικούς ήγέτες τούς άρχιαρματολούς Νάουσας και Έδεσσας, Καρατάσιο και Άγγελή Γάτσο.

Αί οδη­γίες πού περίμεναν από τό Δημήτριο 'Υψηλάντη ήταν άνεπαρκεΐς και συγκρουόμενες, κι έτσι
 ή Νάουσα
μέ μοναδικό κίνητρο τον ένθουσιασμό τής ήρωϊκής φρουράς
τήν Κυ­ριακή τής ‘Ορθοδοξίας 3 Μαρτίου 1822, μέσα στην εκκλησία τού 'Αγίου Δημητρίου,
κήρυξε τήν έπανάσταση.

Μέ τό χρυσοκέντητο λάβαρο μπροστά ποΰχε τον άναγεννώμενο Φοίνικα, εργο περί­φημο λαϊκής τέχνης καμωμένο άπό τά κορίτσια του τόπου, ξεχύθηκαν οί επαναστά­τες έσφαξαν τον τουρκο καντή και τήν φρουρά και έπετέθησαν νά καταλάβουν τή Βέ­ροια.

Ό επιτελάρχης του Βαλή τής Θεσσαλονίκης Έμίν μπέη πού είχε μυρισθή τήν υ­πόθεση, εφθασε μέ 2 συντάγματα στρατού στη Βέροια, κρέμασε 12 Βεροιώτες, άφώπλισε τούς κατοίκους και κατέλαβε επίκαιρες θέσεις γύρω στην πόλη.

 Οί έπαναστάτες όμως έφθασαν, ρίχθηκαν σέ μιά νυχτερινή έφοδο, έκαψαν τις άκρινές συνοικίες, μά τά ξημερώματα άναγκάσθηκαν ν^΄άποσυρθούν στό κοντινό μοναστηρι τής Παναγίας, όπου τώρα βρίσκεται τό Πρεβαντόριο.

 Έκεΐ έγινε τό θαύμαό Επιτελάρχης ρίχθηκε μέ όλες του τις δυνάμεις νά έκπορθήση τό μοναστηρι, οί έπαναστάτες πού διηύθυνε ό Καρατάσιος πολέμησαν λυσσασμένα, εφθασε κ΄ ό Γάτσος μέ τό Ζαφειράκη μέ ενισχύσεις, και τελικά οί τοΰρκοι ύπεχώρησαν άτακτα στη Βέροια και άφησαν γύρω άπ’ τήν Πα­ναγία 1.500 νεκρούς και τραυματίες,

Ύστερα άπ’ αύτή τήν πρώτη περιφανή νίκη γύ­ρισαν γεμάτοι ενθουσιασμό στη Νάουσα.
Ό Τούρκος σωματάρχης πού κατέλαβε και ρήμαξε τή Χαλκιδική, λογάριαζε πώς ειχε λήξει ό άγώνας στη Μακεδονία και τώρα οί έπαναστάτες τού Βερμίου τού άνέτρεπαν τά σχέδια.
Τον εξέθεταν άπέναντι στό σουλτάνο πού ειχε άφήσει μέ ιδιαίτερο φερμάνι, άπόλυτη πρωτοβουλία, νά πνίξη στό αιμα τή Μακεδονία, νά σφάξη τούς Έλ­ληνας άδιακρίτως ήλικίας, νά κάψη όλα τά ελληνικά χωριά, ούτε φωνή  άλέκτορος, όπως γράφει τό φερμάνι πού δημοσίευσα, νά μήν ξανακουσθή στη Μα­κεδονία.

Στη Νάουσα έν τώ μεταξύ είχαν συγκεντρωθή όλοι οί άετοί των βουνών τής Κεν­τρικής και Δυτικής Μακεδονίας, ψυχωμένοι και χαλυβδωμένοι γιά τήν ύπέρτατη θυσία.
Ό άρχηγός των αρματολών Καρατάσιος μέ 1.200 Ναουσαίους, ό πολιτικός ήγέτης Ζαφειράκηςκαι ό Γιαννάκης Καρατάσιοςμέ 600 Ναουσαίους, ό Γάτσοςμέ 450 Έδεσσαίους, Δαρζελοβίτες κι άπ τά γύρω χωριά, ό Τσάμης Καρατάσιοςμέ 500 άπό τό Διχαλεύρι, τή Σκοτίνα και τό Άρκουδοχώρι οί παληοί Κλέφτες τού Όλύμπου και τού Βερμίου, Μαλάμος, Κατσαούνηςκαι Καμπίτηςμέ 300 κλέφτες έμπειροπολέμους και ψημένους στό ντουφέκι και τήν άγριάδα, κι άλλοι 1.000 πολεμιστές άπό τό Βλάτσι, τήν Καστοριά, τήν Κοζάνη, και μερικά υπολείμματα των άγωνιστων τής Χαλκιδι­κής.

 Παλικάρια διαλεχτά κλέφτες και άρματολοί κι ολόκληρος ό πληθυσμός, αδελφω­μένος στον άγώνα, πολεμούσε νά βγή άπ τήν σκοτεινή σκλαβιά, γιατί έβλεπε ξεκάθαρα πώς τό τελευταίο κομμάτι τής Μακεδονίας, κινδύνευε.

Τής Νάουσας ό άγώνας υπήρξε σύμβολο κοινής προσπαθείας τής Μακεδονίας, πού χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή άπό τον μελετητή τής ιστορίας. Είναι φαινόμενο συνολικό άπό άπίστευτες και ξαφνικές δυνάμεις, Θρεμμένες και μεγαλωμένες μέσα στη λαϊκή ψυχή.
Είναι φαινόμενο ομονοίας αδελφικής και φιλοτιμίας υπέροχης κι ένα άνθοβόλημα παληκαριάς, όπου όλοι προσφέρονται αύθόρμητα στόν κοινό σκοπό.
Είναι γέννημα και θρέμμα τού Ελληνισμού τής Μακεδονίας, πού τήν ψυχή του και τηνν καρδιά του, έθρεψαν άγώνας και ποτάμια αίματα και θυσίες 400 χρόνων.
Μένοντας ό λαός ό Ελληνικός άβοήθητος άπό την Εύρώπη, κάτω από βάρβαρη διοίκηση, κι’ έχοντας παντοτεινά σύντροφο τον κρυφ^΄πόθο τής ελευθερίας, γύμνασε κι  άκόνισε τήν ψυχή του στην πίκρα, τήν καταφρόνια και την στέρηση, κι έκαμε ν’ αστράψη στό σκοτάδι μιά δύναμη υπεράνθρωπη, μέσα άπ’ τήν οποία θάβγαινε ενας κό­σμος καινούργιος, ελεύθερος και άνεξάρτητος.

 Τέτιοι πολεμισταί είχαν συγκεντρωθή εκεί για να δώσουν την τελευταια μάχη, που ώδήγησε στη θυσία της τιμής.

Οι αρχαΐοι Έλληνες τους θεοποιούσαν κι’ η αθάνατη λύρα τραγουδούσε αιώνια τη δόξα τους.

 Ο Έμπού Λουμπούτ πάσας έφθασε εκεί στις 21 Μαρτίου 1822 συνοδευόμενος από 12.000 στρατό τακτικό άφθονο πυροβολικό και άνεξάντλητες εφεδρείες.
 Μόλις στρατοπέδευσε στην τοποθεσία Ροδιά έστειλε άγγελιοφόρο προστάζοντας να παραδώσουν οι επαναστάται την πόλη και να τους δοθή άμνηστεία.

Μά η ήρωϊκή φρουρά που την διηύθυνε ο πολέμαρχος Καρατάσιος, άπέρριψε με περιφρόνηση τις προτάσεις, κι’ έδήλωσε πως θά έξακολουθήση τον αγώνα χωρίς καμμιά υποχώρηση.

 Έγινε η κατανομή των δυνάμεων στά επίκαιρα στρατηγικά σημεία, κι΄ αρχισαν επιθέσεις και άντεπιθέσεις αιματηρότατες στις όποιες έλαμψε το άκατάβλητο φρόνημα και το μαχητικό πνεύμα των Ελλήνων επαναστατών.

Ο εξαντλητικός κλεφτοπόλεμος στον όποιον ο αρχηγός Καρατάσιος ήτο μαθημένος, τα τεχνάσματα των κλεφτών, οι νυκτερινοί αιφνιδιασμοί που πάντοτε έπέφεραν σύγχισι και πολλά θύματα στους Τούρκους, έφεραν τον τοΰρκο σωματάρχη σε άδιέξοδο.

 Αναγκάσθηκε να μεταφέρη από την Βέροια δύο βαρέα φρουριακά πυροβόλα που έβαλλαν αδιάκοπακατά της Νάουσας.

 Σείεται ολόκληρη η πόλη, τα σπίτια πέφτουν και σωριάζονται σε σωρό ερειπίων, οι ντάπιες υποχωρούν, οι σκοτωμένοι κι΄ οι τραυματίες αύξάνονται.

Μά τίποτε άπ’ όλα αυτά τα δεινά δεν κάμνει τους άμυνομένους να δειλιάζουν΄ άντίθετα τους έξαγριώνουν περισσότερο. Με τα μάτια βαθουλωμένα από τις στερήσεις, την άϋπνία, την κούραση και τον αδιάκοπο πόλεμο, ώχροί σαν φαντάσματα, περιμένουν με το καρυοφίλι στό χέρι μπροστά στά προχώματα, άκαμπτοι και αποφασιστικοί.

Ένα μήνα κράτησεν η πολιορκία, αι μάχες κι’ ο αδιάκοπος βομβαρδισμός, κι’ ο Έμπού Αουμπούτ πασάς έμενε καταπληκτος από την άντίσταση των άμυνομένων κι’ άπ΄ τις δικές του άπώλειες.
Τα τρόφιμα αρχίζουν να σπανίζουν γιατί οι Τούρκικες φρουρές της Δυτικής Μακεδονίας που κάλεσε για ενίσχυσή του ο αρχηγός της πολιορκίας, κύκλωσαν τη Νάουσα και από τα γύρω βουνά, κι’ άπέκοψαν κάθε επαφή και τροφοδοσία.

Η Νάουσα τώρα κινδυνεύει.

Οι Τούρκοι φθάνουν στις προσβάσεις της πόλεως και η τύχη των πολιορκουμένων έχει στρατιωτικά κριθή, γιατί ήταν άδύνατο ο στρατιωτικός αυτός ογκος με τις άνεξάντλητες έφεδρείες να μή επιβληθή τελικά του γενναι ου άντιπάλου. Στις 18 Απριλίου 1822, ο εχθρός σε μια άπεγνωσμένη προσπάθεια, πολύωρη και με μεγάλες δυνάμεις, άδιαφορώντας όλότελα για ας άπώλειες, κατορθώνει να παραβιάση την πύλη του Άγιου Γεωργίου και να μπή στην πόλη.
Με άλλαλαγμούς και πρωτοφανή αγριότητα, αρχίζουν τη σφαγή, τον εμπρησμό, τη δήωση.
Οι ύπερασπισται , όσοι είχαν μείνη, άμύνονται σκληρά από δρόμο σε δρόμο, από σπίτι σε σπίτι και ύποχωρούν στις άπάνω συνοικίες. Οι Τούρκοι τους άκολουθούν και συνάπτονται άγριοι άτομικοί άγώνες, σώμα πρός σώμα, με χέρια και με δόντια.

 Ο πατέρας του Κασομούλη, πίσω άπ’ ένα χάλασμα σκοτώνεται, άφ’ ού καθάρισε 15 Τούρκους. .

Στό κέντρο της Νάουσας άλλη νησίδα άντιστάσεως, όπου και η αποθήκη των πυρομαχικών. εκεί πολεμούν ο Ζώτος, ο Τσούπης και ο μικρότερος γυιός του Καρατάσιου, ο Κωτούλας.
Συνάπτεται φονική συμπλοκή και τραυματίζεται βαρειά ο Ζώτος. Κινδυνεύοντας να συλληφθή, βάζει φωτιά στά πυρομαχικά και τινάζεται στον άέρα με τους συντρόφους του και τους είσβαλόντας Τούρκους.

Μιμήθηκε τον συμπατριώτη του Όλύμπιο στό Μοναστηρι του Σέκου και στάθηκε πρόδρομος του Καψάλη στό Μεσολόγγι. εκεί ξαναζωντάνεψε το Σουλιώτικο Κιούγκι με τη μεγαλειώδη θυσία, που δίδαξε στις επερχόμενες γενεές ολο το ύψος της ανθρώπινης προσφοράς για την ελευθερία Σέ λίγο οι Τούρκοι μπαίνουν στη μητρόπολη που είχαν καταφύγει γυναικόπαιδα, γέροντες και τραυματίες.

Τα πλήθη σφάζονται έκεΐ, ο πρωτοσσύγγελος Γρηγόριος, ο Παπαγιάννης και η εκκλησία παραδίδεται στό πυρ μαζύ με τους καταφυγόντας.
Τώρα ο ογκος του τούρκικου πεζικού στρέφεται στον Πύργο Ζαφειράκη που βρίσκεται σε δεσπόζουσα τοποθεσία νοτιοδυτικά, και που τον υπερασπίζεται ο Ναουσαΐος αρχοντας και ο Γιαννάκης Καρατάσιος με 500 πολεμιστάς.

Η Μάχη εκεί διεξάγεται με τη λύσσα των άπελπισμένων και των μελλοθανάτων. Ο Πύργος όμως έχει πολλά γυναικόπαιδα, νεαρές μητέρες και τα νεογέννητα φωνάζουν.

 'Ο Ζαφειράκης διατάσσει το πνίξιμο των παιδιών, και η μακάβρια τραγωδία έκτελεΐται χωρίς άντίρρηση. Τρεις μέρες βάσταξε η άμυνα του Πύργου, και σ’ αυτό το διάστημα κάμποσοι πολεμισται κατώρθωσαν να γλυτώσουν ξεφεύγοντας στά γύρω ύψώματα. δεν απομένει όμως άλλη διέξοδος, κι΄ ύστερα από μια σύσκεψη, αποφασίζουν μια ήρωϊκή έξοδο με το σπαθί στό χέρι. Ο χρόνος δεν τους καρτερούσε. Την νύχτα ανοίγουν τις πόρτες και ξεχύνονται στους Τούρκους.
Και τότε έγινε τέτιο άνακάτωμα και τέτια φρικτή πάλη σώμα με σώμα που υπερβαίνει κάθε περιγραφή. Οι γενναίοι σφάζουν και σφάζονται, σκοτώνουν και σκοτώνονται, κι’ όσοι μένουν, προχωρούν και θερίζουν ό,τι βρίσκουν μπροστά τους.

Ελάχιστοι τελικά γλύτωσαν, μα και τα πτώματα των γενιτσάρων, μαρτυρούσαν την άγρια άλληλοσφαγή.

'Όσοι άπ΄ τους Ναουσαίους πιάσθηκαν ζωντανοί, ώδηγήθηκαν στό Κιόσκι με τα μεγάλα πλατάνια, κι’ εκεί κρεμάσθηκαν χωρίς άλλη διαδικασία.

 Σύμφωνα με τις τούρκικες πληροφορίες, 2.000 κρεμάσθηκαν σ’ αυτή την ώμορφη και ρωμαντική τοποθεσία, που καμαρώνει ο σημερινός επισκέπτης της Νάουσας.

 Ένα μεγάλο μέρος από νέες γυναίκες και κοπέλες της Νάουσας, τρομαγμένο κι’ άλαφιασμένο από τον ολεθρο που συνεκλόνιζε την πατρίδα τους εκείνες τις δραματικές ώρες, μ’ ένα υπέρτατο αύθορμητισμό συγκεντρώθηκε κοντά στη γέφυρα της Άραπίτσας, και μ΄ άπόγνωση προσπαθούσε ναύρη τρόπο γλυτωμοϋ στις άπέναντι όχθες κι΄ άπ΄ εκεί στό βουνό, μα βρέθηκαν κυκλωμένες άπ΄ όλες τις μεριές από το Τούρκικο ιππικό και πεζικό.

Σ’ αυτην την τοποθεσία, έγράφη μια σελίδα, άξια των ήρωϊκών τέκνων της Μακεδονίας κι’ από τις σπάνιες στην ιστορία των έλευθέρων λαών.
Άντί της άτιμώσεως και του βίαιου έξισλαμισμού, αι γυναίκες και αι άδελφές των πολεμιστών, προτίμησαν τον τραγικό μα ένδοξώτερο θάνατο.

 Έπεσαν όλες στό βάραθρο του καταρράκτη 30 μέτρα άπότομη άγρια κατηφοριά, που στό βάθος βροντάει με παφλασμό ενας άλλος Αχέροντας, και σκοτώθηκαν όλες.
Κληροδότησαν όμως μ’ αυτή τη θυσία και τον ομαδικό θάνατο, αθάνατη δόξα στην πατρίδα των, μα και το θαυμασμό και την εύγνωμοσύνη του έλληνικού έθνους.

 Ο ιστορικός έρευνητής μπροστά σ’ αυτό το φωτεινό παράδειγμα της ανθρώπινης αρετής και του ψυχικού μεγαλείου, στέκει βαθειά με κατάνυξη και γονατίζει εύλαβικά στην δραματική αυτοθυσία.

Ο θαυμασμός μας όμως δεν είναι άρκετός.

Δεν μπορούμε εύκολα να συλλάβουμε το ύψος. Η μίμηση είναι δύσκολη. Μάταια με λόγια τώρα έδώ προσπαθοΰμε ν’ άναπαραστησουμε τη μορφή του δράματος. Τη μοίρα τους αυτές την πρόσταξαν γιατί αυτές έπλασαν το πεπρωμένο τους.
Υπήρξαν αυτές αι γυναίκες θρέμματα μιας λεβεντογεννηάς, πλούσιας σε ψυχικές και πατριωτικές έκδηλώσεις.
Έκλεισαν μέσα τους όλο το ψυχικό μεγαλείο μιας σκληρά αγωνιζομένης πατρίδας, και τη θυσία αυτή πιός μπορεΐ να την λησμονήση;

Αραπίτσα

 Ποιος τολμά να φανή επιδεής σ΄ αυτή τη συναρπαστική εικόνα της ομαδικής περιφρονήσεως πρός τον θάνατο;

Φανηκαν όλες άντάξιες των άλλων πολεμιστών της Μακεδονικής γής, και παραστέκουν περήφανα δίπλα-στις Σουλιώτισσες του Ζαλόγγου.

Η Νάουσα, το τελευται ο αυτό οχυρό του άγώνος της άνεξαρτησίας στη Βόρειο Ελλάδα, όπως έγινε με το Μεσολόγγι στη Δυτική Ελλάδα, έπεσε για την ελευθερία, την άνεξαρτησία και την τιμήν του αγωνισθέντος ελληνικού Γένους.

 Η ωραία αυτή πόλη του Βερμίου, μετεβλήθη σε έρείπια και τα χώματά της έγιναν τάφος νεκρών ενδόξων.

Στις ώμορφρες χαράδρες που οργιάζει η βλάστηση, στά καταπράσινα άμπέλια και τις ρεματιέ: με τα γάργαρα νερά σπάρθηκε ο θάνατος.

Ο θάνατος που με το ξαναγέννημα μιας καινούριας έλεύθερης γενηάς, θάφερνε ολοζώντανη τη μνήμη των ηρώων.
Υπάρχουν πράξεις στη ζωή των λαών που αποτελούν αληθινά σύμβολα στις επερχόμενες γενεές.
Υπάρχουν πράξεις ήρωϊσμού και αυτοθυσίας,πού υψώνονται σά μύθοι, και μυθοποιούν κι΄ άνεβάζουν το πνεύμα της εποχής που έζησαν οι πρωταγωνισται , και του δίνουν νόημα υπεροχής.
Μιά τέτια υψηλή και έξαίρετη πράξη είναι ο αγώνας της Νάουσας.
Μοιάζει μ΄ ένα φωτεινό μετέωρο καταπλήξεως, θαυμασμού και σεβασμού, τοποθετημένο μέσα στον μεγάλο αγώνα του 21.

Σέ μια σύντομη άνάλυση όπως αυτά μόνον πτυχές μικρές ξεδίπλωσα του αγώνα της άνεξαρτησίας στη Μακεδονία. Η τύχη της Χαλκιδικής Χερσονήσου και της Θεσσαλονίκης με τις τεράστιες ουσίες σε ανθρώπινο υλικό και σε οικονομικά άγαθά, υπήρξαν μεγάλες.

89 Ελληνικές κωμοπόλεις και χωριά έκάησαν όλοσχερώς στην Χαλκιδική άλλα 74 μερικώς, καθώς και 58 μετόχια του Άγιου ’Όρους, όλες αι εκκλησίες.
15. 000 Έλληνες σκοτώθηκαν στις μάχες η σφάγηκαν και η καταστροφή σε περιουσίες και γενικά σε άγαθά, ήταν στη Χαλκιδική ολοκληρωτική.

’Όσοι χωρικοί γλύτωσαν και δεν κατώρθωσαν με τα ολίγα καΐκια ν’ απομακρυνθουν στην Στερεά και την Πελοπόννησο, γύριζαν νηστικοί και απελπισμένοι στά βουνά και τις δασωμένες χαράδρες του Χολομώντα άπ΄ όπου με απόγνωση άντίκρυζαν την καταστροφή των οικογενειών τους και την πλήρη έκμηδένιση της περιουσίας, τους.

Μά και στην περιοχή του Βερμίου, έκτος από τη Νάουσα που κείτονταν σε έρείπια και σε άταφους νεκρούς, 120 άλλα χωριά του Βιρμίου και των Πιερίων, έγιναν στάχτη με όλα τα ύλικά άγαθά και χιλιάδες Ελλήνων έσφάγησαν.

Η καταστροφή αυτή συνετάραξε ολόκληρη την αγωνιζομένη Ελλάδα, όπου η είδηση μεταφέρθη από τους έπιζήσαντας πολεμιστάς της Μακεδονίας που μετέβησαν στη Ρούμελη, στό Μεσολόγγι και στην Πελοπόννησο για να συνεχίσουν τον αγώνα στό πλευρό των νοτίων άδελφών.

Η Βόρειος Ελλάς και ειδικά η Μακεδονία δεχθεΐσα πρώτη την έπίθεση των πολυαρίθμων και οργανωμένων στρατευμάτων της άπέραντης τότε ’Οθωμανικής αυτοκρατορίας, προσεφέρθη σάν ιερά θυσία για το μετέπειτα κέρδος του άγώνος.

 Η αντίσταση των τέκνων της, που πρώτα πολέμησαν εναντίον των τουρκικών στρατιών που κατήρχοντο για να πνίξουν την καθολική ελληνική επανάσταση έδωσε τον καιρό στην κάτω του Όλύμπου πατρίδα, και ιδιαίτερα στην Πελοπόννησο, να συστηματοποιήση και να όργανώση τον αγώνα.

Η Μακεδονία, προσβαλλομένη απ’ όλες τις πλευρές, δημιούργησε δύο επαναστατικές έστίες σοβαρές, μία στη Χαλκιδική Χερσόνησο και την άλλη στο Βέρμιο. Με τις ίδιες δυνάμεις, με τους δικούς της οικονομικούς πόρους, με το αίμα και τον πατριωτισμό των κατοίκων της, έφθειρε και άπασχόλησε σοβαρά τον κατακτητή επί δέκα πέντε μήνες και τελικά έθυσιάσθηκε στον αγώνα της ελευθερίας, για το συμφέρον του υπολοίπου έθνους.

Οι δε αρχηγοί των, πιστεύοντες άπόλυτα στην επιτυχία της επαναστάσεως, θρεμμένοι με τις άναμνήσεις του κλασσικού και έλληνοβυζαντινοΰ πολιτισμού και καλλιεργημένοι ψυχικά από τη Φιλική Εταιρία, αρχισαν τον αγώνα με τον άγιο ενθουσιασμό που γεννά η πίστη, χωρίς σχέδια επιτελικά, άπροετοίμαστοι στρατιωτικά και χωρίς γενικώτερη οργάνωση, όπως συνέβη και με την άλλη Ελλάδα.

Τελευταίων αι Οθωμανικαί αρχαί, επί τη βάσει γενομένης απογραφής των κατοίκων, εδημοσίευσαν στατιστικήν του πληθυσμού.


Κατά την στατιστικήν του Γενικού διοικητου Χιλμή Πασά ο πληθυσμός των τριών Βιλαετίων έχει ως έξης

Οθωμανοί...............1.720.007,
Έλληνες.................... 677.978,
Σχηματικοί................ 547.734, 
Σέρβοι...................... 167.601, 
Εβραίοι....................... 48. 270,

ήτοι εν όλω...........  3. 161.590 .

Κατά την Όθωμανικήν απογραφήν ο πληθυσμός των Βιλαετίων Μοναστηριού και Θεσσαλονίκηςεχει ως έξη

Οθωμανοί............... 967.573, 
Ελληνες................... 634.510, 
Σχισματικοί............. 385.729,

ήτοι εν όλω............. 1.979.800. 

Ή στατιστική αύτη συμπίπτει μετά της εν τοις  έμπροσθεν μνημονευθείσης αγγλικής στατιστικής, ήτις πιθανόν να έχη την αυτήν πηγήν.

Κατά την Έλληνικήν στατιστικήν ο πληθυσμός των Βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου έχει ως έξης:

Όθωμανοί................. 760.837,
Ελληνες.................... 657.499,
Σχισματικοί............... 351.342,

ήτοι εν όλω............ 1.864.407.

Τά εν Μακεδονία, εξαιρούμενης της Θάσου, υπάρχοντα 
Ελληνικά σχολεία ανέρχονται εις...................................1.022,
καθηγηταί, διδάσκαλοι και διδασκάλισαι........................ 1.565,
μαθηταί και μαθήτριαι................................................. 63.782. 

Απέναντι τούτων οι Βούλγαροι εχουσι 
σχολεία............................................................................561 , 
διδασκάλους.....................................................................873 
 και  μαθητάς και μαθήτριας..........................................18.311.

Οί αριθμοί ούτοι λαλούσιν εύγλώττως περί της μεγάλης δυνάμεως και υπεροχής του Ελληνισμού εν τη περιμαχήτω χώρα.

Τήν υπεροχήν ταύτην μή δυνάμενοι να καταβάλωσιν οι εν Σοφία Βούλγαροι δια των συνήθων αυτοίς ραδιουργιών και δωροδοκιών, επενόησαν τον σχηματισμόν ληστρικών συμμοριών και την εν συνδυασμώ προς τους μισθοφόρους της Ρουμανίας ενέργειαν και επιδρομήν κατά των Ελληνικών χωρίων, ων ώμοσαν την λεηλασίαν και καταστροφήν.

 Ή τοιαυτη ενέργεια των έπηλύδων εχθρών του Ελληνισμού έξήγειρε τους Ελληνικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας και παρήγαγε κατ΄ ανάγκην την ΑΜΥΝΑΝκαι τους ΕΚΔΙΚΗΤΑΣ, οίτινες αρκετά έξεδικήθησαν τας σφαγάς αθώων υπάρξεων, τους εμπρησμούς των οικιών και κτημάτων καί τας δολοφονίας διαπρεπών και σημαινόντων Ελλήνων.


Τήν εν τοις γράμμασιν, ταις έπισήμαις, τω εμπορίω και τη βιομηχανία δύναμιν. των Ελλήνων, οΐτινες αποτελουσι μόνοι αυτοί την καλήν και έκλεκτήν τάξιν, παρακολουθεί και η εν τοις όπλοις υπεροχή,

Ό κ. Παγιαρές ((Σ.Σ.) Ό Μιχαήλ Παγιαρές ήταν Γάλλος δημοσιογράφος, φίλος της αλήθειας και των Ελλήνων.) εν τω εσχάτως εκδοθέντι βιβλίω αύτου ύπό τίτλον «Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΚΥΚΕΩΝ» έκ της παραβολής των εν Μακεδονία Ελληνικών και Βουλγαρικών σχολείων γράφει τα έξής:

«Οι Έλληνες όθεν υπερτερούσι των Βουλγάρων.
'Αλλως τε οί εμπορικοί πράκτορες της Βουλγαρίας, οϋς ήρώτησα, δέν άρνουνταιΐ την υπεροχήν των Ελλήνων επί των σχολείων.

 Άποδίδουσιν δέ τούτην εις την άρχαιοτέραν Ελληνικήν προπαγάνδαν.

 Έλπίζουσιν όμως να φθάσωσιν τους Έλληνας και να προσελκύσωσιν είς τόν βουλγαρισμόνπάντας, ακόμη και τους μάλλον έλληνόφρονας. 

Έν τούτοις είνε αποδεδειγμένον ότι την σήμερον μ΄ όλας τας βασάνους, τό έγχειρίδιον και τας βόμβας φοιτώσι περισσότεροι Μακεδόνες εις τα ελληνικά παρά εις τα βουλγαρικά σχολεία».


Τό σπουδαιότερον δέ είνε ότι τα ελληνικά σχολεία ίδρύθησαν ιδιωτική πρωτοβουλία και ότι εις ταυτα φοιτώσιν οι μαθηταί έλευθέρως άνευ πιέσεως τίνος χρηματικής, ηθικής και φυσικής.

Όπως εκτιμήση τις, γράφει ο κ. Βεράρδ (σημ.YaunaVictor Bérard), την όλην αξίαν του έργου, δέον να γνωρίση τους αληθείς πράκτορας της προπαγάνδας.

Ή ελευθέρα Ελλάς και τό Πατριαρχείον συντελούσιν εν μέρει, άλλ΄ η συμμετοχή αυτών είνε έλαχίστη.
Κυρίως αι εγχώριοι κοινότητες προσκαλούσι και συντηρούσι τους έξ Αθηνών διδασκάλους.
Τά ελληνικά σχολεία ιδρυθέντα δι΄ ιδιωτικών κεφαλαίων, λειτουργούσι και προοδεύουσι διά μόνης της μερίμνης και της έλευθέρας συνδρομής των ελληνικών οικογενειών.

Τα ίδια τέκνα των οικογενειών τούτων αποτελούσι την πελατείαν των σχολείων. Συμβαίνει αράγε το αυτό και εις τας άλλας προπαγάνδας;


Ό κ.Βλών (BLONT), γενικός πρόξενος της Αγγλίας εν Θεσσαλονίκη, εν τη Κυανή βίβλω άριθ. 3 του έτους 1889, αναφέρει ότιη σημασία των περισσοτέρων βουλγαρικών σχολείων εν Μακεδονία είνε μηδαμινή, κατά την γνώμην του, διότι ταυτα συντηρούνται έκ των πεμπομένων χρημάτων έκ Βουλγαρίας, Ανατολικής Ρωμυλίας και ίσως έκ Ρωσσίας.

Μ1ΧΑΗΛ ΠΑΓΙΑΡΕΣ Ό γνωστός ανά τό Πανελλήνιον  Γάλλος δημοσιογράφος,  φίλος της αλήθειας και των Ελλήνων

«Μέ είπον, γράφει ο κ. Παγιαρές, ότι μόνον Σλάβους θέλω ευρει εν Μακεδονία. 

Έν τούτοις εις όλα σχεδόν τα διαμερίσματα εύρον ανθρώπους , οΐτινες έθνησκον άνακράζοντες δι΄ όλων των δυνάμεων αυτών και διά φωνής διατόρου και άτρομήτου
«ElΜΕΘΑ ΕΛΛΗΝΕΣ. ΖΗΤΩ Η ΕΛΛΑΣ». 

"Εκαστος λίθος καθ’ όδόν διηγείτο τα παθήματα των 'Ελλήνων.
 Μετ’ όλίγον άπειράριθμα φάσματα παρουσιάζονται προ της διόδου μου δια μέσου των πεδιάδων, κοιλάδων λόφων, όχθών του Άξιου, πλευρών του Περίμ, ύπωρειών του Όλυμπου, κατά μήκος των λιμνών, επί του Βαρνούντος, των πτυχών των Μαλεσίων, επί των όχθών του Στρυμόνος και Άλιάκμονος και ήκουον μίαν τρομεράν διαμαρτύρησιν
 «ΕIΜΕΘΑ ΕΛΛΗΝΕΣ»,
έκραύγαζον τα φάσματα, και έπειδή επέμέναμεν ινά μείνωμεν Ελληνες διά τούτο επέσαμεν ύπό την μάχαιραν των δολοφόνων!

Έν Νιαούση τρεις χιλιάδες σκελετοί θέλουσιν έξέλθει έκ του τάφου, ίνα μοι άναπωλήσωσιν ότι οί Ελληνες έσφάγησαν διά του γιαταγανιού.

«Οί τεθνώντες ούδέποτε ψεύδονται πρέπει να τό πιστεύσωμεν.
 Άφήσωμεν κατά μέρος τας έθνολογικάς και γλωσσολογικάς θεωρίας.

 Τό ούσιώδες και άξιωσημείωτον είνε ότι πάντες οί Μακεδόνες προτιμώσι να σταυροθώσι μάλλον παρά να στρέψωσι τα νώτα προς την Ελλάδα».

 Ας έπιτρέψει μοι ο κ. Παγιαρές να παρατηρήσω ότι η λέξις προπαγάνδα ήν και άλλοι συγγράφεις έκ των Ευρωπαίων μεταχειρίζονται, δεν άρμόζει ποσώς, προκειμένου περί διαδόσεως της Ελληνικής παιδείας και πολιτισμού.

Διά τας άλλας εθνότητας τό εργον είνε βεβαίως προπαγανδικόν, οί λαοί ούτοι, παρείσακτοι όντες, προσπαθουσι διά θυσιών χρηματικών και ανθρωποθυσιών να εϊσχωρήσωσιν εν τη Μακεδονία και τον έθνικόν αυτής χαρακτήρα να μεταβάλωσιν.

Οι "Έλληνες όμως εν Μακεδονία εύρίσκονται εν τη ιδία αυτών εστία, ταδέ εν αυτή έλληνικά σχολεία συντηρούνται τα μέν διά κληροδοτημάτων Μακεδόνων, τα δέ υπό των έγχωρίων έλληνινικών κοινοτήτων.

Οί τα έλληνικά γράμματα διδάσκοντες εν Μακεδονία εισί τό πλείστον Μακεδόνες ιθαγενείς, όλίγιστοι δέ οί έκ της έλευθέρας Ελλάδος.

Εν Μακεδονία από των αρχαιοτάτων χρόνων έκαλλιεργούντο τα έλληνικά γράμματα.

 Ή Πέλλα επί  Αρχελάου (413—399 π. X.) ύπήρξεν έστία των Ελλήνων λογίων και ποθητών και της έλληινικής εν γένει παιδείας.

Ή Στάγειρος έφυσε ((Σ.Σ.) γέννησε) τόν μέγαν της άρχαιότητος 'Έλληνα φιλόσοφον Άριστοτέλην, τόν διδάσκαλον του Μεγάλου Αλεξάνδρου και πάντων των Ελλήνων.


Ή ’Αμφίπολις, η Θεσσαλονίκη, η Απολλωνία της Ιλλυρίας διέπρεψαν δια την καλλιέργειαν των έλληνικών γραμμάτων.

Έν Θεσσαλονίκη τω 1490 έδίδασκεν εν τη έκει έλληνική σχολή ο Ιωάννης Μόσχος ύπό των Θεσσαλονικέων προσκληθείς.

Τής 'Ελληνικής σχολής Θεσσαλονίκης εν έτει 1721 προΐστατο Ιωάννης ο Θεσσαλοινικεΰς.
 Έν έτει 1757 ύπήρχον εν Θεσοαλονίκη δύο έλληνικαι σχολαί.

Έν τη μονή Βατοπεδιίου ύπήρχεν η ’Αθωνιάς Ακαδημία (1753—1758) ής προΐστατο Ευγένιος Βούλγαρις.

Ελληνικά σχολεία υπήρχον 

εν Πολυγύρω, Εδέσση, Βερροία και Νιαούστη τω 1750, 
εν Μελενοίκω τω 1810,
εν Σέρρας τω 1740, 
εν Καστορία τω 1660, 
εν Σιατίστη τω 1710, 
εν Γρεβενοις και Κοζάνη τφω 1666 και 
εν Βελβενδω τω 1780. 

Σημιειωτέον ότι τα "Ελληνικά γράμματα έδιδάσκοντο προ αιώνων, πολύ πρό των άνω χρονολογιών, παρά των ιερέων έκάστης ένορίας.
Ούτοι συνήθροιζον οίκοι τους παίδας και έδίδασκον τα γράμματα έπ΄  αμοιβή.
Τουθ  όπερ έβράδυνεν εις πολλά μέρη τήν σύστασιν 'Ελληνικών σχολείων.

Αλλως οί 'Έλληνες από των προϊστορικών χρόνων μέχρι σήμερον είσίν έμφύτως οί φορείς και πρόδρομοι του πολιτισμού.

Εις Κριμαίαν 1000 έτη πρό Χρίστου οί 'Έλληνες μετέβησαν και μετέδωκαν έκει τας τέχνας και τόν πολιτισμόν. 

Δέκα δε αιώνας μ. X. βραδύτερων οί 'Έλληνες εισήγαγον τόν χριστιανισμόν εν  Ρωσσία, βαπτισθέντος πρώτου του Βλαδίμηρου Α' υπό 'Ελλήνων ιερέων.

 Οι Θεσσαλονικείς Έλληνες ίσαπόστολοι Κύριλλος και Μεθόδιοςέδίδαξαν τα γράμματα και μετέδωκαν τον χριστιανισμόν εις τους Βουλγάρους, τους αμείλικτους τούτους εχθρούς του Ελληνισμού. 

Ή Ελλάς κατά την εποχήν του Περικλεούς ύπήρξεν η εδρα των γραμμάτων και των τεχνών, και εν αυτή προσήρχοντο άπό πάσης χώρας όμοεθνεΐς και ξένοι ΐνα διδαχθώσι τα έλληνικά γράμματα.

Ό Μέγας Άλέξανδος διά των ένδοξων αύτού έκστρατειών μετέδωκεν είς Ευρώπην, Άσίαν και Αφρικήν την έλληνικήν παιδείαν και τόν έλληνικόν πολιτισμόν.

Ό εν Θεσσαλονίκη γεννηθείς τω 1370Θεόδωρος Γαζήςεδίδαξε τα ελληνικά γράμματα εν Ιταλία.

Ό εν τη αυτή πόλει γεννηθείς τω 1400 διδάσκαλος Ματθαίος Καμαριώτης εδίδαξεν εν Κωνσταντίνου πόλει.

Μετά την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως, οί  Ελληνες λόγιοι διωκόμενοι μετέβησαν είς Ιταλίαν και έκει έδίδαξαν τα ελληνικά γράμματα και μετέδωκαν τόν πολιτισμόν.

 Ό έκ Βερροίας διδάσκαλος Ιωάννης Κοντούνιος έδίδαξε τα έλληνικά γράμματα εν Βενετία.
 Ό Σεβαστός Λεοντιάδης έκ Καστορίας, γεννηθείς τω 1690, ύπήρξε δεινός συγγραφεύς και φιλόσοφος.

 Ό Μιχαήλ Παπαγεωργίου εκ Σιατίστης, γεννηθείς τω 1727, έδίδαξε τα ελληνικά γράμματα εν Μελενοίκω.

Αλλά και επί των ήμερων ήμών οί Έλληνες εξημέρωσαν τό Σουδάν μεταδώσαντες έκει τόν πολιτισμόν.
Οί "Ελληνες άναντιρρήτως εισίν έξ εμφύτου έκπολιτιστικόν στοιχείον, τούτο αποδυκνύει η δράσις εν γένει του Ελληνισμού από των άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερον.

 Ή δράσις δέ αυτή βεβαίως δέν δύναται να κληθή προπαγάνδα,ουδέ είνε τοιαυτη η υπαρξις εν Μακεδονία ολίγων διδασκάλων, είνε απλώς συνέχεια της δράσειως εν γένει του ‘Ελληνισμού.

Τελευταίον και σπουδαιότερον έπιχείρημα ύπέρ του ισχυρισμού ήμών ότι προπαγάνδα δέν χωρεί επί κεκτημένου εδάφους είνε τό εν ετει 1455 μ. X. εκδοθέν αύτοκρατορικόν διάταγμα (φιρμάνιον), δι΄ ου ο κατακτητής, παρά τη τουρκική, έκήρυττε την ΕΛΛΗΝΙΚΗΝως έπίσημον γλώσσαν εν Θράκη και Μακεδονία,είς τρόπον ώστε πάσαι αι δημοσιεύσεις και διαταγαί των επιτόπιων αρχών των άνω χωρών εδημοσιεύοντοτουρκιστί και ΕΛΛΗΝΙΣΤΙ.

Τελευταίον εδημοσιευθη ίταλιστί εκτεταμένη συγγραφή ύπό τίτλον τό ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΙΚΟΝ ΖΗΤΗΜΑ,εργον του Ιταλού δημοσιολόγου κ.   Ιωάννου Άμαδόρου (GIOVANΙ AMADORI VIRGILΙΙ).

Τό βιβλίον κοσμείται ύπό πέντε χαρτών και πληθύος στατιστικών πληροφοριών και έπίΐισήμων εγγράφων, έφ΄ ων στηρίζει τας σκέψεις και κρίσεις ο αμερόληπτος συγγραφεύς. Χάριν των αναγνωστών ήμών αποσπώμεν έκ των πολλών εν αυτή ενδιαφερόντων ζητημάτων.

Ό κ. Άμαδορης εν πρώτοις μεταχειρίζεται την λέξιν Ρωμυλίαν, εν η περιλαμβάνει ου μόνον την Μακεδονίαν αλλά και την παλαιάν Σερβίαν, Θράκην, Ήπειρον και Αλβανίαν.

Τοιουτοτρόπως η Μακεδονία δεν έξετάζεταιως πρόβλημα αυτόνομον παρεμφερές προς τό της Κρήτης, άλλ΄ ως χώρα αναπόσπαστος των όμόρων αυτή έπαρχιών.
Άφ΄ ετέρου ο κ. Άμαδόρης χωρίζει την Ήπειρον άπό της Αλβανίας, καθώς και την κυρίως Μακεδονίαν άπό της παλαιάς Σερβίας, ήν παρά τας ίστορικάς και γεωγραφικός διαφοράς οί Βούλγαροι μετά των Ευρωπαίων μεταρρυθμιστών προσεκόλλησαν εις την πατρίδα του Αλεξάνδρου.
Κατά τον αυτόν συγγραφέα εθνικότητες άρτιαι συμπληρώσασαι την έξέλιξιν αυτών εϊνε δυο η Ελληνική και η Μουσουλμανική. 



Εις τους "Ελληνας και τους 'Μουσουλμάνους μόνον πράγματι ανευρίσκεται, τόσον εις τό σύνολον των πληθυσμών, όσον και εις τα άτομα, αίσθημα έθνικόν και εθνική συνείδησις μόνιμος και ανέκαθεν υπάρχουσα (GONS TANTE Ε TRADIZIONALE), καθιστώσα τους "Έλληνας τους διαδόχους του Βυζαντίου και τους έκπαιδευτάς του Ανατολικού Χριστιανικού κόσμου, ένω έκ παραλλήλου οί Μουσουλμάνοι συνεχίζουσι την διά κατακτήσεως κυριαρχίαν.

 Οί άλλοι κάτοικοι είνε ομάδες άνεθνικαι (GRUPPI ANAZIONALI).

 Ή Σλαυική ομάς εχει συνείδησιν έθνικοπολιτικήν άρνητικήν άνθελληνικήν και άντιτουρκικήν, ήτις είνε ΑΠΟΤΈΛΕΣΜΑ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΣ ΥΠΟΔΕΕΣΤΕΡΟΥ ΑΥΤΗΣ.

Τό υποδεέστερον τούτο καθίστα κατά τόν μεσαίωνα τόν Σλάβον άπλούν έργάτην της γης.

Βραδύτερον δέ, μή δυνάμενος να έξηγήση τους λόγους της αστικής υπεροχής του Ελληνικού στοιχείου,ο Σλάβος συνειθισε ν΄ άνθίσταται αρνητικώς εις τας δυο δυνάμεις, την 'Ελληνικήν και την Μουσουλμανικής, αϊτινες πολιτικώς και οίκονομικιώς έδέσποζον αυτού.

Ό Αλβανός στερείται και ιστορίας, ήτις δύναται να συντελέση εις την γέννησιν εθνικών διανοημάτων. 

Αί δέ μετά τους Σλάβους και τους Αλβανούς ερχόμεναι ομάδες χαρακτηριστικόν γνώρισμα έχουσι TOΝ ΠΟΛITIKON ΑΥΤΩΝ ΑΜΟΡΦΙΣΜΟΝ (AMORFISMO).

 Θέλουσιν όθεν προσελκυθή υπό του ίσχυροτέρου γείτονος στοιχείου.

Περί της σχετικής δυνάμεως των διαφόρων ομάδων ο κ. Άμαδόρης, μετ’ έπιστημονικωτάτην βάσανον των διαφόρων στατιστικών, άφου κατέδειξεν,
 ότι η γλώσσα και η φυλή ως και η θρησκεία είνε κριτήρια αβέβαια και επισφαλή, καταλήγει άνακηρύσσων ως την θετικωτέραν και την έπιστημονικωτέραν των στατιστικών την ύπό του ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΔΕΛΤΙΟΥτω 1904συναχθείσαν, ής την άκρίβειαν έπεκύρωσεν εμμέσως και η όλίγω βραδύτερον γενομένη έπίσημος απογραφή.

 Ιδού σύνοψις των δύο τούτων στατιστικών.

Στατιστική Ελληνική.

 Τούρκοι 760.837, "
Έλληνες 657.499,
 Βούλγαροι 351.342.
 Σύνολον κατοίκων Μακεδονίας 1.864.407.

Άπογραφή Τουρκική.

Τούρκοι 967.573, 
Έλληνες 634.510, 
Βούλγαροι 385.729. Σ
ύνολον κατοίκων Μακεδονίας 1.979.800.

’Από έδαφικής άπόψεως και έξεταζομένης νυν όλης της Ευρωπαϊκής Τουρκίας μεταξύ των Χριστιανών οί "Έλληνες έπικρατουσιν εν Ήπείρω, εν τοις  Βιλαετίοις Μοναστηριού και Θεσσαλονίκης και εν Θράκη.
Οί Σέρβοι υπερέχουσιν εν τω Βιλαετίω του Κοσσυφοπεδίου, οί δέ Βούλγαροι εις τας βορείους Ύποδιοικήσεις της Μακεδονίας ιδία Ανατολικάς.
 Ώς προς τους ρουμανίζοντας ουτοι (ους δέον να μή συγχύσωμεν μέ τους Κουτσοβλάχους) εΐνε, παρά τάς υπέρογκους θυσίας της Ρουμανικής προπαγάνδας, ελάχιστοι.

'Ως προς τους Αλβανούς, ους ο συγγραφεύς διακρίνει των Ήπειρωτών, ούτοι έδρηνται εν πλειοψηφία άπό Αύλώνος και έκείθεν εν τοις Βιλαετίοις της Σκόδρας, εν τμήμασίτισι του Βιλαετιού του Κοσσυφοπεδίου και εις τας Υποδιοικήσεις Δίβρης και Έλβασάν, τάς
τεχνητώς προσκολληθείσας είς τό Βιλαέτιον Μοναστηριού.

Περατώνων τό κεφάλαιον τούτο ο κ. Άμαδόρης προσθέτει τα έξης:

Ή Ελληνική 'Ήπειρος είνε μία φυσική, γεωγραφική, εθνική, Ιστορική συνέχεια του Μακεδονικού Ελληνισμού... 
Τό Άλβανορθόδοθον στοιχειον δέν είνε είμή Έλληνίζον στοιχείον μεταβάσεως μεταξύ του 'Ελληνικού  πληθυσμού και του Μουσουλμανικού Αλβανικού του Βορρά.

»Περί πολιτικής της Ελλάδος άναφέρων ο κ. Άμαδόρης χαρακτηρίζει τούτην άς πολιτικήν ΟΛΟΚΛΗΡΟΥ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. 

Τοσούτον όγκον ούδείς άλλος Βαλκανικός λαός έχει να επίδειξη εν Ανατολή.

'Ολόκληρος ο ύπό την Τουρκίαν Ελληνικός κόσμος είνε έθνοπολιτικώς συνδεδεμέινος και ήνωμένος μετά της έλευθέρας 'Ελλάδος. 

Ή Μεγάλη Ιδέα αποτελεί την βάσιν της έλληνικής πολιτικής. 

Καί ύποστηρίζεται ού μόνον ύπό των δυνάμεων του Ελληνικού Κράτους, άλλά και υπό των πολιτικοκοινωνικών ένεργειών ολοκλήρου του Ανατολικού 'Ελληνικού κόσμου.

Ό πατριωτισμός του Έλληνος—έλευθέρου και δούλου—είνε υπέροχος. 

Καί εν τω πατριωτισμω τούτω έγκειται όλον τό μέλλον του 'Ελληνισμού».

Τήν Μεγάλην Ιδέαν των 'Ελλήνων μετ’ ού πολύ θέλει συμβολίζει ο άνδριάς Κωνσταντίνου του Παλα ιολόγου, έγερθησάμενος εν περιόπτω θέσει των Αθηνών.

Προ της άρρενωπης μορφής του πεσόντος επί των έπάλξεων της Κωνσταντινουπόλεως τελευταίου "Ελληνος αύτοκράτορος, οι Πανέλληνες παρελαύνοντες και φρονηματιζόμενοι έκ του παραδείγματος Λύτου θέλουσιν έτι μάλλον προσηλωθή εν τη πραγματοποήσει του Ιδανικού της ελληνικής φυλής.

Ή Φλώρινα δεν είχε εκκλησίαν ίσαμε το 1835.

 Οι άνθρωποι εκκλησιάζονταν σε γειτονικά χωριά, όπου παντρεύονταν, βαπτίζονταν, κηδεύονταν. το 1835, όπως γράφει στα απομνημονεύματά του ο Φλωρινιώτης οπλαρχηγός Λάκης Πύρζας, ένας καλός 'Αλβανός πασάς τους έδωσε την άδεια να κτίσουν εκκλησίαν αλλά έξω και μακρυά από την πόλι.

 Δεν έπρεπε να μολύνεται η ατμοσφαίρα της με ψαλμωδίες απίστων.

Φανατικοί Τούρκοι αποτελούσαν την μεγάλην πλειοψηφία των κατοίκων της.

Ρίχθηκαν οι άνθρωποι στην δουλειά μεγάλοι και μικροί, άνδρες και γυναίκες.
Αλλά τη νύχτα οι Τούρκοι χαλνούσαν ότι με τόσους κόπους έφιαναν οι ραγιάδες την ημέρα. Και μιά μεγάλη επιτροπή από μπέηδες και χοτζάδες αγάδες διαμαρτυρήθηκε έντονα στον πασά που είχε δώσει την άδεια από δική του πρωτοβουλία χωρίς Σουλτανικόν φερμάνι.

Ό Πασάς τους ρώτησε.

—Έχουν οι γκιαούρηδες σχολείον;
—Έχουν, απάντησαν.
—Δεν είναι το σχολείον περισσότερο επικίνδυνο από μιαν εκκλησίαν όπου απλώς ο Αλλάχ λατρεύεται;
—Είναι.
—Τότε πως αφίνετε το σχολείο και θέλετε να εμποδίσετε την εκκλησίαν;
—Μα το σχολείο υπάρχει από πολύ παληά χρόνια.

Είχε δημιουργηθή αμφισβήτησις αν υπήρχαν Ελληνικά σχολεία στην Μακεδονία τον 18ον αιώνα. 

Όπως φαίνεται από το βιβλίο του Μπράγκωφ, που θα μας απασχολήση και αργότερα, παραδέχονται και οι Βούλγαροι ότι λειτουργούσαν το 1760 Ελληνικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη, το Άγιον Όρος, τη Μοσχόπολι, Βέρροια και κατά συγκατάβασι στην Κοζάνη και Καστοριά.
Αλλά αφού  η Φλώρινα με τον φτωχό και λιγοστό Χριστιανικό πληθυσμό της διατηρούσε τότε περίπου σχολείον είμπορεί να θεωρηθή βέβαια ότι υπήρχαν σχεδόν παντού. Ό Φυλακτός, πού υπηρέτησε γυμνασιαρχης έπι Τουρκοκρατίας και εις Κορυτσάν και Σέρρας, γραφει ότι υπήρχε σχολείο στην Κορυτσά το 1730 και εις Σέρρας πολύ παλαιότερα.

Στά αρχεία της Βενετίας βρήκε ο κ. Μέρτζος επιστολές του 1690 εμπόρων από την Θεσσαλονίκη, την Μοσχόπολι, την Καστοριά, την 'Αχρίδα και την.... Μηλόβιστα.
Άναφέρονται σε εμπορικά ζητήματα αλλά δεν έχουν ορθογραφικά η συντακτικά λάθη.
'Έμαθαν οι σπουδασταί τους τα δύσκολα Ελληνικά γράμματα με την έπιφοίτησι του ‘Αγίου Πνεύματος και μάλιστα ξενόφωνα μέρη όπως η Μηλόβιστα πού είναι χωμένη σε μιά βαθειά ρεμματιά του Περιστεριού. Άσφαλώς πέρασαν από σχολείο.

Ή Φλώρινα απέκτησε περί το 1845 και Μητροπολίτη.

Έγινε έδρα της Μητροπόλεως Μογλενών και Φλωρίνης. το 1720 έτούρκεψε ο Μητροπολίτης Μογλενών δηλαδή Καρατζόβας και Άλμωπίας και Αριδαίας. Μαζύ του έτούρκεψαν και πολλά χωριά. Άφού δεν τους έπροστάτευσαν από της τρομακτικές πιέσεις τών Τούρκων οι αγιοι, ο Χριστός, η Παναγία πήγαν και αύτοί με τους ισχυροτέρους!... το παράδειγμα είχαν δώση οι Αλβανοί. Δικαιολογούσαν τις άθρόες εξισλαμίσεις με την θεωρία «όπου το σπαθί έκεί και η θρησκεία».
 Οι Τούρκοι σ’ αμοιβή διωρίσαν τον έξομώτη Μητροπολίτη Μουφτή της Λάρισσας πού ήταν τότε η περισσότερο Τουρκική πόλη της Εύρωπαίκής Τουρκίας. Άλλα εκείνος αργότερα μετάνοιωσε και μιά μέρα άντί να ειπη στο τζάμι «Ένας είναι ο Αλλάχ και Μωάμεθ ο προφήτης του» είπε.

Ένας είναι ο Αλλάχ και ο Χριστός είναι ο προφήτης του!

«Οι Τούρκοι τον κομμάτιασαν αμέσως και στο τάφο του έγραψαν: Νί μπιζήμ νί σιζήν. Ουτε δικός μας ουτε δικός σας»!

Το περίεργο είναι ότι οι διάδοχοι του μητροπολίτου δια τον φόβο των νεοφωτίστων Μουσουλμάνων φανατικωτέρων πάντοτε εγκατεστάθηκαν εξω από την επαρχίαν Μογλενών στην Κατράνιτσα πρώτα, έπειτα στην Κρέμσα το τραγικό Μεσοβούνι της κατοχής και έπειτα στο Εμπόριο της Πτολεμαί'δος και τελικά στην Φλώρινα. τΗταν δηλαδή περιπλανώμενοι Ιουδαίοι και κλωτσοσκούφί τών Τούρκων. 'Έτσι βρέθηκε η Φλώρινα πρωτεύουσα επαρχίας της όποίας πολλά χωριά περί την Γευγελήν και την Γουμένιτσαν απέχουν 150 χιλιόμετρα ενώ άλλα χωριά σε μισή ώρα απόστασι από την Φλώρινα υπαγοντο στη Μητρόπολι Καστορία !...

Δεν έχομε ακριβείς πληροφορίες γιά τα γεγονότα του 1821 στην Φλώρινα.

Βέβαιον είναι ότι τότε καταστράφηκαν δυο μικρά χωριά πάνω από την Φλώρινα Καλογερίτσα και Μπαστροβίτσα ώς και ότι πολλοί από πολλά χωριά πήραν μέρος στον αγώνα. 25 π. χ. από την Κέλλη πού αγωνίσθηκαν στη Νάουσα και ακολούθησαν έπειτα τους Καρατάσιο και Γάτσο στην νότιον Ελλάδα και άλλοι από τον Άκριτα πού δούλευαν στη Ζάκυνθο και την άλλη Επτάνησο ώς πριονάδες και από εκεί διεκπεραιώθηκαν στον έπαναστημένο Μωριά και την Ρούμελη. Ό Ζούρκας από τη Νέβεσκα πολέμησε 7 χρόνια τότε και το 1830 εγκαταστάθηκε στην Θεσσαλονίκη αφοΰ άλλαξε δια λόγους άσφαλείας το όνομά του εις Μεσολογγίτην, ε/γονός του ήταν ο δημοσιογραφος Βασίλειος Μεσολογγίτης. ’Αλλά ήτο δυνατόν να εύρεθή μόνος στη μαχόμενη Ελλάδα;

Ένα σπάνιο βιβλίο « Αίγλη εν ζοφώ » του Άντωνιάδη αναγραφει σε υπερκαθαρεύουσαν ότι το 1867 στην ακμή της Κρητικής έπαναστάσεως συγκροτήθηκε σ’ ενα μοναστήρι της Φλωρίνης, της Κλαδοράχης ίσως η της 'Αγίας Τριάδος Πισοδερίου. συνέδριο πού αποφάσισε την κήρυξιν έπαναστάσεως στην περιοχή. το Έλληνικόν Προξενείον Μοναστηριού φαίνεται, την εμπόδισε.

Το 1878 όμως ξέσπασε σοβαρώτατο έπαναστατικόν κίνημα.

Είχαμεν ακούσει ότι τότε ολόκληρο Τουρκικό ταγμα πετσοκοπήθηκε πάνω απ’ την Φλώρινα στην Βίγλα του Πισοδερίου. ’Αλλά δεν υπήρχαν γραπτά κείμενα.

Μονάχα ενας... αρχικομιτατζής ο Πάντο Κλιάσεφ το μνημονεύει με το όνομα « ανταρσία ».

Βρέθηκαν ευτυχώς στα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών από τον κ. Κωφόν εκθέσεις του Προξενείου Μοναστηριού της εποχής εκείνης πού χύνουν απλετον φώς.
Όταν αρχισε και προχώρησε ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος κατάλαβαν οι δικοί μας στη Θεσσαλονίκη ότι δεν άρκούσαν τα υπομνήματα και ψηφίσματα, πού είχαν υποβληθή απ’ όλ η τη Μακεδονία στην διεθνή Διάσκεψι, πού είχε συγκροτηθή στην Κωνσταντινουπολι γιά να προλάβη τον Ρωσοτουρκικόν πόλεμο και έχρειάζετο να χυθή όχι μόνο μελάνη άλλά και αίμα. Συνεδρίασαν λοι

πόν 50 πρόκριτοι στην Μητρόπολι Θεσσαλονίκης τη μιά μέρα και άλλοι τόσοι την άλλη, των οποίων τα ονόματα αναγραφει στο βιβλίο του ο Γκιπολάς και αποφάσισαν την έπανάστασι... Άλλα έπανάστασι με αυτούς τους δρους δεν μπορούσε να είναι παρά φιάσκο, θεωρήθηκε όμως υπόλογος δεν ξεύρω γιατί ενας νεαρός φοιτητής ο όποιος ενώ περπατούσε μιά μέρα στη Θεσσαλονίκη κοντά στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου δέχθηκε ξαφνικά στο καλοχτενισμένο κεφάλι του από μιά γυναίκα ενα βάζο γεμάτο άκαθαρσίες και μιά ταινία με την επιγραφήν: « Εις τον Εφιάλτην του Όλύμπου »...

Αποβιβάσθηκαν όμως 15 Φεβρουάριου 1878 από δυο ατμόπλοια στην παραλία του Λιτοχώρου 450 άνδρες παιδιά παλαιών Μακεδόνων αγωνιστώνκαι ένας Γερμανός εθελοντής υπό την αρχηγίαν του λοχαγού Δουμπιώτη, υίου αρχηγού στην έπανάστασι της Χαλκιδικής.

Μπήκαν στο Λιτόχωρο, αιχμαλώτισαν Τούρκους αστυνομικούς και υπαλλήλους και κυρίευσαν το φρούριο του Πλαταμώνα.

Συνήρθαν έπειτα αντιπρόσωποι πολλών χωριών και εξέλεξαν « Προσωρινή Κυβέρνησι της Μακεδονίας» υπό τον ιατρόν Καραβαγκον η οποία με υπομνήματα στούς Πρόξενους της Θεσσαλονίκης, έζήτησε την ενωσι με την « μητέρα Ελλάδα».

Άλλά η έπανάστασις γρήγορα κατεστάλη στο αίμα και τή στάχτη πολλών χωριών. 
Μάλιστα είχε παρατηρηθή στη Μακεδονία μεγαλύτερος ενθουσιασμός και ζωηρότερη προθυμία γιά τον αγώνα και από την Θεσσαλία και την "Ήπειρο, όπως γραφει ο Σμυρναίος δημοσιογραφος Σείζάνης πού είχε πάρει ένεργόν μέρος.

Ή Τουρκία είχε συνάψει ανακωχήν με τον Ρωσικό στρατό και διέθετε πλέον πολλά στρατεύματα.
Τότε επτά γυναίκες Βλάχων κτηνοτροφών από το Σέλι, των οποίων ο! άνδρες είχαν δράξη τα όπλα ρίχθικαν σ΄ ενα γκρεμό γιά να μή πέσουν στα χέρια τών Τούρκων.
 Μονάχα ο Σείζάνης, αναφέρει ότι τρεις γυναίκες Βλάχων κτηνοτροφών ρίχθηκαν στον γκρεμό.

Εύτυχώς ο άντιστράτηγος έ. ά. κ. Δασκαλόπουλος και ο άντ)ρχης εν αποστρατεία κ. ΣωκράτηςΛιάκος διέσωσαν τα ονόματά τους καθώς κα) ενα δημοτικό τραγούδι της εποχής εκείνης πού ελεγε
 « Φλεβάρης δεν κουσούριασε Μάρτης δεν έμπήκε και όλη η Βλαχιά μαζώχθηκε να φέρη το Ρωμαίκό ». 

Σημειωτέον ότι οι Ρουμάνοι τότε διαμαρτύρονταν εναντίον της σχεδιαζομένης προσαρτήσεως της Θεσσαλίας όπου υπήρχαν πολλοί Βλάχοι καθαρότατοι, κατ΄ αύτούς Ρουμάνοι, πού προτιμούσαν την Τουρκίαν με τους ζαπτιέδες, τους δεκατιστάς, τους Γκέγκηδες, τους μπασιμπουζούκους!...

Αι επτά εκείνες εθνομάρτυρες γυναίκες τους έδωσαν την αποστομωτικήν απάντησι.
Τήν ίδια εποχή ειχεν έκραγή στην Δυτική Μακεδονία και ιδιαίτερα στην ορεινή περιφέρεια Φλώρινας — Καστορίας επαναστατικό κίνημα πολύ διαφορετικώτερο.
Αύτοδύναμο από εντοπίους αρχηγούς και οπλίτες χωρίς καμμιά από πουθενά ένίσχυσι, συνεχίσθηκε όλ ο το 1878 και δεν εσβησε ουτε το 1879 καί το 1880 και 1881.

Σπουδαιότεροι αρχηγοι που αναφέρει ο Πρόξενος, ήσαν ο  Δημ. Νταλίπης από την Μπέσφινα η Σφήκα που απέθανε στην Αθήνα φουστανελοφόρος κασαπης ειδικευμένος στα τραγιά, ο  Βασίλης Ζούρκας νικητής σ’ όλες τις συγκρούσεις που μπήκε τον Ιανουάριον 1879 μέσα στη Λάρισα και απήγαγε το χαρέμι του πασά, το όποιον απελευθέρωσε όταν αφέθηκαν ελεύθερες οι δικές μας γυναίκες, πού κρατούσαν οι Τούρκοι.

Φαίνεται ότι ήταν από τη Νέβεσκα.

Άναφέρονται επίσης αρχηγοί ο Κόλε Γκίζας η Κοβρίσκος, ο Μανθόπουλος, Καραγεώργης, Στέφος, Άνδρέουκαι άλλοι.
Τά προξενικά έγγραφα επιβεβαιώνουν την καταστροφή στη Βίγλα του τάγματος πού ειχεν ξεκινήση από το Μοναστήρι εν πομπή και παρατάξει καθώς και τον αφοπλισμό ενός λόχου κοντά στην Περικοπή.

Μπήκαν έξ άλλου στούς μουσουλμανικούς μαχαλάδες του Λαιμού και ενός άλλου χωρίου της Πρέσπας πού είναι τώρα Γιουγκοσλαυίκό και αφού  τους πλιατσκολόγησαν πήραν σκλάβους 16 Τουρκαλβανούς πού ήσαν πάνοπλοι και πολεμικώτατοι.
Τούτο σημαίνει ότι ενέπνεαν οι έπαναστάται τόσον τρόμο και δέος ώστε έπαγωσαν και δεν πρόβαλαν καμμιάν άντίστασι.
Στήν περιφέρεια Βοίου πάλιν οι επαναστάτες προκάλεσαν με ύβριστικά γράμματα τους Τούρκους και τους κατατρόπωσαν όταν πήγαν πρός συνάντησί τους.

Άλλοι μεγάλοι και έξοχοι οπλαρχηγοί ήσαν τότεο ήρωίκός ΆΘαν. Μπούφαςο όποιος έξώπλισε με έξοδα ίδικά του 150 άνδρες και ένεφανίσθη εις το Πισοδέρι όπως γραφει ο Πρόξενος.

Έτσάκισε ενα μπουλούκι Αλβανούς πού έσερνε αμέτρητο κοπάδι ζώα πλιατσκολογημένα στην Θεσσαλία και κρέμασε από το σαρίκι του τον Ίμπραίμ Χότζα.

Ήταν ο εφημέριος Παπαγιάννης, πού έχήρεψε και επειδή δεν μπορούσε να πάρη δεύτερη συμβία έτούρκεψε και έγινε Χότζας!.. 

“Ηταν ο λαμπρός Λεωνίδας από την Σαμαρίνα, υιός μεγάλου αρχιτσέλιγκα και απόφοιτος της Ζωσιμαίας των Ίωαννίνων, καθώς και η καπετάνισσα Περιστέρα από τή Σιάτιστα. Αναγκάσθηκε ν΄ ακολουθήση τον οπλαρχηγόν άδελφόν της και όταν εκείνος σκοτώθηκε τον αντικατέστησε.

Ό Μητροπολίτης Σιατίστης καταφερε να της δοθή χάρις, έγινε δεκτή στην Σιάτιστα μετά φανών και λαμπάδων και όταν πήγαν ξαφνικά οι Τούρκοι να την πιάσουν τους έξέφυγε απ’ τα χέρια σάν άληθινή περιστέρα και κατέφυγε στην Θεσσαλία όπου πεζότατα παντρεύθηκε.

Ό Πρόξενος αναφέρει ότι 24 χωριά των Κορεστίων μεταξύ Φλώρινας και Καστοριάς και πολλά άλλα ήσαν έτοιμα να ξεσηκωθούν και να ενωθούν με τους έπαναστάτας άλλά περίμεναν την σχετική διαταγή την όποίαν επρεπε να εκδώση η Ελληνική κυβέρνησις μέσον του Προξενείου. Αί κυβερνήσεις όμως παραζαλισμένες έξ αιτίας των γεγονότων του Ρωσοτουρκικου πολέμου και επιπόλαιες, ενώ στρατολογούσαν άψε σβυσε από κάθε καρυδιάς καρύδι δια να τους στείλουν με σώματα στην Θεσσαλία και την 'Ήπειρο, άδιαφόρησαν όλότελα δια το υφιστάμενο ήδη μεγάλο κίνημα στην Δυτική Μακεδονία το όποιον με ολίγην ήθικήν ιδίως ένίσχυσιν μπορούσε να πάρη τάς διαστάσεις γενικής έπαναστάσεως.

Πρότασις μάλιστα του Προξένου να σταλουν στους έπαναστάτας σ’ ενα σημείο τών μακρυνών συνόρων πολεμοφόδια έμεινεν χωρίς απάντησιν, ώς τόσον εγραψεν ο Πρόξενος δι΄ αυτους:
« Θέλουσιν και άξιουσιν να ώσι όργανα του Προξενείου»!
Γεγονός είναι ότι το κίνημα εκείνο ήτο πολύ διαρκέστερο από το Ήλιντεν ( το Βουλγαρικό της 20 Ιουλίου 1903 ) και καθόλου κατώτερο. Οι Βούλγαροι όμως το διαλάλησαν στα ιέσσαρα άκρα του κόσμου ήμείς δε σκεπάσαμε το ίδικό μας με τον βάρβαρο πέπλο της λήθης.

Τότε επίσης ο οπλαρχηγός Ναούμηςαπό την Ίεροπηγή της Καστορίας,απήγαγε τον Τούρκον καίμακάμην της Φλώρινας.

Μπήκαν μέσα στην πόλι μιά νύχτα πού έώρταζαν οι Τούρκοι το ραμαζάνι, επιασαν τον καίμακάμη και τον έσυραν μαζί τους και πρός χαιρετισμόν τών Τούρκων ερριξαν μίαν ομοβροντίαν στον άέρα. το γεγονός ήτο συγκλονιστικόν δια τους Τούρκους και ρωμηούς.

Ό καίμακάμης ειχεν εύρυτάτην εξουσίαν. το τραγούδι του «Ναούμης πάει στην Φλώρινα » τραγουδιέται και χορεύεται εις όλη την Δυτικήν Μακεδονίαν και σήμερα. Φαίνεται ότι δεν ήταν όλότελα αγράμματος.
Μέ έβεβαίωσαν ότι υπαρχει επιστολή του με την όποίαν ζητούσε να όρισθή πληρεξούσιος από την Μακεδονίαν στην Έθνοσυνέλευσιν πού έφερε τον βασιλέα Γεώργιον.

Άπό άλλο Προξενικόν έγγραφον προκυπτει ότι είχαν συλληφθή πολλοί χωρικοί από τις περιοχές Φλώρινα και Μορίχοβον ώς συγγενείς επαναστατών.

Οι Μητροπολίται Φλώρινας και Μοναστηριού ενεργούσαν δια την αποφυλάκισίν των.

Άλλο Προξενικόν έγγραφο του 1876 όταν είχε συγκροτηθή στην Πόλι διεθνής διάσκεψις δια να ματαιώση τον απειλούμενον Ρωσοτουρκικόν πόλεμο, αναφέρει ότι στον καζά Καστοριάς επί υπερεκατόν χωριών υπήρχαν σε δυο μόνον Βούλγαροι ολίγοι και στον καζά—δηλαδή την επαρχίαν—Φλώρινας μόνον εις εξ.

Μέ τους αριθμούς αυτούς συμφωνούν πληρέστατα και τα απομνημονεύματα του αρχικομιτατζή Πάντο Κλιάσεφ ο όποιος ομολογεί ότι εις το 1900 μόνον σε δυο χωριά της επαρχίας Καστοριάς ( Ντέμπενι και Μπόμπιστα ) υπήρχε Βουλγαρική πλειοψηφία.

Το 1888 εγιναν πολλές συλλήψεις στην Καστοριά, την Κλεισούρα ( καπου 17 ), την Νέβεσκα, την Φλώρινα, στο Μοναστήρι και ακόμα στην Αχρίδα και τή Θεσσαλονίκη. Ή σαν τα « Πηχεωνικά ». Είχαν κατασχεθή δηλαδή στο σπίτι του δάσκαλου Πηχεών στην Καστοριά επιστολές του του ‘Ελληνικού Προξενείου Μοναστηριού και χρηματαποστολή του. Επίσης περιήλθε στα χέρια της Τουρκικής άστυνομίας και επιστολή του γιατρού Άργυροπούλου πού μιλούσε γιά 50 τουφέκια, πού έπρεπε να σταλουν σ΄ έναν όπλαρχηγό.

 Οι Τούρκοι αναστατώθηκαν, κατάρτισαν αμέσως με Σουλτανικό Διάταγμα στο Μοναστήρι ειδικό στρατοδικείο εις το όποιον και παρέπεμψαν όλους με την κατηγορία της έσχάτης προδοσίας, ότι δηλαδή εργάζονταν γιά να προσαρτηθή το Βιλαέτι Μοναστηριού στο « Γιουνανιστάν » ( Ελλάδα ).

Έγιναν πολλές ενέργειες από τους ιδικούς μας και έχρησιμοποιήθηκαν μέσα πού είχαν πολλήν πέρασι στους Τούρκους και έτσι το στρατοδικείο αθώωσε τους περισσότερους. Άπέθαναν στην εξορία οι Μοναστηριώτες Πίσχας και Σιώμος και ξέφυγε από την Συρία, όπου ειχεν έξορισθή ο Πηχεών και ήρθε στην Αθήνα.

Θύμα των «Πηχεωνικών» έπεσεν και ο Φιλιππίδης μαζί με τον Ήπειρώτη φίλο του Πασχίδη.

Γεννήθηκε στη Μηλόβιστα όπου κατέφυγε ο πάππος του με μιά ντουζίνα παιδιά το 1805 όταν υπέκυψε η Νάουσα στα στρατεύματα του Άλή πασά τών Ίωαννίνων ύστερα από πολιορκία πέντε μηνών. Έχρημάτισε δάσκαλος στη Φλώρινα το 1867 και εξελίχθηκε αργότερα στην Γερμανία σε μεγάλο φιλόλογο με γενικώτερη έκτίμησι στούς φιλολογικούς κύκλους.

 Έγραψε πάμπολλες μελέτες σε Γερμανικές Εγκυκλοπαίδειες και περιοδικά καθώς και την ιστορία της Έπαναστάσεως της Νάουσας του 1822.

Του έγινε πρότασις να διορισθή καθηγητής στο Πανεπιστήμιο το 1888 δεν δέχθηκε όμως γιατί έφυγε με Γερμανικήν αποστολήν γιά μελέτες στην Μικρά ’Ασία. Άλλά μόλις αναχώρησε ενα Ουγγρικό περιοδικό πού έβγαινε Γαλλικά στην Βουδαπέστη ( REVUE D’ORIENT ) δημοσίευσε έναν άληθινό Φιλιππικό έναντίον του.

Τον χαρακτήρισε « μεγαλοίδεάτη Έλληνα », « αρχιεπαναστάτην», «δημόσιον κίνδυνο γιά την Τουρκία» κλπ. Και μιά μέρα πού έβγαινε απ΄ το Πατριαρχείο, βρέθηκε απομονωμένος πολύ καιρό σ’ ένα φοβερό άστυνομικό μπουντρούμι.

Αναστατώθηκαν οι Γερμανοί, έπέμβηκε η Γερμανική Πρεσβεία και η Γερμανική Κυβέρνηση του Βίσμαρκ.
Οι Τούρκοι αναγκάσθηκαν να του προσφέρουν χάριν. Αυτός όμως σάν γνήσιος δάσκαλος δεν την δέχθηκε ζήτησε ν’ αναγνωρισθή η άθωότης του και ότι επομένως άδικα ταλαιπωρήθηκε. ’Έτσι βρέθηκε τώρα στο ερημικό Φεζάν της Άφρικανικής Τριπολίτιδας όπου ο φίλος του Πασχίδης αφισε τα κόκκαλα.

Το καταπληκτικό είναι ότι η REVUEτης Βουδαπέστης εξακολούθησε να δημοσιεύη άνταποκρίσεις από την ’Αθήνα, το Μοναστήρι και από τήν... Κλεισούρα γραμμένες από όργανα της Ρουμανικής προπαγάνδας και τών Αύστριακών Προξενείων πού ήσαν δριμύτατα κατηγορητήρια κατά του Φιλιππίδη και του πλήθους τών φυλακισμένων στο Μοναστήρι και υποδίκων ενώπιον του έκτάκτου στρατοδικείου. Τούς εμφάνιζαν έπαναστάτας, ταραχοποιούς, Τουρκομάχους κλπ.

Οι παληανθρωποι αύτοί περίμεναν να παρασύρουν με αύτές τές άτιμίες τον βλαχόφωνο πληθυσμό, προκρίτους τών οποίων φυλακισμένους πάσχιζαν να στείλουν στη Τουρκική κρεμάλα!!

Ητο φανερόν ότι η Αύστροουγγρική πολιτική προσπάθησε ν’ αποτρέψη την προσοχή του Ρουμανικού λαου από την γειτονική Τρανσυλβανία όπου υπήρχαν δύο και πλέον εκατομμύρια γνήσιοι Ρουμάνοι, στη μακρυνή Μακεδονία, όπου οι λίγοι Κουτσοβλάχοι ήσαν ανέκαθεν ταυτισμένοι με τον Ελληνισμό και πάντα συνυφασμένοι μαζύ του.

Και έρχόμεθα τώρα στην εμφάνιση περί το 1900 του Βουλγ. Κομιτάτου και των κομιτατζήδων στην Δυτική Μακεδονία.

Πρέπει εύθύς να τονισθή ότι η Φλώρινα και η επαρχία της άντέδρασαν κατά των κομιτατζήδων, ένωρίτερα και ζωηρότερα από κάθε άλλην περιοχήν και μαζι με την επαρχίαν Καστορίας έδωσαν τα πρώτα και περισσότερα θύματα.

Πάντο Κλιάσεφ

Υπάρχουν ευτυχώς τα απομνημονεύματα τουαρχικομιτατζή Πάντο Κλιάσεφ, πρώην Βουλγαροδασκάλου, πού έξεδόθησαν το 1925 στη Σόφια από το Βουλγαρικόν Ινστιτούτο. Έχουν έπομένως και την σφραγίδα της επίσημότητος. Όμολογεί ούτος οτι ήδη τον Ιούνιο 1899 έδολοφονήθησαν δύο νοικοκυραίοι της Βασιλειάδας ( Ζαγορίτσανης ) Μισιρλής και Δημητριάδης, πού γύριζαν άνυποπτοι από το παζάρι, από τους βουλγαροδασκάλους Ποποτράίκωφ και Ρόζεν πού εξακολούθησαν να διδάσκουν στο σχολειό τους το « ού φονεύσεις».

Ό Ποποτράίκωφ προβιβάσθηκε αργότερα αρχηγός του Κομιτάτου της έπαρχίας Καστορίας και ξεκαθαρίσθηκε το 1903 από τον Κώττα.

Ό Κλιάσεφ άνομολογεί άτελείωτη σειρά άλλων σφαγών παπάδων, προκρίτων, δασκάλων, πού τους κατονομάζει και δεν τους κατηγορεί κάν ώς προδότας άλλά μόνον ώς γραικομανείς «γραικομάνους ».

 Στήν ίδια Βασιλειάδα κατακρεουργήθηκε κατά τον αγριώτερο τρόπο μέσα στο μεσοχώρι ο « στυλοβάτης του Ελληνισμού » Καραμάιας από τον αρχικομιτατζή και πρώην έπίσης Βουλγαροδάσκαλον Κούζωφ ο όποιος ενα χρόνο αργότερα κυκλώθηκε κά τραυματίσθηκε από στρατιωτικόν απόσπασμα και αύτοκτόνησε μαζι με τήι ερωμένη του Βουλγαροδασκάλα. Δημοδιδάσκαλοι και καθηγητές ήσαν οι αρχηγοί του Κομιτάτου και τών περισσότερων συμμοριών του.
Στον Πολυπόταμο της Φλώρινας έσφαγιάσθηκε ο εφημέριος Παπακωνσταντίνος. Ε
ίχεν επάνω του και 80 χρυσές λίρες του χωρίου γιά τον Τούρκο ενοικιαστή της δεκά της, πού έκαμαν φτερά και αναγκάσθηκε το χωριό να μάση άλλα χρήματα.

Τόσο το παράκαμαν οι κομιτατζήδες ώστε, όπως γραφει πάλιν ο Κλιάσεφ, τον χειμώνα του 1902 όλα τα χωριά εκτός από δύο τους έκλεισαν τήι πόρτα και η κομιτστζιδική Επιτροπή Μοναστηριού τους σύστησε να κατα φύγουν στην φιλόξενη.... Ελλάδα.

Ή Φλώρινα έσχημάτισε από το 1902 πενταμελή «Επιτροπήν Άμύνης: όπως γραφει στα απομνημονεύματά του ο οπλαρχηγός αργότερα και δεξι χέρι του Παύλου Μελά Λάκης Πύρζας.

Άποτελείτο από τον

Λάκη Πύρζα,
Τέγον Σαπουντζήν,
Γεώργιον Λουκάν,
Πέτρον Χατζητάσην
και εναν άλλον.

Κατώρθωσαν να παρακολουθούν συνεδριάσεις της Επιτροπής του Κομιτάτου τη Φλώρινας. Ώτακουστούσαν συστηματικά.

’Αλλά κάποια όργάωωση έστω υποτυπώδης υπήρχε πάντοτε στη Φλώρινα καθώς και στο Μοναστήρι, τήν άνοιξι π. χ. του 1897 εικοσιοκτώ νέοι Μοναστηριώτες τών καλιτέρων οικογενειών μεταξύ τών οποίωνο βιομήχανος Καζάσης και ο καθηγητής Νάκαςείχαν προμηθευθή όπλα και φουστανέλλες γιά να βγουν άντάρτες με αρχηγό τον Κώττα που ήταν τότε ενας άσημος χωρικός σ’ ενα μακρινό και απόμερο χωριό του οποίου ούτε η ύπαρξις ήταν γνωστή στο Μοναστήρι.

 Πώς λοιπόν και που τον βρήκαν; Είναι ολοφάνερο πως καποια όργάνωσις της Φλώρινας τον είχε συστήση που ήξερε μάλιστα πολύ καλά να κρίνη πρόσωπα και πραγματα.

Στήν επαρχία της Φλώρινας αρχισε η πρώτη ένοπλη άντίδρασις κατά τών κομιτατζήδων.

Τήν εγκαινίασε ο Κώττας.

 Οι 28 Μοναστηριώτες παράτησαν τα άρματωλικά τους σχέδια σάν έμαθαν τα χάλια μας στον πόλεμο του 1897.
 Ό Κώττας όμως αρχισε εύθύς να καθαρίζη τον ενα πίσω από τον άλλο Τουρκοαλβανούς, αγάδες και μπέηδες, τρομερούς τυραννίσκους του αγροτικου πληθυσμού. Έγινε το ίνδαλμά του.
Όπως μου είπε ο σεμνός Κρητικός οπλαρχηγός Θύμιος Καούδης οι χωρικοί τον είχαν σάν Θεό.

Το 1900 τον βρήκαν οι κομιτατζήδες ενθρονισμένο στα Κορέστια (άνάμεσα Φλώρινα και Καστοριά ).
Τον πλησίασαν, τον ύμνησαν, τον δοξολόγησαν, τόν προσκύνησαν και τόν Σεπτέμβριον της ίδιας χρονιάς, όπως πάλιν γραφει ο Κλιάσεφ, τόν πυροβόλησαν πισώπλατα και άτιμώτατα γιά να τόν ξεκάμουν « κατά διαταγήν του Κεντρικού Κομιτάτου. »

Κομιτατζήδες  Τσακαλάρωφ-Κλιάσεφ (καθιστοί)

 Ό Κώττας τραυματίσθηκε άρκετά σοβαρά και όταν θεραπεύθηκε τους κήρυξε τόν πόλεμο. Τέσσαρα όλα χρόνια πολέμησε κατά του Κομιτάτου και της Τουρκικής αυτοκρατορίας! Οι κομιτατζήδες του έστησαν απειρίαν ένεδρών και παγίδων, όπως πάλιν γραφει ο Κλιάσεφ, άλλά ο γερόλυκος τών βουνών τους ξέφευγε πάντοτε. Και σάν μεσαιωνικός βαρώνος κρατούσε υπό την κυριαρχίαν του τα περισσότερα χωριά τών Κορεστίων.

Επίσης έκήρυξε τόν πόλεμο στο Κομιτάτο ο καπετάν Βαγγέλης από τα Άσπρόγεια ( Στρέμπρενο ). Είχε πάει εθελοντής στόν πόλεμο του 1897, τραυματίσθηκε στη μάχη του Βελεστίνου και όταν γύρισε στην Πόλι, όπου δούλευε, τόν έξώρισε η Τουρκική άστυνομία στην γενέτειρά του. Έκεί τόν πλησίασαν οι ανθρωποι του Κομιτάτου τόν εξύμνησαν και τόν ώνόμασαν αρχηγόν. Σάν είδε όμως τα καμώματα και τα εγκλήματά τους τους απεκήρυξε.

Μιά νύχτα πλήθος κομιτατζήδες κύκλωσαν το σπίτι του.
 Ό Βαγγέλης με τόν Χρήστο Παναγιωτίδη η Μαλέτσκον άμύνθηκε, βάρεσε μερικούς και στο τέλος τους κυνήγησε. Μιά ομάδα κομιτατζήδων πού έπεχείρησε να άνεβή από το πίσω μέρος του σπιτιού στην στέγη γιά να βάλη φωτιά δέχθηκε δύο χούφτες κόκκινο πιπέρι απ’ την άδελφή του Σοφία στα μάτια...

Στο Φλάμπουρο επίσης σχηματίσθηκε σώμα από τόν παληό αγωνιστή Κόλε Πίνη και στο Λέχοβο άλλη ομάδα υπό τόν Ζήση Δαμάλιο γιά την προστασία του χωρίου.


Δυστυχώς τον Μαίο 1904 ο καπετάν Βαγγέλης επεσε σ΄ ένέδρα κομιτατζήδων και τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς ο Κώττας αιχμαλωτίσθηκε σε μιάν κρυπτη από Τουρκικό απόσπασμα. Προδόθηκε δ΄ άκατανοήτους λόγους από ανθρωπο που έπρεπε να τον φυλαγη σάν κόρη οφθαλμού.
Χάθηκαν δυσυχώς δύο αρχηγοί που Θά ήσαν άνεκτίμητοι όταν αρχισε συστηματικός ο ένοπλος αγώνας μας.

Χωριά της Φλώρινας κυρίως έπισκέφθηκε την άνοιξι του 1904 επιτροπή υπό τον τότε λοχαγό Άλεξ. Κοντούλην, από τους Παύλον Μελά, τον ’Αναστ. Παπούλαντον τραγικόν αρχιστράτηγο στην Μικά Άσία, τον Πάνο Κολοκοτρώνη, πού έπεσε ταγματάρχης στον Έλληνοβουλγαρικόν πόλεμο του 1913.

Ειχε σταλή από την Έλληνικήν Κυβέρνησι να μελετήση την κατάστασι στη Μακεδονία.
 Πήγε στον Κώττα, το Πράσινο, το Τρίγωνο, το Αντάρτικό, στις Καρυές της Πρέσπας.
Έκεί απεχώρησε με πολλή δυσφορία ο Παύλος Μελάς γιατί τον ανακάλεσε επειγόντως η Κυβέρνησις κατόπιν διαμαρτυρίας της Τουρκικής Πρεσβείας.

"Έφερε το σχετικό κρυπτογραφικό γράμμα του Προξενείου Μοναστηριού ενας « μισότρελλος κουρελής » όπως γραφει ο Μελάς.

Σταμάτησαν τότε και τα τόσον εύγενικά όσον και διαφωτιστικά γράμματά του πρός την σύζυγό του.
Άν έλειπαν τα απόμνημονεύματα του Λάκη Πύρζα πού είχε γίνει το δεξί του χέρι και ο πλέον έμπιστος συνεργάτης του δεν θα ξεύραμε τι απόγινε η υπόλοιπος επιτροπή.
Άπό αύτά μαθαίνουμε ότι πήγε στον Πολυπόταμο, την Τριανταφυλλιά, την Δροσοπηγή, το Φλάμπουρο, τα ’Ασπρόγεια, όπου συναντήθηκε με τον καπετάν Βαγγέλη, το Λέχοβο.
Παντού έπεσκέφθηκαν σχολεία, έκκλησιάσθηκαν σε εκκλησίες, ώμίλησαν σε συγκεντρώσεις χωρικών χωρίς να ενοχληθούν από Τούρκους η κομιτατζήδες, σά να βρίσκονταν στην παληά Ελλάδα.
Οί Βούλγαροι αν ήξευραν σε ποιο άκριβώς μέρος βρίσκονταν θα είχαν στείλη σίγουρα τα στρατιωτικά αποσπάσματα.
Ό Πύρζας περιγραφει πως στο Λέχοβο και το Βογατσικό υπέγραψαν οι τρεις αξιωματικοί την κοινή εκθεσι, πως ο Παπούλας και ο Κολοκοτρώνης συνέταξαν κρυφά άλλην άντίθετη, με αποτέλεσμα να μονομαχήσουν στην Άθήνα Μελάς και Κολοκοτρώνης.

 Οι Παπούλας και Κολοκοτρώνης ήσαν απαισιόδοξοι.
Αλλά τί ήθελαν, γ Ορισαν τόσα χωριά τόσον καιρό σάν να εκαμναν επιθεώρηση χωρίς να ενοχληθούν από κανένα. Ό Παπασταύρος του Πισοδερίου όταν πήγε στο Αντάρτικό να τους χαιρετήση με το τουφέκι στον ώμο αρχισε άντι παντός άλλου να τραγουδάη το « το λυγερόν και κοφτερόν σπαθί μου».
Ό μουχτάρης της Μικρολίμνης είπε του Κοντούλη στις Καρυές. Τώρα πού μας θυμήθηκε ο βασιλιάς μας δώσατε μας όπλα και έννοια σας. Πολλοί όταν τους πρωτοείδαν δεν μπόρεσαν να κρατήσουν τα δάκρυα. "Ηθελαν να τους υποδεχθούν σε Τούρκικο έδαφος με σημαίες και μουσικές!...
Δέν εχομε καιρό βέβαια ν" άσχοληθούμε με την έξέλιξι του αγώνος στην περιφέρεια της Φλώρινας. Είμπορώ όμως και πρέπει ν" αναφέρω τις θυσίες του τόπου.

Στήν Σκοπιά έσφαγιάσθηκαν δυο παπάδες και ενας τρίτος απαγχονίσθηκε από τους Γερμανούς γιατί το ήθελαν οι Βούλγαροι του Κάλτσεφ.

Στον Πολυπόταμο άλλοι, δυο ο Παπαγιάννης και τέσσαρες χωρικοί παρασύρθηκαν σε κομιτατζήδικη παγίδα με ενα ψεύτικο γράμμα, πού προήρχετο δήθεν από Έλληνα οπλαρχηγόν. Μέ την ίδια μέθοδο εξοντώθηκε ένωρίτερα και ο Παπασταύρος του Πισοδερίου.

Στήν Περικοπή άλλοι δύο παπάδες βρήκαν τραγικόν θανατο. Πλήθος άλλοι παπάδες μΕμονωμένοι είχαν την ίδια τύχη στα Άσπρόγεια, το Ξινό—Νερό, τους Ψαράδες, τα Χάλαρα, το Πισοδέρι, την Ιτιά και άλλου.
Τού εφημερίου Άμμοχωρίου Παπαίωανεικίου του έκοψαν τα δύο αύτιά! Αμέτρητοι είναι και οι χωρικοί πού έπεσαν από το μαχαίρι τών ελευθερωτών κομιτατζήδων. Στον Αετό μιά νύχτα έσφαγιάσθησαν 5 άνδρες και δυο γυναίκες, στις Λεπτοκαρυές 4, στις Κάτω Κλεινές ο , στον Άγιο Γερμανό 5, άλλοι τόσοι στην Ιτιά, Βεύη, Κέλλη.

 Έπτά Νεβεσκιώτες πού γύριζαν από την Φλώρινα στο χωριό τους ψήθηκαν σ’ ενα φούρνο.

Έπτά Λεχοβίτες πού γύριζαν από το παζάρι του Αμυνταίου στο χωριό τους χάθηκαν στον δρόμο μαζί με τα άλογά τους σάν να άνοιξε και τους καταπιε η γή.

Δέν υπαρχει σχεδόν χωριό πού να μήν εχη τους έθνομάρτυρές του.

 Είναι μία χρυσή βίβλος, γραμμένη με αίμα και δάκρυα. Πυρπολήθηκαν το 1907 το Φλάμπουρο και το Κρατερό το όποιο είχε καή το 1903 από τους Τούρκους και το 1947 ξανακάηκε από τους συμμορίτες!

 Σέ μιά γενεά τρεις πυρπολήσεις!....

Στήν Φλώρινα είχε εγκατασταθή τότε ώς διευθυντής τών σχολείων και του οικοτροφείου ο Βασίλειος Μπάλκος δήμαρχος αργότερα και βουλευτής της Πρέβεζας. Είχε φορέσει ράσα πού του πήγαιναν και παρουσίαζε την γυναίκα του γιά άδελφή.

Καπετάν Βασίλειος Πανουσόπουλος

Τόν Σεπτέμβριο 1904 ήλθε στην Φλώρινα ώς δάσκαλος με Ελληνικό διαβατήριο και άλλο όνομα (Βαλτετσώτης) ο τότε ανθυπίλαρχος και έπειτα στρατηγός Βασίλειος Πανουσόπουλος.

 Δέν ένοχλήθηκε καθόλου γιατί ο τότε άστυνομικός ( κομισέρ Γρηγόρ-έφέντης ) Γρηγόριος Νικολαίδης έμπορος σε λίγο και δήμαρχος Αμυνταίου δεν τόν άνέφερε στον άστυνομικόν διευθυντή ( μπας πολίτς ) πού αγαπούσε πολύ το ούζο. Πήρε τα μαθήματα της γεωγραφίας, της αριθμητικής και την γυμναστικήν, η οποία όμως και τόν έπρόδωσε.

Τήν άνοιξι του 1905 μία μέρα ο καίμακάμης, ο εισαγγελέας, ο άστυνομικός διευθυντής και άλλοι επίσημοι Τούρκοι άνέβηκαν στον λόφο πάνω απ’ την Φλώρινα και έπιναν το ούζο με τους ανάλογους μεζέδες.
 Χρέη γκαρσόνι ών έκτελούσαν χωροφύλακες.
Κατά κακήν τύχην εκαμνε εκείνη την ώρα γυμναστικήν ο Πανουσόπουλος κοντά στην αύλή τών δυο καινούργιων και ώραίων σχολείων πού είχαν άνεγερθή στο μεγάλο οικόπεδο του Ίζέλ πασά.
 Τά ζωηρά και έντονα παραγγέλματά του αναστάτωσαν τους Τούρκους.

Ό καίμακάμης είπε του αρχιαστυνόμου να του παρουσιάση την άλλη μέρα στο γραφείο του τον παράξενο αυτόν δάσκαλο που εγύμναζε στρατιωτικά τα γκιαουρόπαιδα.

Και αποκαλύφθηκε ότι ήταν Έλληνας υπήκοος μεταμφιεσμένος σίγουρα αξιωματικός....
Διατάχθηκε να φυγή αμέσως στο Γιουνανιστάν ( Ελλάδα ) Ό Πανουσόπουλος έφυγε  μά γιά το Πισοδέρι και τα βουνά όπου σχημάτισε άνταρτικό σώμα....

Έξ άλλου ο Φλωρινιώτης δάσκαλος Θεόδωρος Ναούμ είχε καθιέρωση ιδικό του σύστημα σχολικής βαθμολογίας.

 Έβαζε δεκάρια ( βαθμόν άριστα ) στα παιδιά που έσπαγαν κανένα Βουλγάρικο κεφάλι....

Έτσι πήρε δυο « δεκάρια » ο δικηγόρος τώρα εδώ κ. Αλκιβιάδης Παπαγεωργίου.
Τά παιδιά όμως το παράκαμαν.
Μπήκαν μιά μέρα στο Βουλγαρικό σχολείο και τα έκαμαν γυαλιά καρφιά!
Ησαν πολλαπλάσια από τα Βουλγαρόπαιδα.

Στο Παρίσι, κυκλοφόρησε το 1905 ένα Γαλλικό βιβλίο με τον τίτλο « Οι Χριστιανικοί πληθυσμοί της Μακεδονίας ».
'Αναγραφει κατά εθνικότητα τους χριστιανούς κάθε χωρίου και κάθε πολιτείας. Συγγραφεύς του φέρεται καποιος « Μπράγκο », υπό τον όποιον όμως έκρύβετο ο αρχιγραμματεύς της Βουλγαρικής Εξαρχίας Μήσεφ.

Οι αριθμοί επομένως που δίνει είναι επίσημοι της εξαρχίας.

Γιά την Φλώρινα αναγραφει ο Μπραγκωφ — Μήσεφ
800 Βουλγάρους και 
3.544 « Ελληνίζοντας » η Γραικομάνους.

 Ύστερα δηλαδή από πεντάχρονη δράσι του Κομιτάτουο Ελληνικός πληθυσμός της Φλώρινας το 1905 ήταν σχεδόνπενταπλάσιος του Βουλγαρικούκατά την ομολογίαν αυτού του αρχιγραμματέως της Βουλγαρικής Εξαρχίας. 

Σύμφωνα με την ίδια στατιστική ο Ελληνικός πληθυσμός υπερείχε πολύ του Βουλγαρικούόχι μόνο και στις άλλες Μακεδονικές πόλεις αλλά και στο Μοναστήρι, στο Κρούσοβο, την Στρώμνιτσα, την Δοίράνη, το Μελένοικο,που έμειναν έξω από τα Ελληνικά σύνορα.

Και δεν ήσαν βέβαια το στόμα της άληθείας οι αριθμοί της Βουλγαρικής Εξαρχίας.

Μ1ΧΑΗΛ ΠΑΓΙΑΡΕΣ

Ό Γάλλος δημοσιογραφοςΜισέλ Παγιαρές, όπως γραφει στο βιβλίο του « το Μακεδονικό πρόβλημα», διαπίστωσε στην Ανατολική Μακεδονία με την βοήθεια τών Γάλλων και Άγγλων αξιωματικών και οργανωτών της χωροφυλακής ότι οι Έλληνες κάτοικοι ήσαν πολύ περισσότεροιαπό τους αριθμούς του Βούλγαρο—Γαλλικού βιβλίου.

Τήν άνοιξι του 1909 μόλις γύρισα από την ’Αθήνα στο Μοναστήρι με κάλεσαν στο Προξενείο ο τότε υπολοχαγός και έπειτα γνωστός στρατηγός Άλέξ. Μερεντίτης και ο λοχαγός και πολιτευόμενος Ντεργερές — έπολιτεύοντο τότε φανερά οι αξιωματικοί και η κυβέρνησις Βενιζέλου το απαγόρευσε — μου έζήτησαν να έλθω το καλοκαίρι στην Φλώρινα αντιπρόσωπός τους με την ιδιότητα του γραμματέως της Μητροπόλεως και με τον μεγάλο μισθό τών τριών εικοσοφραγκων τον μήνα....

Δέχθηκα έλαφρα τή καρδία αν και ήξερα ότι είχε συλληφθή ο προκάτοχός μου Δημήτριος Λαμπράκης, ο ιδρυτής του «Βήματος», με τον όρο να φύγω τον Όκτώβριο δια να συνεχίσω τις σπουδές μου.

Δέν έβαζαν Φλωρινιώτη γιατί υπήρχαν αντιζηλίες και αντιθέσεις.

Ό Μητροπολίτης όμως Σμάραγδος εφερνε αντιρρήσεις.
Ζήτησε να φορέσω ράσα, πραγμα άνόητον. Στο τέλος έπιέσθη και υπεχώρησε. Αλλά άνεχώρησε αμέσως και απουσίασε δύο μήνες.
 Έγώ εγκαταστάθηκα στη Μητρόπολι.

Υπήρχε ενα μικρό βαρελάκι με εξαίρετο κρασί το όποιον το αδέιασα.
 Όταν γύρισε και είδε την άλλη μέρα, ήμερα παζαριού να μπαινοβγαίνουν στην Μητρόπολι πρόσωπα που δεν είχαν εκεί ξαναπατήση και έμαθε ότι είχαμε μπάσει και όπλα, με κάλεσε και μου είπε ταραγμένος:

—Βρε παιδί μου. Δέν λυπάσαι τον εαυτό σου, δεν λυπάσαι την χήρα μητέρα σου, δεν λυπάσαι και εμένα;
—Τί έχετε να πάθετε σεις, Σεβασμιώτατε;
—Νά. Άναγκάσθηκα να κοντέψω μιά πιθαμή το ράσο μου.
—Και τί σχέσι έχω εγώ με το ράσο σας; !
—Τί σχέσι; ! Άφ" ότου ήρθες από τον φόβο και την αγωνία επεσε τόσο η κοιλιά μου, ώστε αναγκάσθηκα να κοντέψω το ράσο.
 Φύγε παιδί μου το καλό που σου θέλω να εχης και την ευχή μου. Άλλοιώς....

"Ήθελε να είπή ότι αν δεν τον άκουα θα ειχα την κατάρα του.
Ήταν ενας ξανθός γίγας, καλός και αγαθός άλλά δειλός.
 Γιά το κρασί δεν είπε τίποτε. Έγώ δεν έφυγα. Αυτός ξαναέφυγε.

Είχαμε τότε στην περιοχή της Φλώρινας μικρό σώμα από τρεις άνδρες με αρχηγό τον Γεώργιο Μακρή από τα Γρεβενά.

 Κυκλώθηκε μιά μέρα σ΄ ενα σπίτι της Κάτω Ύδρούσας από τουρκικό απόσπασμα.
 Ό Μακρής πυροβόλησε στο στόμα του γιά ν΄ αυτοκτονήση άλλά απλώς παραμορφώθηκε.

 Έπειδή φοβηθήκαμε μήπως ο ενας από τους τρεις προέβαινε σε αποκαλύψεις, οπότε θα πλημύριζαν αί φυλακές, έφροντίσαμε να τους φυγαδεύσουμε τή νύχτα του « ντουλουμπά », της επετείου της Νεοτουρκικής μεταπολιτεύσεως, 10 "Ιουλίου.

Τούς έδώσαμε λίμαν, περίστροφα, έβάλαμε και δυο να τους περιμένουν στο ποτάμι άλλά ο υποπτος έδείλιασε.
Εύτυχώς δεν έπρόδωσε και το καλοκαίρι του 1911 απελύθησαν όλοι, όταν ο Σουλτάνος εκαμε το ταξείδι « προσκύνημα » στο Μοναστήρι το « λίκνον της Νεοτουρκικής ελευθερίας ».

Άπελύθησαν τότε και ο Δημ. Λαμπράκης και ο Άλέξ. Μερεντίτης, ο όποιος ειχεν επίσης συλληφθή παρά την διπλωματικήν του άσυλίαν την όποίαν δεν έσεβάσθησαν οι Νεότουρκοι.

 Ό στρατηγός Μουσταφά πασά πού ήταν Κρητικός και φίλος του πατέρα του Λαμπράκη, όταν πήγε στην φυλακή Μοναστηριού να διαβάση το Διάταγμα της χάριτος του είπε.
«Κύτταξε παιδί μου να μή ξανάρθης στην Μακεδονία γιατί σε 400 χρόνια μιά φορά ήρθε ο Σουλτάνος στο Μοναστήρι ».

Ό Σμάραγδος γύρισε μετά ενα μήνα. Και την δεύτερη μέρα μπήκε αναστατωμένος στο γραφείο μου.
Ό καιμακάμης του είχεν ειπή ότι ο κομιτατζής ψευτογραμματεύς του είχε το θράσος και να υβρίζη στις εφημερίδες τές αρχές. 
Έγώ άρνήθηκα καλή τή πιστει. Άλλά κατά το βραδάκι ο Μητροπολίτης εξαλλος μου εδειξε ενα φύλλο της  «Αλήθειας» Θεσσαλονίκης.

Τί είχε συμβή;

Πριν ενα περίπου μήνα είχαν συλλάβει οι Τούρκοι καπου 50 Φλαμπουριώτες τους οποίους έκακοποίησαν βαρβαρώτατα.
Έγώ εσπευσα να τα γράψω στην εφημερίδα με την υπογραφή «ενας διαβάτης».

Διά να ξεύρουν δέ ότι ήτο σοβαρά η πηγή έσημείωσα στην άκρη « Γεώργιος Μόδης Γραμματεύς της Ίερας Μητροπόλεως Μογλενών και Φλωρίνης».

Ή εφημερίδα, αγνωστο δια ποιον λόγον, εδημοσίευσε τόσον αργά το δριμύ κατηγορητήριό μου με φαρδειά πλατειά την ιδιότητα και το όνομά μου!

Ό Μητροπολίτης δικαίως τώρα έξεστόμιζε κατάρες.
 Έγώ έφυγα αμέσως μ’ ενα άμάξι στο Μοναστήρι όπου και κρύφθηκα 10 ήμερες.

 Φαίνεται όμως ότι αί κατάρες του έπειασαν γιατί εμεινα άγαμος και ανυπαντρος.

. Παναγιώτης Ναούμ  αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης του 1821  από την Έδεσσα(η πρώτη φωτογραφία Έλληνα). Εκπροσώπησε τους Μακεδόνες  στις Εθνοσυνελεύσεις της Ερμιόνης (Γ΄ Εθνοσυνέλευση), της Τροιζήνας (Γ΄ Εθνοσυνέλευση), του Άργους (Δ΄ Εθνοσυνέλευση) και του Ναυπλίου (Ε΄ Εθνοσυνέλευση) ως πληρεξούσιος Εδέσσης και Μακεδονίας.

Λασσάνης Γεώργιος

Την Επανάστασιν του 1821 προετοίμασαν, εν μέσω πολλών αντιξοοτήτων και κυρίως κινδύνων η Εκκλησία, οι Διδάσκαλοι του Γένους, τα  Σώματα των Κλεφτών και κατά κύριον Λόγον η Φιλική Εταιρεία.

Οι ήρωες του 1821 την 25ην Μαρτίου ύψωσαν την Σημαίαν της Επαναστάσεως, επικαλούμενοι την βοήθειαν του Χριστού και την σκέπην και τα προς Αυτόν πρεσβείας της Παναγίας Μητρός Του, εις ένα Αγώνα κυριολεκτικώς υπέρ Πίστεως και Πατρίδος.

«Για του Χριστού την πίστη την Αγία και της Πατρίδος την Ελευθερία», ήταν το σύνθημά τους.

Ένοπλοι Μακεδόνες αγωνίζονται μετά των αδελφών των εις όλην την Ελλάδα.
Εις το Μεσολόγγι, εις το Πέτα, εις την Κιάφαν, εις την Ύδραν εις τα Ψαρά, εις την Σκιάθον, εις την Εύβοιαν, εις την Στερεάν και αλλαχού.

Τον πόθο για την Ελευθερία εκράτησαν άσβεστο στη Μακεδονία οι Αρματολοί και οι Κλέφτες. Κυριότερο κέντρο των Κλεφτών ήταν ο Όλυμπος.

Η Θεσσαλονίκη, οι Σέρρες, το Μελένικο, η Κοζάνη, η Σιάτιστα, η Νάουσα και πολλές άλλες πόλεις της Μακεδονίας διατήρησαν αμείωτη την Ελληνική ζωτικότητά τους καθ’ όλη τη διάρκεια της μακραίωνης δουλείας τους υπό τον Τουρκικό ζυγό.

Παπάς Εμμανουήλ

 Όταν δε υπό τις ευλογίες της Εκκλησίας την 25η Μαρτίου 1821 υψώνετο στην Αγία Λαύρα η Σημαία της Επαναστάσεως και η μια κατόπιν της άλλης εξεγείροντο οι υπόδουλες Ελληνικές πόλεις,
 οι Σέρρες επανεστάτησαν και αυτές και συμμερίσθηκαν την τύχη του Έθνους υπό την αρχηγία του μεγάλου τέκνου τους, 
Εμμανουήλ Παπά,
 ο οποίος μυηθείς στη Φιλική Εταιρεία 
υπό του Ιωάννου Φαρμάκη, 
διέθεσε ολόκληρη την σεβαστή περιουσία του
 και όλον το είναι του υπέρ του Απελευθερωτικού Αγώνος.

Η παρά του Εμμανουήλ Παπά, αναπτυχθείσα δραστηριότητα ήταν πολύ μεγάλη. Το επαναστατικό κήρυγμά του και η Επανάσταση της Χαλκιδικής ανησύχησαν βαθέως την Τουρκική Κυβέρνηση.

Ως εκ τούτου για να ανακοπή η επέκταση της Επαναστάσεως, εδόθη εντολή στον Πασά της Θεσσαλονίκης Αμπούλ Αβούδ να εκστρατεύση κατά της Χαλκιδικής και να καταπνίξη στο αίμα την Επανάσταση των Μακεδόνων, όπερ και εγένετο με την πτώση της Κασσάνδρας την 29η Οκτωβρίου ύστερα από σθεναρή αντίσταση των 600 υπερασπιστών της.

Ο Εμμανουήλ Παπάς και οι άνδρες του έμειναν τελείως αβοήθητοι.

Κατόπιν τούτου, εκ μέρους του Εμμανουήλ Παπά εζητήθη η σύμπραξη των οπλαρχηγών του Ολύμπου και η αποστολή πλοίων από την Ύδρα για την απόκρουση της από θαλάσσης επιδρομής των Τούρκων.

 Βλέπων με μεγάλη απογοήτευση την κατάσταση, στην οποία είχε περιέλθει η Επανάσταση στη Χαλκιδική, ο Εμμανουήλ Παπάς, αναχώρησε με τον υιό του από την Κασσάνδρα για την Ύδρα, προκειμένου να επιτύχει το ταχύτερον την αποστολή βοηθείας από πλοία και πολεμοφόδια προς ενίσχυση του Αγώνος στη Χαλκιδική.

Ατυχώς, όμως, συντελούσης και της καταστροφής της Κασσάνδρας, τα γεγονότα έλαβαν ραγδαία εξέλιξη επί τα χείρω.

Δεν ήταν, όμως, πεπρωμένο να φθάση ο Εμμανουήλ Παπάς στην Ύδρα, διότι ύστερα από τόσες κακουχίες και έντονες ψυχικές συγκινήσεις, υπέστη εν πλω συγκοπή καρδίας και απέθανε την 5η Δεκεμβρίου 1821 σε ηλικία μόλις 48 ετών, ενώ το πλοίο παρέπλεε τον Καφηρέα (Κάβο Ντόρο) και ετάφη με τιμές Αντιστρατήγου στην Ύδρα, μετά δε τη μεταβολή του έτους 1843 ανεγράφη το όνομά του, ως ενός των πρωταγωνιστών της Εθνεγερσίας του 1821.

Καρατάσος Τάσος

Ετσι, εξέλιπε μια συμπαθέστατη μορφή του Ιερού Αγώνος των Ελλήνων, στον ένθερμο πατριωτισμό του οποίου ωφείλετο η Επαναστατική κίνηση της Μακεδονίας.

Η συνεισφορά των Μακεδόνων στην Εθνεγερσία του 1821, υπήρξε αποφασιστικής σημασίας και σπουδαιότητος. 

Με τρεις μεγάλες επαναστατικές εστίες που εδημιούργησαν οι Μακεδόνες, ήτοι

στη Χαλκιδική υπό τον Εμμανουήλ Παπά, 
στην περιοχή Βεροίας – Ναούσης και Εδέσσηςυπό τουςΑγγελήν Γάτσο, Ζαφειράκη Θεοδοσίου και Καρατάσο και 

Γάτσος Αγγελής

Κασομούλης Νικόλαος

στην περιοχή Πιερίας – Ολύμπουυπό τους Γρηγόριο Σάλα, Νικόλαο Κασομούλη και Διαμαντή Ολύμπιο,

 αντέστησαν σθεναρώς εις τους Τούρκους και συνέβαλαν τα μέγιστα στην επιτυχή έκβαση του υπέρ Πίστεως και Πατρίδος Αγώνος των Πανεληλήνων.

Τελικώς, η Επανάσταση στην Μακεδονία κατεπνίγη στο αίμα, αφού οι Τούρκοι διέθεσαν προς τούτο μεγάλες στρατιωτικές δυνάμεις. 

Παρά ταύτα όμως, το αγωνιστικό φρόνημα των Μακεδόνων δεν εκάμφθη και συνέχισαν ούτοι απτόητοι τον Αγώνα, παρέχοντες την συνδρομή τους στην λοιπή αγωνιζόμενη Ελλάδα και προσφέροντες εις αυτήν τους βραχίονες και το αίμα τους.

Πολλοί εξ αυτών διεκρίθησαν  στις μάχες για την τόλμη, την ανδρεία, την αυταπάρνηση και το γενναίο φρόνημά τους.

Προκειμένου, λοιπόν, να συνεχίσουν τον Αγώνα τους και την πολύτιμη συνεισφορά τους

στην Μακεδονική Φάλαγγα, (σημ Yauna Μακεδονική Λεγεώνα)

παρέσχον αμέριστη την συνδρομή τους στην απελευθέρωση του Έθνους των Ελλήνων μέχρι του διπλωματικού τυπικού τέρματος της Ελληνικής Επαναστάσεως που έλαβε χώραν το έτος 1830 με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, δια του οποίου ανεγνωρίσθη διεθνώς το Ελληνικό Κράτος με όρια τον Σπερχειό και τον Αχελώο.

Κατακλείοντες σημειώνουμε συμπερασματικώς, ότι οι Μακεδόνες που ως αποστολή τους έταξαν την διαρκή προστασία και άμυνα της Ελλάδος, όντες από αμνημονεύτων χρόνων «πρόφραγμα», δηλαδή προμαχών του Ελληνισμού, με τους συνεχείς αγώνας των εναντίον των ποικίλων επιβούλων της εθνικής ανεξαρτησίας και ακεραιότητος της Ελλάδος, απέτρεψαν πολλάκις την υποδούλωσή της και συνετέλεσαν να θεμελιώσει απερίσπαστος ο Ελληνισμός τον Κλασσικό Πολιτισμό που εκληροδότησε η Ελλάς στην Ανθρωπότητα.

Τον Αλέξανδρον Α'  τον «Φιλέλληνα», 
αποθανόντα το 454 π. X. , διεδέχθη ο πρωτότοκος υιός του ’Αλκέτας Β'. (454 — 448 π.Χ.).
Τούτον δέ, μέθυσον όντα (έξ ου και Χώνην τον άπεκάλουν), παρηγκώνισεν ο νεώτερος αδελφός Πέρδικας Β', συμβασιλεύσας επί δωδεκαετίαν (448 — 436) μετά του αδελφού του Φιλίππου, μετά δε τον θάνατον του τελευταίου ήρξε μόνος μέχρι του 413 π. X.



Ό Περδίκας Β',κατά τον Πελοποννησιακόν πόλεμον ανεμίχθη ως σύμμαχος άλληλοδιαδόχως, των Αθηναίων, των Λακεδαιμονίων, των Κορινθίων, των Χαλκιδέων και αυτών των Όδρυσων (μέ τον Σιτάλκην)
 και είχεν εξαπατήσει τους πάντας, τον ένα κατόπιν του άλλου αναλόγως των συμφερόντων του.

Έδωκε και αυτός ώθησιν εις τα Γράμματα και τον εκπολιτισμόν των Μακεδόνων, μετακαλέσας εις την αυλήν του μεγάλους ανδρας της εποχής του, ως τον διθυραμβικόν Μελανιππίδην, τον ιατρόν Ίπποκράτην τον Κωον κ.ά.


Τον Πέρδικαν Β΄ διεδέχθη εις την Βασιλείαν της Μακεδονίας ο υιός του Αρχέλαος (413-399) π. X.,

Μετά τον τυχαίον θάνατον το Αρχελάου (δολοφονηθέντος κατά τον Αριστοτέλη), έπηκολούθησε δεκαετής αναρχία λόγω αντιζηλειών και συχνών δολοφονιών,
ως λ.χ. του ανηλίκου διαδόχου Όρέστου (399—396), 
του Επιτρόπου και δολοφόνου αύτουΆερόπου (396-392) Λυγκηστού
τούτον δολοφονηθέντα διεδέχθη Άμύντας ο Μικρός (392-390), 
δολοφονηθείς και ούτος υπό του Δέδα υίου του Άρριδαίου (αδελφού του ’Αλεξανδρου Α'.).

Τον ’Αμύντα διεδέχθη ο υιός του Αερόπου Παυσανίας, δολοφονηθείς και ούτος άφου έβασίλευσε επί ολόκληρον εικοσαετίαν (389—369). 

Κατά το διάστημα τούτο είχε ζήσει εις την αυλήν του Άμύντα Γ' ο ιατρός Νικόμαχος από τα Στάγειρα πατήρ του Άριστοτέλους.


Τον Άμύντα Γ' διεδέχθη ο πρεσβύτερος υιός του Αλέξανδρος Β', όστις αμέσως μετά την ανάρρησίν του εις τον θρόνον, κληθείς υπό των Άλευαδών της Θεσσαλίας, εισήλασεν εις αυτήν ως κατακτητής.

Οί Άλευάδαι άγανακτήσαντες έζήτησαν την βοήθειαν των Θηβαίων και τότε ο Πελοπίδας, όχι μόνον εξεδίωξε εκ Θεσσαλίας τον 'Αλέξανδρον, άλλ  εισήλασεν εις την χώραν του.

Έν τω μεταξύ η βασιλομήτηρ Ευρυδίκη, με τας αθεμίτους σχέσεις της μετά του επί θυγατρί (Ευρυνόη) γαμβρού της Πτολεμαίου, προυκάλεσε απαιτήσεις τούτου επί του θρόνου.

Πρός συμβιβασμόν, και προς έξυπηρέτησιν των σκοπών του, ο Πελοπίδας εδέχθη να εξακολουθήση βασιλεύων ο  Αλέξανδρος Β', ανεκήρυξεν όμως τον Πτολεμαίον ηγεμόνα της Άλώρου,εξ ής και έκλήθη Πτολεμαίος ο Άλωρίτης, και έλαβε ως ομήρους πεντηκοντάδα ευγενών,
μεταξύ των οποίων και τον νεώτερον υιόν του Άμύντα, τον δεκαπενταετή Φίλιππον (Β'). 

Άλλ΄ ο Πτολεμαίος εις πανηγυρικόν τινα χορόν έδολοφόνησε τον "Αλέξανδρον Β' (368 π.Χ.) και συζευχθείς την Εύρυδίκηνέβασίλευσε ως επίτροπος των υιώναυτής Πέρδικα και Φιλίππου.

Ένηλικιωθεις ο Πέρδικας εξεδικήθη τον θ'ανατον του αδελφού του Αλεξάνδρου, δολοφονήσας τον Πτολεμαίον (365 π. X.).

Ό Πέρδικας Γ' (365—359 π.Χ.) εδείχθη ικανός βασιλεύς, αποδιώξας τους εις Μακεδονίαν εισβαλόντας Ίλλυριεις. 

‘Ως σύμμαχος δε των Αθηναίων ηγωνίσθη ενδόξως κατά των Όλυνθίων, και της επιρροής των Θηβαίων άπηλλάγη μετά τον θάνατον του Πελοπίδου.

Άπροσδοκήτως έξερράγη στάσις κατά των Τημενιδών προκληθείσα υπό των Λυγκηστών, παρά των οποίων έκλήθησαν οί Ίλλυριείς εις βοήθειαν.

Ό Πέρδικας εφονεύθη εις μάχην κατ’ αυτών, μολονότι ο στρατός του ενίκα, με επακόλουθον όμως εισβολήν και των Παιόνων από βορρά.

Η Μακεδονία του Φιλίππου κατά Πετρώφ

 Υπήρξε τότε μέγας κίνδυνος διαλύσεως του Μακεδονικού Κράτους.

Την κατάστασιν έσωσεν η τόλμη και η δραστηριότης του Φιλίππου (Β').


Ό Φίλιππος 'Β' (359 — 336 π.Χ.), υίός του  Αμύντα Β', ευθύς αμέσως επέδειξε δραστηριότητα, πολιτικότητα και μεγάλας Διοικητικάς και στρατιωτικάς αρετάς.

 Ούτος εντός ολίγων ετών κατώρθωσε να απαλλαγή των ξένων επιδρομέων και των απαιτητών του θρόνου, καθώς και των εσωτερικών εχθρών της ενότητος και της ισχύος του, άλλους εξοντώσας και άλλους προσεταιρισθεις δια συνοικεσίων.

Οι Έλιμιώται ήσαν παντοτε πιστοί εις τους Μακεδόνας.

Την αδελφήν του βασιλέως των Φίλαν ελαβε σύζυγον ο Φίλιππος.
Επίσης συνήψε συγγενικούς δεσμούς ο Φίλιππος με τον βασιλέα των Μολοσσών της Ηπείρου, του οποίου την Θυγατέρα Όλυμπιάδα συνεζευχθη το 357, με την όποίαν έγέννησε τον 'Αλέξανδρον το 356.
Ο Φίλιππος, όταν απέκτησε τον Αλέξανδρον έγραψε εις τον Αριστοτέλη, τον Μέγα Μακεδόνα Φιλόσοφον:





Ό Φίλιππος έπεδόθη αμέσως κατόπιν (355 π.Χ.) εις τηνοργάνωσιν των δυνάμεων του Κράτους του.

Έξώπλισε στρατόν εκ 40.000 ανδρώνμε όπλα ανώτερα όλων των στρατών της εποχής του, έξησκημένον μεθοδικώς και πειθαρχοϋντα. 

Έβελτίωσε τα οικονομικά του Κράτους, ιδία δια των μεταλλείων του Παγγαίου, των εγγείων φόρων, των λιμενικών τελών και προ πάντων δια της χρηστής διοικήσεως και διαχειρίσεως.

Διεξήγαγε νικηφόρους αγώνας έπεκτείνας τα όρια της Χώρας προς όλας τας κατευθύνσεις. 

Πρός Άνατολάς δε μέχρι του Εύξείνου, ιδρύσας την Φιλιππούπολιν εις το άνω τμήμα του "Εβρου ποταμού, και μέχρι των ακτών της Προποντίδος.

Ύπέταξεν ευκόλως τους Θεσσαλούς, τους Φωκείς, τους Θηβαίους, τους  Αθηναίους, και μετά την εν Χαιρωνεία νίκην του (338) π. X. ηνάγκασε όλους τους Έλληνας, «πλήν Λακεδαιμονίων», να αναγνωρίσουν αυτόν εν Κορίνθω, «Φίλιππον Αυτοκράτορα Στρατηγόν είλαντο του προς Πέρσας πολέμου», Στρατηγόν Αυτοκράτορα του κατά των Περσών αναληφθέντος παρ΄ αύτου άγώνος, επιτυχών ούτω δια πρώτην φοραν την ένωσιν όλων των Ελλήνων κατά των βαρβάρων.

Έν τω μέσω των πολεμικών προπαρασκευών κατά της Ασίας, έδολοφονήθη εις ήλικίαν 47 ετών το 336, αφού πρότερον είχε προετοιμάσει τον υιόν του 'Αλέξανδρον ως διάδοχον και συνεχιστήν του έργου του, δια της αναθέσεως της παιδείας του εις τον διδάσκαλον Αριστοτέλη τον Σταγειρίτη, υιόν του διατελέσαντος ιατρού της Αυλής Νικομάχου.

Ή διαπαιδαγώγησις του Αλεξάνδρου διήρκεσε επί εννέα έτη.

Ό Αθηναίος Ισοκράτης εθαύμαζε τον Φίλιππον αποκαλών αυτόν φίλον των Γραμμάτων και των Τεχνών. ο δε αντίπαλός του Δημοσθένης ομολογεί, ότι και εν αύταίς ταίς Άθήναις δυσκόλως θά ευρίσκετο όμοιος με τον Φίλιππον κατά την λεπτότητα των τρόπων.

Ό ιστορικός Θεόπομπος ο Χίος, μαθητής του Ίσοκράτους, χαρακτηρίζων τον ανδρα, λέγει:

«... μηδέποτε την Ευρώπην ένηνοχέναι τοιούτον άνδρα παράπαν, οίον τον του Άμύντου Φίλιππον».

 Θεωρεί τούτον ως αιτίαν των μεγάλων γεγονότων της εποχής του και έξαίρει την προσωπικότητα του Φιλίππου.


Ό Αριστοτέλης (384 322 π. X.) γεννήθηκε εις τα Στάγειρα της Χαλκιδικής εκ πατρός Νικομάχου, διατελέσαντος ιατρού της Μακεδονικής Αυλής επί Άμύντου Γ' (389 369 π. X. ) και μητρός Φαιστιάδος, εκ Χαλκίδος.

Τούς γονείς του έχασε πολύ ενωρίς ο Αριστοτέλης. Δέκα επτά ετών ήλθε εις Αθήνας (367) και επί δύο έτη έσπούδασε εις την Σχολήν του Πλάτωνος.
 Έν Άθήναις παρεμεινε μέχρι τελευτής του Πλάτωνος, διδάσκων την ρητορικήν εις αυτήν την Ακαδημίαν του διδασκάλου του.

Μεθ΄ ό άπήλθε εις Άταρνέα της Τρωάδος, καθέδραν του Τυράννου Έρμείου, όστις ει χε διατελέσει μαθητής αύτου και του Πλάτωνος, αλλά και φίλος.

Έκεί συνεζεύχθη την ανεψιάν του Έρμείου Πυθιάδα, μεθ’ ής απέκτησε θυγατέρα, ονομάσας αύτήν Πυθιάδα επίσης.

Κατά πρόσκλησιν του Φιλίππου Β' ήλθεν εις την Μακεδονικήν Πρωτεύουσαν Πέλλαν, αναλαβών την εκπαίδευσιν του Αλεξανδρου.
Αύτη διήρκεσε επί εννέα έτη. Μεθ΄ ό άπήλθε εις Αθήνας, όπου  έδίδαξε (περιπατών εις πρωινά και απογευματινά μαθήματα) φιλοσοφικά μαθήματα και ρητορικήν.

Τό εργον του Άριστοτέλους, το όποιον χαρακτηρίζει σαφήνια, πρακτικότης σκέψεως και σοφή διάταξις, αποτελεί αληθή εγκυκλοπαίδειαν της τότε γνώσεως.

Ουδεμία τάξις επιστήμων άφήκε αυτόν άδιάφορον, πλείστων δε όσων επιστημών εγένετο ο ιδρυτής:
Αρχαιολογία, 
Αστρονομία, 
Μετεωρολογία, 
Φυσική, 
Ζωολογία, 
Βοτανική, 
ψυχολογία, 
Αισθητική, 
Πολιτική, 
Ηθική, 
Ποιητική, 
υπήρξαν υποκείμενα ερεύνης της καθολικής του φιλοσόφου διανοίας.

Ή Λογική, η Ρητορική μέθοδος και πλείσται επί μέρους επιστήμαι, όλον δηλαδή το πλαίσιον της συγχρόνου επιστήμης και πολλοί επί μέρους μορφαί αυτής, όφείλονται εις εκείνον.

Είναι όντως θαυμαστή η έκτασις των ερευνών του Άριστοτέλους, όσον και το ποιόν αυτών.
 Ουδείς, ούτε προ αυτου ούτε κατόπιν, δύναται να παραβληθή με εκείνον.
Ή Φιλοσοφία του Άριστοτέλους ουδέποτε από της 'Αρχαιότητας εως σήμερον επαυσε διδασκόμενη.

Μετά τον θανατον του 'Αλεξανδρου (323 π. X.) ο 'Αριστοτέλης απεσύρθη εξ Αθηνών εις την εν Χαλκίδι εκ μητρικής κληρονομιάς κτηματικήν του περιουσίαν, όπου  και  άπεβίωσε μετ' ου πολύ (322 π.Χ.).



Τό βέβαιον είναι ότι κατά το τέλος ήδη του Πελοποννησιακού πολέμου, έπειτα από το χάος που δημιουργήθηκε με την παρακμήν της «ελληνικής πόλεως» η Πανελλήνιος 'Ιδέα, ήτοι η πολιτική ένωσις όλων των Ελλήνων, εύρισκε γόνιμον έδαφος καθ' όλην την Ελλάδα.

Οταν διεδόθη η πληροφορία ότι οί Καρχηδόνιοι έπετέθησαν εναντίον της Σικελίας, ο Γοργίας ο Λεοντίνος εύρε την ευκαιρία να έκφωνήση τον πανηγυρικόν του εις την Όλυμπίαν ενώπιον πλήθους συνηγμένων από τα πέρατα του Έλληνικου κόσμου, παροτρύινων τους Ελληνας να ομονοήσουν και όλοι μαζί να εκστρατεύσουν εναντίον των βαρβάρων.

Μόνον με την ομόνοιαν ήτο δυνατόν να σωθή το Έλληνικόν από τον φρικώδη κατατεμαχισμόν και τον έμφίλιον σπαραγμόν.

Ms το ίδιον πνεύμα ωμίλησε εις Αθήνας κατά το μνημόσυνον των πεσόντων, αντιπαραβάλλων τας μάχας Ελλήνων κατά Ελλήνων με τας νίκας εις τον Μαραθώνα και την Σαλαμίνα κατά των βαρβάρων.

Ό Αριστοφανης εξ άλλου, εις την κωμωδίαν του «Λυσιστράτη», εμφαντικώς εκδηλώνει τα πανελλήνια αισθήματά του' ενώ ο Πλάτων εις την «Πολιτείαν» του έχαρακτήριζε ως έμφιλίους τους μεταξύ Ελλήνων πολέμους.

Ό Ξενοφών, εις τον «Ίέρωνα», προσδίδει συγκεκριμένον χαρακτήρα εις τάς συζητουμένας τότε εις εύρυ κύκλον μοναρχικός ιδέας, εις δε την «Κύπρου παιδείαν» του ως μορφή πολιτική, εστράφη εξω από τας Αθήνας δια να ζητήση τον ανδρα τον ίσχυρόν, ο όποιος 0ά είχε την δύναμιν και την Θέλησιν
νά πραγματοποιήση την Πανελλήνιον Ιδέαν.

Ό Ισοκράτης, εις την «πρός Νικοκλέα» επιστολήν του, καθορίζει ουσιαστικώτερα τας πολιτικός του αντιλήψεις.

Τήν Πανελλήνιον Ένωσιν υπό ίσχυρόν Μονάρχην και την σωτηρίαν της Ελλάδος ο Ισοκράτης βλέπει εις μίαν εκστρατείαν όλων των Ελλήνων εναντίον των Περσών, του κοινού εχθρού.

Τον αρχηγόν της τοιαύτης εκστρατείας αναζητεί εις τον βασιλέα της Μακεδονίας Φίλιππον, ως άλλον ’Αγαμέμνονα επί κεφαλής νέας Ελληνικής συμμαχίας εναντίον των βαρβάρων της Ασίας.

Μετά τον θάνατον του Φιλίππου, ο νόμιμος διάδοχος αυτου 'Αλέξανδρος, εικοσαετής, ανακηρυχθείς βασιλεύς υπό της συνελεύσεως των στρατευομένων Μακεδόνων, έπραγματοποίησε τα σχέδια του πατρός του, που ήσαν και ιδικά του, συμπληρούμενα, τροποποιούμενα και βελτιούμενα σύμφωνα με τα νέα δεδομένα κατά την πορείαν του προς 'Ανατολάς.

Και πρώτον έξησφάλισε τα προς βορραν σύνορα έκστρατεύσας κατά των Τριβαλλών και των Ιλλυριών, τους οποίους κατενίκησε.

Ή Συνέλευσις των αντιπροσώπων των Ελληνικών πόλεων εν Κορίνθω ανεκήρυξε τον 'Αλέξανδρον «Στρατηγόν Αυτοκράτορα», όπως είχε ανακηρύξει τον Φίλιππον.

Μέ λύπην του έπυρπόλησε την πόλιν των Θηβαίων, οι όποιοι είχον στασιάσει, πλήν της οικίας του Μεγάλου Πινδάρου. Πρός όλους τους άλλους συμπεριεφέρθη γενναιοφρόνως.

Η Μακεδονία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Τήν Άνοιξιν του 334, άφου έπεθεώρησε τον στρατόν του, διεπεραιώθη από της εν Ευρώπη Σηστού εις την εν 'Ασία 'Άβυδον και , κατά σωζομένας έξαριθμήσεις, ούτος (ό στρατός του) δεν υπερέβαινε τας 45.000 ανδρας.

'Εκ πρώτης όψεως εφαίνετο δυσανάλογος προς το εγχείρημα. 'Αλλά ήγετο υπό ανδρών ως

ο Παρμενίων, 
ο Φιλώτας,
ο Κάλλας, 
ο Κάσσανδρος, 
ο Ηφαιστίων, 
ο Πτολεμαίος, 
ο Λάγος, 
ο Κρατερός, 
ο Πέρδικας 
ο Λυσίμαχος 

και πολλοί άλλοι, οίτινες δεν έπαυσαν επί μακρόν ασκούμενοι εις βαρυτάτους αγώνας, αποκτήσαντες ουτω εμπειρίαν και δεξιότητα, προς τας όποίας δεν ήτο δυνατόν να ανταγωνισθουν οι Μεγιστανες των Μήδων και Περσών.

Τό σπουδαιότερον όμως πλεονέκτημα ήτο το δαιμόνιον στρατηγικόν πνεύμα του υπερτάτου ηγεμόνος.

Ό Αλέξανδρος βλέπων ότι κατά θάλασσαν ήτο ασθενέστερος του αντιπάλου. πρώτον και κύριον σκοπόν εθεσε να αφαίρεση από τους Πέρσας όλην την δυτικήν αυτών παραλίαν.
 Και εις τούτο ήσχολήθη τα τρία πρώτα έτη της εκστρατείας του.

'Αφού κατετρόπωσε τους Μεγιστάνας του Δαρείου εις τον Γρανικόν και έπειτα εις Ισσόν αυτόν τον Δαρείον, έστράφη προς την Αίγυπτον την οποίαν κατέλαβε.

Κατόπιν τούτου δια δευτέραν φοράν κατετρόπωσε τον Δαρείον εις Γαυγάμηλα, προήλασε ακατάσχετα εις τας αχανείς έκείνας Χώρας, κατακτήσας την Κασπίαν, την Βακτριανήν και την Σογδιανήν και το 327 έκυρίευσε τα μέχρι του Ίνδου ποταμού, προελάσας μέχρις Ύφάσπιος, όστις είναι το τελευταίον του Ινδικού πενταποτάμου ρεύμα.

'Εκεί δια πρώτην φοράν Αξιωματικοί και στρατιώται έξεδήλωσαν δυσαρέσκειαν δια τους άκαταπαύστους αγώνας και ο βασιλεύς έδέχθη να όπισθοχωρήση το έτος 326 και μετά τριών ετών εκστρατείαν έπέστρεψε εις Βαβυλώνα.


Χαρακτηριστικόν της γενικής αντιλήψεως περί Πανελληνίου εκστρατείας κατά των Περσών, είναι: ότι,

α) ο 'Αλέξανδρος, αμέσως μετά την νίκην εις Γρανικόν, άπέστειλεν εις Αθήνας 300 πανοπλίας περσικάς, ως ανάθημα εις την Αθήναν της 'Ακροπόλεως με την επιγραφήν
«'Αλέξανδρος Φιλίππου και οί Ελληνες, πλήν Λακεδαιμονίων, από των βαρβάρων των την 'Ασίαν κατοικούντων».
Εις τους Έλληνας περιλαμβανει φυσικά πρώτους τους Μακεδόνας, διότι αυτοί κυρίως έπολέμησαν.

β) Μετά την εις Ισσόν νίκην του 'Αλεξανδρου, οί σύνεδροι της Κορινθιακής συμμαχίας συνήλθον εις Ισθμόν κατά την εορτήν των Ίσθίων και άπεφάσισαν να στείλουν δέκα Πρέσβεις εις τον 'Αλέξανδρον δια να τον συγχαρούν και να προσφέρουν εις αυτόν χρυσούν στέφανον άριστείον, ως φόρον ευγνωμοσύνης δι' όσα έπραξε υπέρ της ελευθερίας της Ελλάδος.


γ) Μετά την εις Γαυγάμηλα (ΒΑ της Μοσούλης) νίκην του ο 'Αλέξανδρος διέταξε,

ι. Νά καταργηθουν όλαι αι τυραννίδες και αι ελληνικοί πόλεις να πολιτεύωνται του λοιπού αυτόνομοι, 

ιι. Νά ανοικοδομηθή η πόλις των Πλαταιών, η οποία υπήρξε το θέατρον άγώνος κατά των Περσών, πού έκρινε την τύχην της Ελλάδοςκαι

 ιιι. 'Απέστειλε μέρος των λαφύρων εις Κρότωνα της Ιταλίας, τιμήσας ούτω την μνήμην του δις Πυθιονίκου εν Δελφοίς άθλητού Φάίλου,που είχε σπεύσει με το ιδιωτικόν πλοίον του εις Ελευσίνα δια να λάβη μέρος εν Σαλαμίνι εις τον κοινόν αγώνα των Ελλήνων κατά των Περσών το 480 π.Χ.





‘Ως γνωστόν, ο Αλέξανδρος μετά την παρά την Ισσόν νίκην του εβάδισε προς Νότον, δια να γίνη κύριος όλων των Μεσογειακών παραλίων, εξασφαλίζων εαυτόν από τον εκ του στόλου των Περσών κίνδυνον.

Έπορεύθη λοιπόν προς την Συρίαν και μετά έπτάμηνον πολιορκίαν της Φοινικικής πόλεως Τύρου κατέλαβεν αυτήν (Αυγ. 332) και όλην την Φοινίκην.

Και δια να ολοκλήρωσή την καθυπόταξιν όλης της Μεσογειακής παραλίας έβάδισε προς την Αίγυπτον. Συνέτριψε την ίσχυραν αντίστασιν της παλαιάς πόλεως των Φιλισταίων Γάζης (Ν/μβριος 332) και εγένετο δεκτός υπό των Αιγυπτίων ως ελευθερωτής από του Περσικού ζυγόυ.

Εις την Μέμφιν, Πρωτεύουσαν κειμένην εις την πεδιάδα πού ενώνει Ανω και Κάτω Αίγυπτον, τον ανεκήρυξαν διάδοχον των Φαραώ, εις δε την Όασιν Σίβα, αφού διέσχισε 600 χλμ, εις την έρημον της Λιβύης, εις το περίφημον Μαντείον τού "Αμμωνος,
ο Προφήτης του Ναού τον ύπεδέχθη ως υιόν τού Θεού ’Άμμωνος, δηλ. τού Διός,

Τούτο ενεποίησε μεγάλην εντύπωσιν εις τους Ελληνας.

 Εις την Αίγυπτον η το η συνηθισμένη προσαγόρευσις προς τους Φαραώ.
Επανερχόμενος προς ανατολάς ο 'Αλέξανδρος συνήντησε την εξ Ελλάδος Πρεσβείαν και νέας στρατιωτικός δυνάμεις εκ μέρους τού Αντιπάτρου, αντιβασιλέως εν Μακεδονία.

Από την Μέμφιν ο βασιλεύς έπαναπλεύσας τον ποταμόν (Νείλον) μέχρι θαλάσσης, ίδρυσε μεταξύ της νησίδος Φάρου και της λίμνης Μαρεώτιδος πόλιν, την οποίαν ώνόμασε Αλεξανδρειαν (άρχάς τού 331 π.Χ.).

Αυτή, αποικισθείσα από Μακεδόνας και άλλους "Ελληνας, έφθασε πολύ γρήγορα εις ακμήν, αποτελέσασα το σπουδαίοτερον έμπορικόν κέντρον καθ’ όλην την Έλληνιστικήν και την Ρωμαίκήν περίοδον.

Ό "Αλέξανδρος έσκέπτετο να κάμη εις την Αλεξανδρειαν τας δεούσας προετοιμασίας δια μίαν εκστρατείαν κατά της Καρχηδόνος και των άλλων χωρών της Δύσεως και να χαράξη όδόν παραθαλασσίαν, η οποία θά έφθανε μέχρις Ηρακλείων Στηλών (Γιβραλτάρ), καθώς μάς πληροφορούν τα «υπομνήματα» τού βασιλέως, τα όποια παρεδόθησαν εις τον Πέρδικαν προς έκτέλεσιν (Διοδ. 18,4,4)

Eis τα Έκβάτανα άπησχόλησαν τον βασιλέα αι προετοιμασίαι του δια τον περίπλουν της Αραβίας από του Περσικού Κόλπου μέχρι της 'Ηρώων πόλεως (Σουέζ). Εις τον περίπλουν αυτόν ήθελε και ο ίδιος να λάβη μέρος.
Διενήργησε διαφόρους αποστολάς προς έξερεύνησιν της αραβικής παραλίας μέχρι της Έρυθράς θαλάσσης.
Ή αποστολή του Άνδροσθένους, ο οποίος περιέπλευσε την δυτικήν παραλίαν του Περσικού Κόλπου και έξερεύνησε την νήσον Τύλον, υπήρξε πολύ καρποφόρος, κυρίως δια τας άξιολόγους παρατηρήσεις του επί της χλωρίδος,
τας  όποίας είχε υπ΄ όψιν του ο Θεόφραστος εις την «περι φυτών ιστορίαν» του.

Τον ίδιον χρόνον περίπου εγινε και η αποστολή του Άλεξικράτους, ο όποιος από το Σουέζ έπλευσε προς τον Περσικόν κόλπον. ο πλους αυτός είχεν επίσης άξιόλογον επιστημονικήν σημασίαν, καθώς και άλλος, που εγινε από τον Ήρακλείδην, δια την έξερεύνησιν της αγνώστου τότε Κασπίας θαλάσσης.

Ή εκστρατεία του Αλεξανδρου εις τας ανατολικάς περιοχάς του αχανούς άλλοτε κράτους των Περσών, και μέχρι του Ίνδου, εις χώρας δηλαδή περι των οποίων οι Έλληνες είχαν εντελώς ασαφείς γνώσεις, ήτο ύψίστης σπουδαιότητος και δια τον λόγον, ότι έπλούτισε τας επιστημονικός και γεωγραφικός γνώσεις των Ελλήνων διανοουμένων.


Εις την Βαβυλώνα (ανοιξις 323) παρουσιάσθησαν εις τον βασιλέα Πρεσβείαι από όλην σχεδόν την Οικουμένην δια να τον συγχαρούν ως Βασιλέα της  Ασίας και να τον στεφανώσουν (ελληνική συνήθεια άγνωστη εις τους βαρβάρους Λαούς), άλλαι δια να συνάψουν φιλίαν και συμμαχίαν, όπως η Καρχηδών, η Λιβύη, η Αιθιοπία, των οποίων η κατάκτησις εφαίνετο προσεχής.

Επίσης άλλαι Πρεσβείαι από τους Ίβηρας, τους Κέλτας, τους Βρεττίους, τους Λευκανούς, τους Τυρρηνούς, πιθανώς και από τους Ρωμαίους.




«Διάγραμμα» του Βασιλέως ανέγνωσε εις Όλυμπίαν, κατά την τέλεσιν των αγώνων, ο Νικάνωρ, θετός υιός του Άριστοτέλους.

Σύμφωνα μ΄ αύτό όλοι οί πολιτικοί εξόριστοι έπρεπε να έπανέλθουν εις τας πατρίδας των και να επανακτήσουν τας δημευθείσας περιουσίας των. 

‘Όλοι ούτοι τον έθεώρουν ευεργέτην των έκτοτε.

Τούτο φανερώνει την απόλυτον εξουσίαν την όποίαν περιεβλήθη ο Αλέξανδρος, ο όποιος προηγουμένως εφαίνετο ενεργών ως ήγεμών της Κορινθιακής συμμαχίας.

Ό πνευματικός άθλος του Μεγάλου Μακεδόνος, η διάδοσις δηλονότι της επιστήμης και εν γένει του ελληνικού πολιτισμού εις τα πέρατα της Ασίας μέχρι του Ίνδου και μέχρι του Γάγγη, είναι έξ ίσου μεγάλος και Θαυμαστός με εκείνον των στρατηγικών του κατακτήσεων.

Τόσον μέγας, ώστε και σήμερον ακόμη Λαοί εις τα βάθη της 'Ανατολής να καυχώνται, ότι κατάγονται από τον Ίσκεντέρ, όπως αποκολουν τον Αλέξανδρον, τον Μεγαλοφυή Μακεδόνα Στρατηλάτη.

Δυστυχώς ο πρόωρος θανατός του (13-6-323 π.Χ.) δεν τον άφησε να όλοκληρώση τον έκπολιτιστικόν του εργον.

Εις Βαβυλώνα ο Αλέξανδρος ησθένησε βαρέως από όξείαν νόσον, ήτις έπέφερε τον θανατόν του, άφου συνεπλήρωσε μόνον 13 ετών βασιλείαν και δεν ήτο ακόμη 33 έτών.

Άπό τα μέτρα που έλάμβανε δια την καλυτέραν όργανωσιν του αχανούς Κράτους του, την οικονομικήν του διοίκησιν και το ένιαίον νομισματικόν σύστημα πού είχεν ήδη έφαρμώσει είναι δυνατόν να καταλήξωμεν εις το ασφαλές συμπέρασμα, ότι ο θανατος του Αλεξανδρου έπήλθε εις το χρονικόν εκείνο σημείον, το όποιον θά ήτο η αφετηρία νέας περιόδου εις την ζωήν του Αλεξανδρου, κατά την όποίαν θά έδοκιμάζοντο ίσως πολίτικα! αρεται του μεγαλοφυούς στρατηλάτου.
Καί πρώτον θά έπήρχετο η ενότης εις το αχανές κράτος του, διότι θά καθίστατο δυνατόν να συναρμολογηθουν τα ανόμοια στοιχεία.


Διά τους Μακεδόνας ο 'Αλέξανδρος παρέμεινε ο Βασιλεύς, τον όποιον ανεκήρυξαν αμέσως μετά τον θανατον του πατρός του Φιλίππου.

Διά τους άλλους Ελληνας ήτο ο Κύριος μάλλον παρά ο Σύμμαχος, ο επιβληθείς ως Αρχηγός της Κορινθιακής Συμμαχίας.

Διά τους Άσιάτας ήτο ο Διάδοχος των Άχαιμενιδών. 

Ενώ εις την Αίγυπτον έθεωρείτο ο Διάδοχος των Φαραώ.

Ή συνοχή λοιπόν όλου του Κράτους έξηρτάτο από ένα μόνον ανδρα και αυτός ήτο ο 'Αλέξανδρος.

Τούτου έκλιπόντος, η κατάτμησις του άχανους Βασιλείου εις τόσα Κράτη, όσα και οι Στρατηγοί, Κράτη αντιμαχόμενα και άλληλομισούμενα, καθενός εκ των Στρατηγών (Πέρδικα, Κρατερού, Λυσιμάχου, Αντιπάτρου, 'Αντιγόνου, Πτολεμαίου και Σελεύκου) έπιθυμουντος να κυριαρχήση επί του Κράτους του Αλεξανδρου,
το όποιον διεμελίσθη κατά τα πρώτα είκοσι πέντε έτη 
εις πέντε χωριστά βασίλεια: 
του 'Αντιγόνου (''Ανω Ασία), 
του Πτολεμαίου (Αίγυπτος), 
του Σελεύκου (Άν, Άσία), 
του Λυσιμάχου (Θράκη) και 
του Κασσανδρου (Μακεδονίας (305/4),

χωρίς όμως έκαστος εξ αυτών να αποστή της ιδέας του καθολικού κράτους του Μεγάλου "Αλεξανδρου.

Είτα δε εις τρία μόνον: 

Οί Πτολεμαιοι εγιναν οι διάδοχοι των Φαραώ.

Ό  Αντίοχος Α' (του Σελεύκου)εκληρονόμησε την Βασιλείαν του Περσικού Κράτους.

Ό  Αντίγονος Γονατάςηγεμόνευσε του Βασιλείου της Μακεδονίας, όμοιου εις εκτασιν με εκείνο του Φιλίππου Β', πλήν της Θράκης.

Τό άλληλοφάγωμα και οι διηνεκείς πόλεμοι μεταξύ των Διαδόχων του "Αλεξανδρου έπέφερε την έξαντλησιν ενός έκάστου εις τρόπον, ώστε εντός χρόνου μικρότερου των δυο αιώνων να γίνουν ταύτα Ρωμαίκαί έπαρχίαι (τό 168 δια την Μακεδονίαν).

Όπωσδήποτε όμως η επικράτησις του ελληνικού πνεύματος εις "Ανατολήν και Δύσιν κατά την έλληνιστικήν περίοδον συνετελέσθη.

Μέ τελικόν αποτέλεσμα να έξελληνισθή τελείως

το  Ανατολικόν ήμισυ της Μεγάλης Ρωμαίκής Αυτοκρατορίας (Βυζαντινή), 

το δε ετερον ήμισυ, το Δυτικόν, να δεχθή το έλληνικόν πνεύμα και τον Έλληνικόν Πολιτισμόν.



Αί εριδες μεταξύ τών, Στρατηγών, αίτινες ήρχισαν αμέσως μετά τον θάνατον του Μεγάλου Αλεξανδρου (323 π.Χ )
 άπέληξαν μετ  ου πολύ εις συμβιβασμόν,
 όπως διατηρηθή η ενότης του Κράτους με βασιλέα τον διανοητικώς υστερουντα ετεροθαλή αδελφόν του Μ. Αλεξανδρου Αρριδαίον, μετονομασθέντα εις Φίλιππον Γ',
και τον εκ Ρωξανης αναμενόμενον να γεννηθή υιόν του Μ. "Αλεξανδρου 
και να διανεμηθή η χώρα εις Σατραπείας υπό Διοικητός τους Στρατηγούς, οίτινες θά έλάμβανον διαταγάς μόνον παρά του διορισθέντος "Επιμελή του του Κράτους Πέρδικα (έκ της βασιλικής δυναστείας των Όρεστών).

Ή Μακεδονία, με την Ιλλυρίαν, την Ήπειρον και την νότιονΕλλάδα, περιήλθον υπό την εξουσίαν του Αντιπάτρου, έχοντος τον τίτλον του Στρατηγού Αυτοκράτορος, και του Κρατέρου, εχοντος τον τίτλον του Προστάτου της Βασιλείας.

Μετά τον θανατον του Κρατέρου (Μάίον 321 π.Χ.,) και του Πέρδικα σχεδόν ταυτοχρόνως ("Ιούνιο 321), ο "Αντίπατρος απομείνας μόνος ανεγνωρίσθη και ως  Επιμελητής του Κράτους (όπως ήτο εις Μακεδονίαν κατά την διάρκειαν της απουσίας του Μ. "Αλεξανδρου)
και είχε πλησίον του τους Βασιλείς  Φίλιππον Γ' και τον βασιλόπαιδα  Αλέξανδρον με την μητέρα του Ρωξανην.


Τό 319 π.Χ. αποθανόντος του Αντιπάτρου, εις ηλικίαν 70 ετών, η εξουσία περιήλθεν εις τον ίκανώτατον Στρατηγόν του Πολυπέρχοντα (ή Πολυσπέρχοντα) και τον αντιπαθή εις τους Μακεδόνας υιόν του Αντιπάτρουχιλίαρχον Κάσσανδρόν (σκληρόν και κενόδοξον εις τα πολιτικά, με άξιώσεις όμως πολίτικου ανδρός,) όστις, θεωρών εαυτόν άδικηθέντα από τον πατέρα του, τον όποιον είχε την άξίωσιν να διαδεχθή, προσέφυγεν εις τον Αντίγονον, ζητών βοήθειαν δια να ανακτήση την 'Αρχήν εις την Μακεδονίαν.

Ό Αντίγονος υπεσχέθη στρατόν και στόλον εις τον Κάσσανδρον.

 Εις τον συνασπισμόν των δυο προσεχώρησαν ο Πτολεμαίος και ο Λυσίμαχος, ο καθείς με την σκέψιν να ενίσχυση την θέσιν του εις βάρος της εν Μακεδονία κεντρικής εξουσίας (του Πολυπέρχοντος).

Ό Κάσσανδρος έσπευσε εις νότιον Ελλάδα δια να πολεμήση τον Πολυπέρχοντα ευρισκόμενον εις Πελοπόννησον με τον υιόν του 'Αλέξανδρον και στρατόν.

Έν τω μεταξύ εις Μακεδονίαν ανέλαβε την 'Αρχήν η Ευρυδίκη, σύζυγος του Άρριδαίου Φιλίππου.

Ή Όλυμπιάς όμως εσπευσε έξ Ηπείρουμε άρκετάς δυνάμεις δια να αποκαταστήση τον νόμιμο κληρονόμον έγγονόν της Αλέξανδρον Δ' ως μόνον βασιλέα της Μακεδονίας.

Οί Μακεδόνες της Εύρυδίκης, από σεβασμόν προς τον οικον του Φιλίππου Β' και του Μ. Αλεξανδρου, ήρνήθησαν να πολεμήσουν κατά της βασιλομήτορος.

Ή Όλυμπιάς προέβη εις ώμότητας προς την Εύρυδίκην και τον ανάπηρον Άρριδαίον, έθανάτωσε άμφοτέρους και πολλούς από τους ύποστηρικτάς των.

Ό Κάσσανδρος, μόλις έπληροφορήθη τα διατρέξαντα εσπευσε εις Μακεδονίαν, επολιόρκησε την Πύδναν, όπου  είχε καταφύγει η Όλυμπιάς έστερημένη συμμάχων ένεκα των ώμοτήτων της και την ηνάγκασε να παραδοθή.

Ταύτην παρέδωκε ο Κάσσανδρος εις τους συγγενείς των ύπ΄ αυτής θανατωθέντων και ούτοι της έπέβαλον τον δια λιθοβολισμού θανατον (315 π.Χ.).

Τον ’Αλέξανδρον Δ' με την Ρωξάνην ενέκλεισε εις φρούριον της Άμφιπόλεως
και εκεί τους άπεκεφάλισε (311 π.Χ.).

Άφου εξουδετέρωσε και τον Πολυπέρχοντα ο Κάσσανδρος ανεκήρυξε εαυτόν μόνον βασιλέα της Μακεδονίας (306 π.Χ.).

Έν τούτοις ο Κάσσανδρος δέν υπήρξε χειρότερος των άλλων Επιγόνων του Μ. Αλεξανδρου, ουτε όλιγώτερον επιτήδειος.

Κατά την διάρκειαν της βασιλείας του ίδρυσε εις τον Ισθμόν της Παλλήνης την Κασσανδρειαν παρά την άρχαίαν Ποτείδαιαν εις την Χαλκιδικήν και την Θεσσαλονίκην (315 π.Χ,) εις τον μυχόν του Θερμαίκού, προς τιμήν της συζύγου του Θεσσαλονίκης, ετεροθαλής αδελφής του Μεγάλου Αλεξανδρου.

Επίσης προέβη εις την ανοικοδόμησιν της πόλεως των Θηβών.

Μετά τον θανατον του Κασσανδρου (297 π.Χ.) η Μακεδονία πρριήλθεν εις τους Υιούς του Αντίπατρον και Αλέξανδρον, οι όποιοι διχονοούντες έσχον οικτρόν θανατον.

Ο Αντίπατρος, μητροκτόνος (τό 295 π.Χ.) ο δε Αλέξανδρος, διανοηθεις να δολοφονήση τον επερχόμενον Δημήτριον τον Πολιορκητήν, έδολοφονήθη παρ’ αυτου (292 π.Χ.) πληροφορηθέντος τα των προθέσεων του 'Αλεξανδρου.

Άπό του 294 π.Χ. η Μακεδονία περιήλθεν εις τον Δημήτριον Πολιορκητήν όστις ελαβε ως σύζυγον την αδελφήν του Κασσανδρου Φίλαν.

Τό 285 π.Χ. ο Δημήτριος έξεδιώχθη από την Μακεδονίαν υπό των συμμαχησαντων βασιλέων Πύρρου της Ηπείρου, και Λυσιμάχου της Θράκης.

Ο τελευταίος, μετά τινα χρόνον, νικήσας τον Πύρρον εγινε κύριος της Μακεδονίας.

Άλλά και ο Λυσίμαχος επεσεν εις την μάχην του Κύρου Πεδίου εν Λυδία, όπου ηγωνίζετο κατά του Σελεύκου (θέρος 282 π.Χ.). ο τελευταίος έδολοφονήθη το 281 π. X. εις Λυσιμάχειαν, περιελθούσης της βασιλείας εις τον Πτολεμαίον Κεραυνόν (Μακεδονίας και Θράκης).

Τούτου άπηλλάγη η χώρα το 279 π.Χ. φονευθέντος εις μάχην με τους είσβάλοντας Γαλάτας (ή παλαιοτέρα ονομασία των είναι Κελτοί). 

Τήν Μακεδονίαν έσωσε τότε εκ των Κελτών ο ευπατρίδης Μακεδών Σωσθένης, όστις έπιστρατεύσας όλους τους δυναμένους να φέρωσιν όπλα Μακεδόνας, απώθησε τους εισβολείς.

Οι διασκορπισθέντες ανά την νότιον Ελλάδα και αλλαχού Γαλάται έπαλινδρόμησαν, άλλ’ ο Σωσθένης ειχεν αποθανει.

Τήν Μακεδονίαν εσωσε αυτήν την φοραν από τους Γαλάτας και την αναρχίαν ο υιός του Δημητριού Πολιορκητου Αντίγονος Γονατάς.

Ό Αντίγονος Γονατάς έγένετο ο ιδρυτής της εν Μακεδονία Δυναστεία  των Άντιγονιδών, ήτις ήρξε της Μακεδονίας επί ένα και πλέον αιώνα (277 168 π.Χ.).

Ο Αντίγονος Γονατάς δια της συνέσεως και της δράστηριότητός του κατώρθωσε να καταστήση την Μακεδονίαν εν εκ των ισχυρότερων κρατών τα όποια ιδρύθησαν επί των χωρών του αχανούς Κράτους του Μ. Αλεξανδρου.

Μετά την νίκην του κατά τον Χρεμωνίδειον πόλεμον παρά την νήσοι Κώ, από του 262 π.Χ. και μέχρι του θανάτου του (239 π.Χ.) ήσχολήθη μι την όργανωσιν της χώρας του, μεριμνήσας να προαχθή η γεωργία και το έμπόριον και να άσφαλισθή η ησυχία των κατοίκων της δια της ευνομίας και της κτίσεως ,φρουρίοον κατά τα δριά της, πρός ευχερή άπόκρουσιν πάσης επιδρομής.

Ό διαδεχθείς αυτόν υιός του Δημήτριος Β' ήκολούθησε τα ίχνη του πατρός του, τό εν τη νοτίω Έλλάδι όμως πολιτικόν οικοδόμημα κατέπεσε κατά το τελευταίον ετος της βασιλείας του (229 π.Χ.) εξ αιτίας κυρίως των Πτολεμαίων, των κυριωτέρων ανταγωνιστών των Άντιγονιδών, καθόσον ουτοι (Πτολεμαίοι) υπεστήριξαν τους Αίτωλους εισβαλόντας εις Θεσσαλίαν (ήτις έκήρυξε την αυτονομίαν της) και έπεξέτειναν τα όρια της Αχαίκής Συμπολιτείας.

Τον Δημήτριον αποθανόντα διεδέχθη ο εξάδελφός του Αντίγονος Δώσων ως Επίτροπος του ανηλίκου νομίμου βασιλέως Φιλίππου Ε'.

Και ο Αντίγονος Δώσων έξηκολούθησε την αυτήν πολιτικήν των προκατόχων του. Νέος όμως εχθρός, αλλόφυλος αυτός, ένεφανίσθη εκ Δυσμών εις τα πρόθυρα της Μακεδονίας, η Ρώμη, ήτις είχε καταλάβει την Ιλλυρίαν.

 Και ενίκησε μέν τους Δαρδανους ο Δώσων, υπέταξε τους Θεσσαλούς, συνήψε συνθήκην φιλίας μετά των Αιτωλών, περιέκλεισε δια κλειου την Βοιωτικήν ‘Ομοσπονδίαν και ενίσχυσε το ανταγωνιστικόν πνεύμα κατά των Πτολεμαίων εν Ρόδω και Κω, ήναγκάσθη όμως να έκστρατεύση εις Ιλλυρίαν. Άφου εφερε εις αίσιον πέρας και την εκστρατείαν αυτήν, έπέστρεψε εις Μακεδονίαν όπου  και άπεβίωσε το 220 π. X.
Συνεχιστής της πολιτικής των προρρηθέντων βασιλέων ύπήρξεν ο βασιλεύς Φίλιππος Ε', ο διαδεχθείς τον Επίτροπόν του Αντίγονον Δώσωνα.

Ό Φίλιππος Ε΄παρά τας διοικητικάς, πολιτικάς και πολεμικάς αρετάς του, ύπήρξεν άτυχος, διότι είχε να παλαίση πλέον με φοβερώτερον εχθρόν η οι προγενέστεροι αύτου Άντιγονίδαι.

Οί Ρωμαίοι, μετά την εκβασιν του β' Καρχηδονιακου πολέμου ύπέρ αύτών (202 π.Χ.), έθεώρησαν κατάλληλον την ώραν να έπεκταθώσι και πέραν της Ιλλυρίας προς ανατολάς. Αφορμήν προς τούτο εύρον την συνεννόηση  του βασιλέως της Μακεδονίας Φιλίππου Ε' μετά του Καρχηδονίου Στρατηγού Αννίβα διαρκουντος του β' Καρχηδονιακου πολέμου.

Μετά την παρά τας Κυνός Κεφαλάς νίκην των (197 π.Χ.), η Μακεδονία περιωρίσθη εις τα προ του Φιλίππου Β' όριά της.

Τον Φίλιππον Ε' αποθανόντα το 179 π.Χ. διεδέχθη ο υιός του Περσεύς.

Ούτος συνέχισε τας κατά των Ρωμαίων πολεμικάς προπαρασκευάς του, κληρονομήσας παρά του πατρός του το μίσος κατ’ αυτών, ούχι όμως και τας πολεμικάς του αρετάς. Διά τούτο ήττήθη εν Ηύδνα (τό 168 π. Χ.) και εγινε αίτιος ύποδουλώσεως της πατρίδας του εις τους Ρωμαίους.

Ουτοι άπήγαγον εις Ιταλίαν τους έπιφανεστέρους πολίτας, κατέλαβον και έξεμεταλλεύθησαν τα ορυχεία χρυσού, αργύρου και χαλκού, μετεκόμισαν εις Ρώμην τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς, διήρεσαν την Μακεδονίαν εις τέσσαρας επαρχίας ανεξαρτήτους άλλήλων, ανευ δικαιώματος επιγαμίας, έγκτήσεως και εμπορίου μεταξύ των.

Έκ παραλλήλου έδήμευσαν τας μή καλλιεργουμένας η έγκαταλειφθείσας (υπό των άπαχθέντων) γαίας.

Τό 146 π,Χ. η Μακεδονία μεθ’ ολοκλήρου της Ελλάδος είχε Ρωμαίον Ανθύπατον (τόν Μόμμιον) έδρεύοντα εν Μακεδονία, την όποίαν εκτοτε εχρησιμοποίησαν ως βάσιν δια τας περαιτέρω κατακτητικός επιχειρήσεις των.

Ιδρυσαν εν αυτή στρατιωτικός αποικίας κατατάξαντες και έγχωρίους εις τον στρατόν, ήνοιξαν οδούς επικοινωνίας εκ της ^Ιλλυρίας και Ηπείρου μεσω Θεσσαλονίκης προς Θράκην και Προποντίδα.

(Έγνατία οδός, μεταξύ 146 και 120 π.Χ., από της Απολλωνίας και του Δυρραχίου προς Λυχνιδόν (’Αχρίδα), Ήράκλειαν (Μοναστήρι), Βρηγιάδα, δια Βαρνουντος και μέσω της σημερινής Κέλλης εις Βεγορίτιδα λίμνην, Έδεσσαν, Πέλλαν, Θεσσαλονίκην και έκείθεν δια των νοτίων οχθών των λιμνών Κορωνείας (Λαγκαδά) και Βόλβης εις  Αμφίπολιν και δια της βορ. πλευράς του Παγγαίου εις Φιλίππους, Νεαπολιν (Καβάλα), Μαξιμιανούπολιν (παρά την Κομοτηνήν), Τραίανούπολιν (παρά την Άλεξανδρούπολιν), Κύψελα (Ύψαλα) εκ των κυριωτέρων πόλεων του βασιλείου των Όδρυσών, έπί Έβρυτέλμου, 386 π.Χ., πρωτεύουσα της Θράκης), Βυζαντιον.

Έν Μακεδονία κυρίως ελαβον χώραν οι ανταγωνισμοί των Ρωμαίων Στρατηγών (Πομπηίου, Όκταβίου, 'Αντωνίου κ.λ.π.) μεταξύ των.

('Από την ανέκδοτη έργασία του «Ιστορία της Μακεδονίας»),

Βιβλιογραφία : Βλ. «Αριστοτέλης» Φ. Σ. Φλωρίνης, τεύχη: 87-88) 1971, 92-93)1972, 100)1973 και έπί πλέον:
—THEODOR BIRT «Αλέξανδρος 6 Μέγας και ο Παγκόσμιος Ελληνισμός». Μετάφρασις Νικ. Κ. Παπαρρόδου, 1956, Άθήναι.
—J. G. DROYSEN «HELLENISMUS», 18081884.
—κ. J. BELOCH (18541929), «Ελληνική Ιστορία», 1893 1927.
—LEONARD COTTRELL «THE BULL OF MINOS, Ιστορία των μεγάλων αρχαιολογικών ανακαλύψεων εις Κρήτην και Ελλάδα», εκδ. PAN ROOKS LTD, LONDON, 1961,
—G. FR. HERZBERG (1826 — 1907) «Ιστορία της Ελλάδος» όλων των περιόδων. Μετάφρασις Π. Καρολίδου (Βιβλιοθ. Μαρασλή).

Ο Ιωάννης Πετρώφ γεννήθηκε στη Μόσχα το 1849 και πέθανε στην Αθήνα το 1922.

 Στην ελληνική πρωτεύουσα εγκαταστάθηκε οικογενειακώς το 1882.

Σκοπός του ήταν να υποστηρίξει τα ελληνικά δίκαια και γραπτώς, από τις στήλες των περιοδικών και των εφημερίδων, όπως και προφορικώς, με σειρά ομιλιών-διαλέξεων. Μάλιστα, υπήρξε και εκδότης ή συνεκδότης ενός περιοδικού, το οποίο ονομαζόταν «Ανατολή», που διεύθυνε για εφτά χρόνια.

Στην προσπάθεια του αυτή προχώρησε, αφού κατάρτισε μία πλούσια, ειδική, βιβλιοθήκη, ενώ φιλοτέχνησε πλήθος χαρτών, ατλάντων και πινάκων, που χρησιμοποιούσε και επιδείκνυε, αναρτούσε στη διάρκεια των ομιλιών του. Αξίζει να σημειωθεί ότι για την εξυπηρέτηση του αντικειμενικού σκοπού του συγκέντρωσε (εκτός από την πλούσια συλλογή βιβλίων σε πολλές γλώσσες) και τεύχη περιοδικών, ακόμα δε και φύλλα εφημερίδων από πολλές χώρες, κρατώντας, συνήθως, τα ενδιαφέροντα αποκόμματά τους, και έτσι απόκτησε σύντομα αρκετούς φακέλους, δηλαδή Αρχείο ταξινομημένων αποκομμάτων του Τύπου.

Ο Ιωάννης Πετρώφ ήταν Ρώσος 
(τουλάχιστον από τη μεριά του πατέρα του, ενώ ο Γ. Βαλέτας έγραψε ότι η μητέρα του ήταν Ελληνίδα, χωρίς όμως να τεκμηριώσει τον ισχυρισμό του).

 Ήταν κάτοχος (και) της ελληνικής γλώσσας, την οποία έγραφε με καλλιγραφικότατα γράμματα, όπως αποδεικνύεται από τα χειρόγραφά του, από τη διασωθείσα αλληλογραφία του και από τις επεξηγήσεις και τις εγγραφές του στους άτλαντες, στους χάρτες, τους οποίους κατάρτισε, μερικούς από τους οποίους, άλλωστε, είδε και δημοσιευμένους.
 Γνώριζε, ακόμα, τις σλαβικές γλώσσσες (πέρα από τη ρωσική), όπως και τη γαλλική και τη γερμανική γλώσσα, όπως συμπεραίνω από το δεδομένο ότι καταλογογραφεί ιδίως βιβλία και μελέτες-άρθρα, που ήσαν γραμμένα κυρίως στις γλώσσες αυτές.

Μετά τη (μόνιμη) εγκατάστασή του στην Αθήνα, έμαθε καλύτερα και τη νεοελληνική γλώσσα και συγκεκριμένα την «καθαρεύουσα», ενώ απεχθανόταν έντονα τη «Δημοτική», την αποκαλούσε δε (και αυτός) «χυδαϊκή» ή και «διεφθαρμένη χυδαϊκή» και μάλιστα κάμνει τον χαρακτηρισμό τούτον στο κείμενο των λημμάτων της βιβλιογραφίας του, δηλαδή σε καθαρώς τυποποιημένα, καταγραφικά, στεγνά, κείμενα, όπου δεν συνηθίζεται (αν δεν πρέπει και να αποκλείεται) η αναφορά επαινετικών και αποδοκιμαστικών κρίσεων, οι οποίες ανήκουν στον προορισμό των βιβλιοκρισιών και όχι των βιβλιογραφικών καταγραφών.
Αλλά ο Ιωάννης Πετρώφ φαίνεται ότι δεν κατόρθωνε να πειθαρχεί γενικά στους κανόνες της αντικειμενικής και φορμαρισμένης καταλογογραφήσεως και συνήθιζε να προβαίνει συχνά και στην αξιολόγηση, ακόμα δε και στην έντονη κριτική θεώρηση των χρησιμοποιούμενων ή καταγραφόμενων μελετών. Ίσως, η στάση, η νοοτροπία του αυτή να εντάσσεται στον γενικότερο (πιθανόν) κυκλοθυμικόν, εκδηλωτικόν ή και νευρώδη χαρακτήρα του...

Στην Αθήνα μετέφερε και την προσωπική βιβλιοθήκη του, την οποία εμπλούτισε πλέον με περισσότερες εκδόσεις στην ελληνική γλώσσα.

Συνέχισε δε την πραγματοποίηση διαλέξεων σε πολλές πόλεις της τότε ελεύθερης χώρας, όπως και στην Αλεξάνδρεια (της Αιγύπτου) και στην Κύπρο. Φακέλους κ.τ.λ. είχε καταρτίσει και για τη Θεσσαλονίκη, από δε το συγκεντρωμένο υλικό και για άλλες πόλεις της Μακεδονίας (κυρίως από τους χάρτες, τις φωτογραφίες και τα αποκόμματα εφημερίδων) είναι δυνατόν να υποθέσουμε ότι επισκέφθηκε, ο Πετρώφ, και τις απελευθερωθείσες «Νέες Χώρες», προκειμένου να αποκτήσει και προσωπική αντίληψη μετά επιτόπια εξέταση.

Από δημοσιεύματα σε εφημερίδες της Ελλάδας και του Εξωτερικού (πολλά των οποίων φρόντισε ο ίδιος να αναδημοσιευθούν στις εκδόσεις των ατλάντων του, για τους οποίους θα γίνει μνεία πιο κάτω), πληροφορούμαστε ότι εντυπώσιαζε το ακροατήριό του, στις ομιλίες-διαλέξεις, λόγω της ευφράδειάς του, του έντονου φιλελληνισμού του (που πλησίαζε τα όρια του εθνικισμού) και της χρησιμοποιήσεως πολλών χαρτών και πινάκων, που έκαμναν πιο προσιτή και εύκολη την προσοικείωση των παρευρισκόμενων στο αντικείμενο της ομιλίας του, το οποίο ήταν πάντοτε γύρω από τον Ελληνισμό και τα δίκαιά του, με βάση τις ιστορικές πηγές.

Πέντε χρόνια μετά την εγκατάστασή του στην Αθήνα, είχε την ευτυχία, ο Ιωάννης Πετρώφ, να δει, επί τέλους, τυπωμένο το πρώτο έργο του.
Ήταν ο «Ατλας του υπέρ της Ανεξαρτησίας ιερού αγώνος, 1821-1828...», ο οποίος εκδόθηκε στη Λειψία της Γερμανίας.

 Ως χρόνος της εκτυπώσεώς του φέρεται το 1886, αλλά πιστεύω ότι εκδόθηκε (και κυκλοφόρησε τελικά) την επόμενη χρονιά, όπως υποστήριξα σε άλλη μελέτη μου. Τούτος επανακυκλοφόρησε στην Αθήνα το 1971, με συμπληρώματα του Γιώργου Βαλέτα, γνωστού συγγραφέα και εκδότη («αναστυλωτή») των έργων άλλων.

Από έγγραφα του έτους 1885 και ύστερα (τα οποία εντόπισε στα Αρχεία του Υπουργείου των Εξωτερικών της χώρας μας ο γνωστός ιστορικός κ. Ευάγγελος Κωφός και είχε την καλοσύνη να μου παραχωρήσει σε φωτοτυπίες, πριν 21 χρόνια), πληροφορούμαστε για τις πολυετείς και αγωνιώδεις προσπάθειες του Ιωάννη Πετρώφ, προκειμένου να εξασφαλίσει για την έκδοση του άτλαντα (1821-1828) οικονομική βοήθεια από διάφορους φορείς και συγκεκριμένα από τον «Σύλλογον προς διάδοσιν των Ελληνικών γραμμάτων», του οποίου πρόεδρος του Δ.Σ. ήταν το 1885 ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος.
Τούτος διαβίβασε την αίτηση, του Ιω. Πετρώφ, στον Θεόδωρο Π. Δηλιγιάννη, Πρόεδρο του Υπουργικού Συμβουλίου (δηλαδή Πρωθυπουργό) και Υπουργό των Εξωτερικών συγχρόνως, αφού έκαμε μερικές εύστοχες παρατηρήσεις για ορισμένες διατυπώσεις ή και παραλείψεις του Πετρώφ, αν και είδε επί τροχάδην το έργο, διότι (ο Ιω. Πετρώφ) δεν θέλησε να του αφήσει το χειρόγραφο για να το μελετήσει.

Από άλλη σειρά της ίδιας συλλογής εγγράφων (αιτήσεων) του Πετρώφ, μαθαίνομε για τον αγώνα του (το 1892 και το 1895), προκειμένου να εκδοθεί ύστερα και το άλλο έργο του, ο άτλαντας, που είδε τελικά το φως της δημοσιότητας (αφού κυκλοφόρησε, εντωμεταξύ, ο «Ιστορικός άτλας της Κρήτης»),

Εννοώ το έργο του, το οποίο φέρει τον τίτλο:
«Έργον Ε'. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, τόμος Α', Αρχαία και Βυζαντινή εποχή. Ιστορικοεθνολογικός άτλας της Μακεδονίας».


Η έκδοση και τούτου έγινε στη Λειψία από το ίδιο «Πολυχρωμολιθογραφείο», του I. Δ. Νεράντζη. Πρόκειται για πολύ γνωστό (και στις ημέρες μας) άτλαντα, δεδομένου ότι επανακυκλοφόρησε επανειλημμένα, σε τρεις διαφορετικές εκδόσεις, δύο στη Θεσσαλονίκη (το 1991 και το 1992) από τον Παντελή Α. Τσαούσογλου (οδοντίατρο της περιοχής της Θεσσαλονίκης, ο οποίος διακρίνεται για τη μεγάλη πατριωτική ευαισθησία του) και μία από τις εκδόσεις της γνωστής εφημερίδας «Ποντίκι» (Αθήνα, 1992).


Θα ασχοληθούμε πια με το κύριο θέμα μας, δηλαδή με τη βιβλιογραφία του Ιωάννη Πετρώφ, που σχετίζεται με τον ανέκδοτο τόμο της Ιστορίας του για τη Μακεδονία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Γνωρίζομε, καταρχήν, ότι υπάρχουν ανέκδοτα χειρόγραφα, έργα του Πετρώφ, για τα οποία έγραψα ήδη και μάλιστα δύο φορές:
στην «Εισαγωγή, μετά καταλόγου των ανεκδότων έργων του Πετρώφ...», 
που προέταξα στην έκδοση ενός χειρογράφου, ανεκδότου «τετραδίου» τούτου (από το συνολικά ανέκδοτο 3ο τόμο του έργου του), το οποίο φέρει τον τίτλο

«Περίδοξος κλεφτουριά της Μακεδονίας» και περιέχει τις βιογραφίες 28 κλεφταρματολών της.

Το σχετικό βιβλίο κυκλοφόρησε το 1972, στη Θεσσαλονίκη, στη σειρά των εκδόσεων Π. Πουρναρά, με επιμέλειά μου, προσέθεσα δε σε τούτο βιβλιογραφικά σημειώματά μου, προ του κειμένου του Πετρώφ, χωριστά για τον καθένα αγωνιστή, όπως και πίνακα με σχετικές σημαίες, σφραγίδες και υπογραφές, τις οποίες βρήκα σε άλλα «τετράδια» του ίδιου τόμου των χειρογράφων του Πετρώφ.

Τέλος, στο «Αφιέρωμα στη Μακεδονία» του περιοδικού της Αθήνας «Νέα Εστία» (τεύχος 1571, Χριστούγεννα του 1992) δημοσιεύτηκε σχετικό μελέτημά μου, για τον Πετρώφ, για τα εκδομένα βιβλία (άτλαντές) του και για την ανέκδοτη βιβλιογραφία του για τη Μακεδονία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας (βλ. τις σελίδες 77-93, όπου αναφορά και σχετικής βιβλιογραφίας, στις 18 σημειώσεις, στις σελίδες 90-93).

Ανάμεσα στα ανέκδοτα έργα του Πετρώφ υπάρχει και ένα «τετράδιο» (το 3ο) του 3ου τόμου (της τουρκοκρατούμενης Μακεδονίας), το οποίο αποτελεί τμήμα του 294α χειρογράφου στον γενικόν κατάλογο (χειρογράφων) της Βιβλιοθήκης της Βουλής και περιέχει τη βιβλιογραφία αυτού του τόμου.

Πρέπει να επισημάνουμε, όμως, ότι ο Πετρώφ συνήθιζε να καταγράφει και να μνημονεύει στα έργα του τα βιβλία, τα οποία αποδελτίωσε πραγματικά ή, αλλιώς, εκείνα για τα οποία ήθελε να δώσει αυτή την εντύπωση στον μελλοντικόν αναγνώστη του.

Για τον σκοπόν αυτόν χρησιμοποιούσε ειδικό τμήμα των σελίδων των ατλάντων του, για την καταχώριση της σχετικής βιβλιογραφίας, όπως διαπιστώνεται και από ένα απλό ξεφύλλισμα τούτων.

Συγκεκριμένα, αναγράφονται 494 βιβλία κ.τ.λ. στον άτλαντα του 1821-1828 και 141 στον Ιστορικοεθνολογικόν άτλαντα της Μακεδονίας (που εκδόθηκαν στη Λειψία, όπως προσημειώθηκε).

Το ίδιο κάμνει και στα άλλα ανέκδοτα έργα του, όπως στο 3ο τετράδιο του 2ου τόμου του έργου του για τη Μακεδονία κατά τον Μεσαίωνα (χειρόγραφο 294ß της Βιβλιοθήκης της Βουλής), όπου αναγράφονται 350 τίτλοι βιβλίων κ.τ.λ., σε 35 (χειρόγραφες) σελίδες.

Ειδικά, η εδώ παρουσιαζόμενη βιβλιογραφία, δηλαδή της Ιστορίας της Μακεδονίας κατά την Τουρκοκρατία, αποτελεί ένα ογκώδες «τετράδιον», το οποίο επιγράφεται (στην 3η σελίδα του, της οποίας βλέπετε το δημοσιευόμενο φωτοτυπημένο αντίγραφο, εικ. 1η): «Βιβλία αφορώντα εις την Μακεδονίαν».

Χωρίζεται σε δύο μέρη, όπου καταλογογραφούνται 4.032 λήμματα.

Το πρώτο μέρος (σελίδες 3-225) αποτελεί το αρχικό κείμενο της βιβλιογραφίας, το οποίο (άσχετα με το τι γράφει ο Πετρώφ) περιέχει 3.677 εγγραφές-λήμματα για βιβλία και δημοσιεύματα σε περιοδικά και εφημερίδες, σε 28 γλώσσες (όπως γράφεται ρητά στην ίδια, 3η, σελίδα).

Στο δεύτερο, πρόσθετο μέρος, μετά επανάληψη του τίτλου αλλά και στα σλαβικά, αφού προηγηθεί το «Προοίμιον» (βλ. τις εικόνες 2, 3 και 4), καταχωρούνται (στις σελίδες 226-262) άλλα 355 λήμματα, για τα οποία ο Πετρώφ ισχυρίζεται ότι είναι δημοσιεύματα μετά το 1920 (οπότε και τελείωσε η καταγραφή, γραφή του 1ου μέρους, όπως συμπεραίνεται), αλλά δεν είναι τούτο ακριβές, διότι λημματογραφούνται σε τούτο και δημοσιεύματα, τα οποία είναι, πολλές φορές, παλιότερα, μέχρι και πολλών δεκαετιών ή ακόμα και εκατονταετιών, που του ξέφυγαν («διέλαθον της προσοχής» του, όπως ()α έγραφε ο ίδιος). Άρα, υπάρχουν στο κείμενο του τετραδίου (συνολικά) 4.032 τίτλοι βιβλίων και δημοσιευμάτων περιοδικών και εφημερίδων.

Η καταχώριση γίνεται με αλφαβητική σειρά, προτάσσεται δε το σχετικό γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου, μεγεθυσμένο και καλλιγραφημένο (βλέπε πάλι τις φωτοτυπημένες απεικονίσεις των σελίδων 3 και 229 ή των εδώ εικόνων 1 και 4).

Τα λήμματα είναι αριθμημένα, συχνά όμως υπάρχει μπροστά μία παύλα (-), αντί για τον αναμενόμενον αριθμό, πρόκειται δε για δεύτερη διπλή εγγραφή του ίδιου δημοσιεύματος με άλλο κριτήριο, όπως όταν μνημονεύεται η πόλη ή το πρόσωπο (στο οποίο αναφέρεται) ή και ο τίτλος της εφημερίδας ή του περιοδικού ή και το θέμα, με το οποίο σχετίζεται το λήμμα, οπότε (σε παρένθεση) γίνεται μνεία και ρητή παραπομπή στην άλλη, ενάριθμη εγγραφή.

Ασχετα με τη γλώσσα, στην οποία είναι γραμμένο το δημοσίευμα, ακολουθείται, πάντοτε, η σειρά του ελληνικού αλφαβήτου και όταν δεν συμπίπτει τούτη με το πρώτο κ.ε. ψηφίο του ξενόγλωσσου κειμένου. Η καταχώριση δεν γίνεται με απόλυτη αλφαβητική σειρά, ως προς το δεύτερο γράμμα-στοιχείο και τα επόμενα, μάλιστα δε υπάρχουν επανειλημμένες άτακτες καταγραφές για τον αυτόν συγγραφέα, όπως συμβαίνει, π.χ., με τα δημοσιεύματα του γνωστού και πολυγραφότατου συγγραφέα-εκπαιδευτικού της Θεσσαλονίκης Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου.

 Για την καταλογράφηση δε των μελετών τούτου αφιέρωσε ο Πετρώφ μερικές σελίδες. Το ίδιο έγινε όμως και με την καταγραφή των δημοσιευμάτων, ακόμα, και του εαυτού του, που καταχωρίστηκαν σε διάφορες σελίδες, μη συνεπόμενες. Πρέπει συνεπώς να ανατρέχει ο μελετητής σ’ όλες τις σελίδες (του κυρίως κειμένου και στη συνέχεια και τον συμπληρωματικού) του σχετικού γράμματος-στοιχείου, προκειμένου να είναι βέβαιος ότι συμβουλεύτηκε πράγματι τη βιβλιογραφία του Πετροκρ καθ’ ολοκληρία.

Η καταχώριση των στοιχείων του λήμματος γίνεται στη γλώσσα του δημοσιεύματος, αλλά τούτο είναι απλά ο κανόνας, ο οποίος εμφανίζει πολλές εξαιρέσεις, καθόσον ο Πετρώφ γράφει συχνά το λήμμα στην ελληνική γλώσσα, εκτός από το ονοματεπώνυμο και το αρχικό του πατρωνύμου του συγγραφέα των ξενόγλωσσων δημοσιευμάτων, κυρίως δε των εκδομένων σε σλαβικές γλώσσες, ενώ παρατηρούνται και άλλες, σπάνιες περιπτώσεις, κατά τις οποίες τα στοιχεία του συγγραφέα καταχωρίζονται στην ελληνική γλώσσα ή, ακόμα, και μονάχα αυτά, το δε κείμενο γράφεται στην ξένη γλώσσα.

Υπάρχουν επίσης ελάχιστες φορές, που ο Πετρώφ διέγραψε ένα λήμμα ύστερα, διότι έκαμε λάθος και τούτο είναι η μόνη σχεδόν περίπτωση κατά την οποία το γραπτό του δεν είναι καλαισθητικά άψογο.
Τέλος, τα αναφερόμενα βιβλιογραφικά στοιχεία δεν είναι πάντοτε πλήρη, διότι ο Πετρώφ δεν αναγράφει, π.χ., τις συγκεκριμένες σελίδες ενός δημοσιεύματος σε περιοδικό κ.τ.λ., ενώ σε άλλα λήμματα είναι μέχρι και σχολαστικός, αφού αναγράφει και περιττές λεπτομέρειες ή κριτικές απόψεις του και σχολαστικές διευκρινίσεις του.

Όπως σημειώθηκε και πιο πάνω, ο καταλογογράφος δεν κατορθώνει να υποτάξει πάντοτε τον φωλιάζοντα στον χαρακτήρα του ανήσυχον και ενθουσιώδη φιλέλληνα στις απαιτήσεις του ήρεμου και αντικειμενικού ή άψογου παρατηρητή και τότε εκφράζει την έντονη αποδοκιμασία ή την επιδοκιμασία του για τον συγγραφέα ή το έργο του και μερικές φορές η κρίση του αποτελεί και ένα σύντομο βιβλιοκριτικό σημείωμα, το οποίο είναι δυνατόν και να υπερτερεί, ακόμα, σε αριθμό λέξεων, σε σύγκριση με το κυρίως κείμενο του λήμματος, δηλαδή της καθ’ εαυτής βιβλιογραφικής καταγραφής.


Θα ήταν λοιπόν ευχής έργο να εκδοθεί ολόκληρη η βιβλιογραφία του Ιω. Πετρώφ, δεδομένου μάλιστα ότι λείπει μια παρόμοια (ή και η οποιαδήποτε βιβλιογραφική εργασία) για τη Μακεδονία, η οποία υστερεί και στον τομέα αυτόν, αφού έχουν εκδοθεί, αντίθετα, βιβλιογραφίες π.χ. για τη Θεσσαλία, για την Ήπειρο και για άλλα μεγάλα ή και μικρά διαμερίσματα της χώρας, γενικά ή ειδικά για την εποχή της Τουρκοκρατίας.

Βέβαια, είναι εμφανείς οι ελλείψεις του πονήματος του Πετρώφ, αν ληφθεί υπόψη και η πάροδος εβδομήντα χρόνων και πλέον από τον χρόνο της συντάξεώς του. Όμως, πρόκειται για ένα έτοιμο προς έκδοση έργο, του οποίου τα σχετικά προτερήματα είναι αρκετά, πέραν της μοναδικότητάς του. Να μερικά: καταλογογραφείται εντυπωσιακός αριθμός βιβλίων, τα οποία είναι γραμμένα στη βουλγαρική και στη ρωσική γλώσσα, κατά κύριον λόγο, αλλά και σε άλλες γλώσσες. Μάλιστα, η σχετική συλλογή του Πετρώφ είναι εντυπωσιακή, καθόσον αφορά στα έργα τα οποία αναφέρονται στο Άγιον Όρος ή στο λεγόμενον «Ανατολικόν ζήτημα», όπως και στο «Μακεδονικόν ζήτημα» και στη διαμάχη του σλαβικού και του ελληνικού κόσμου, ιδίως στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού.

Η αναφορά γίνεται συγκεκριμένα στον τομέα της Ιστορίας, της Εθνολογίας, της Προπαγάνδας, της Λαογραφίας κ.ά. ή και στα στρατιωτικά, στα πολιτικά, στα δημογραφικά, στα δημοσιογραφικά, στα εθνικιστικά κ.τ.λ. γεγονότα.

Για την ακρίβεια, αναφέρονται συνθετικά έργα, τα οποία δεν σχετίζονται μονάχα με την εποχή της Τουρκοκρατίας αλλά και με τους βυζαντινούς (ή «μέσους») χρόνους, ακόμα δε και με την αρχαία εποχή.

Γίνεται μνεία και χαρτών, για τους οποίους εκφράζεται και η κρίση, η προσωπική αξιολόγησή του.
Επίσης, μεγάλη σημασία έχει το δεδομένο ότι αποδελτιώθηκαν από τον Ιω. Πετρώφ και άρθρα, που καταχωρίστηκαν σε άγνωστα (σήμερα) ή σπάνια και απρόσιτα (επιστημονικά ή και μη) περιοδικά, ακόμα δε και σε εφημερίδες, που εκδίδονταν στη Σόφια, στη Μόσχα και αλλού.

Συνεπώς, διασώζεται έτσι η μνεία της υπάρξεως ενός πλήθους δημοσιευμάτων, τα οποία αγνοεί η σημερινή ιστορική επιστήμη, χωρίς να αποκλεισθεί η περίπτωση να μην ήσαν γνωστά όλα τούτα, ακόμα και στους τότε σύγχρονούς του μελετητές (του τέλους του 19ου και της αρχής του 20ού αιώνα).

Ας ληφθεί υπόψη ότι ελάχιστοι Ευρωπαίοι (μη Σλάβοι) ερευνητές ήξεραν τότε τις σλαβικές γλώσσες και πως δεν ήταν εύκολη η κατάρτιση σχετικού βιβλιογραφικού οδηγού και η ενημέρωση των ιστορικών συγγραφέων γύρω από τη σλαβική φιλολογία-βιβλιογραφία.

 Και τούτο μπορεί να συμβαίνει πολύ περισσότερο, αφού πολλά βιβλία ή άρθρα περιοδικών και δημοσιεύματα εφημερίδων είναι και παλιότερων αιώνων ή, πάντως, προγενέστερα της εκδόσεως των γνωστών βυζαντινών κ.τ.λ. ιστορικών περιοδικών της Ρωσίας και της Γερμανίας ή της Γαλλίας, απ’ όπου γίνεται (από τα τέλη του 19ου αιώνα και κατόπιν) η αναγγελία ή και η βιβλιοκριτική των δημοσιευμάτων και στις σλαβικές γλώσσες, οπότε έγινε δυνατή πια και προσιτή πλέον η ενημέρωση των ενδιαφερόμενων και η καταβολή της απαιτούμενης φροντίδας τους προς απόκτηση αντιτύπων, ανατύπων ή αποκομμάτων δημοσιευμάτων εφημερίδων.

Έτσι, η αξία της βιβλιογραφίας του Ιω. Πετρώφ, ειδικά της Ιστορίας της Μακεδονίαςστα χρόνια της Τουρκοκρατίας (με το προσημειωθέν ευρύτερο, χρονικά, περιεχόμενό της), ξεπερνά το ενδιαφέρον του Έλληνα, μονάχα, ερευνητήκαι συνεπώς η ωφέλεια της Ιστορίας, από την έκδοσή της, θα είναι καθολικότερη και γενικότερη, δηλαδή παγκόσμια, τρόπον τινά...

Άλλωστε, υπάρχει για μας τους Έλληνες και ένας άλλος λόγος που καθιστά απαραίτητη την έκδοση της βιβλιογραφίας του Ιω. Πετρώφ:

 αποδελτίωσε και τα δημοσιεύματα (μεταξύ των άλλων) 100 και πλέον ελληνόγλωσσων περιοδικών και πάνω από 50 εφημερίδων της Αθήνας, της Κωνσταντινουπόλεως, της Θεσσαλονίκης, της Σμύρνης, των Πατρών, του Βόλου, του Ρεθύμνου, της Έδεσσας, αλλά και άλλων πόλεων του εξωτερικού, όπως της Βενετίας, του Λονδίνου, της Λειψίας, του Παρισιού, της Ν. Υόρκης, της Αλεξάνδρειας (της Αιγύπτου), της Μόσχας, της Τεργέστης κ.ά.

Συγκεκριμένα, από τη χωριστή καταμέτρηση κατά κατηγορίες που έκαμα, όπως και από την καταλογράφησή μου των λημμάτων-δημοσιευμάτων της βιβλιογραφίας του Ιω. Πετρώφ των ελληνόγλωσσων περιοδικών και των εφημερίδων, προέκυψε ότι υπάρχουν εφτακόσιες δύο (702) καταγραφές (στο κύριο σώμα 604 και στο συμπληρωματικό 98).
 Οι υπόλοιπες καταγραφές είναι για τα (ξενόγλωσσα και για τα ελληνόγλωσσα) αυτοτελή βιβλία ή για δημοσιεύματα σε ξενόγλωσσα περιοδικά και σε εφημερίδες σε διάφορες γλώσσες (πλην της ελληνικής).

Ιδιαίτερη φροντίδα κατέβαλε, ο Ιω. Πετρώφ, για την αποδελτίωση των περιοδικών εκδόσεων «Μακεδονικόν Ημερολόγιον» (της Αθήνας), «Γρηγόριος ο Παλαμάς», «Ημερολόγιον της Θεσσαλονίκης», «Ημερολόγιον του Σκόκου», «Ελληνισμός», «Νέος Ελληνομνήμων» κ.ά.
Με μεγάλη επιμέλεια αποδελτίωσε τα δημοσιεύματα (ιστορικής υφής) της εφημερίδας «Πύρρος» (της Αθήνας), η οποία φαίνεται ότι αποτελούσε τότε και το σημαντικότερο δημοσιογραφικό προπύργιο και το βήμα του εθνικού αγώνα για την ιστορική δικαίωση του Ελληνισμού, αν και ήταν εβδομαδιαία (τουλάχιστον όταν κατόρθωνε να εξασφαλίζει τη δαπάνη για την έκδοσή της, στο τακτό διάστημα των 7 ημερών), στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα.

Τέλος, όσο γνωρίζω, ο Ιω. Πετρώφ, συγκέντρωσε, καταλογογράφησε και «δημοσίευσε» την πλουσιότερη βιβλιογραφία και για τους Βαλκανικούς πολέμους (1912-1913) και μάλιστα όχι μονάχα των ελληνόγλωσσων μελετών, των αυτοτελών ή σε περιοδικά και σε εφημερίδες.

Τις εφημερίδες πρέπει να εντόπιζε και συγκέντρωνε και κατά τα επί τόπου ερευνητικά ταξίδιά του, όπως καταδεικνύεται και από τα άλλα μνημεία ιστορίας κ.τ.λ., τα οποία συνέλεξε, π.χ., από τις φωτογραφίες και από τα σχεδιαγράμματα και τους χάρτες, που συνέταξε-συνέθεσε ο ίδιος.

 Μερικά από αυτά (π.χ. όσα είναι για τη Θεσσαλονίκη) έχουν κάποια (ίσως και σημαντική) αξία, λόγω και των καταστροφικών-καταλυτικών γεγονότων, που επακολούθησαν (όπως ήταν η πυρκαϊά του 1917), με συνέπεια να καταστούν σπάνια (αν όχι και μοναδικά) τα τέτοια, αδιάψευστα τεκμήρια του εξαφανισθέντος παρελθόντος, καθόσον αφορά σε πολλές πόλεις της «μείζονος» Μακεδονίας.


Αυτά τα λίγα αφιερώνω, ως ένα, ακόμα, 
πνευματικό μνημόσυνο από μέρους μου στον Ιωάννη Πετρώφ,
 έναν πραγματικόν, 
αγνόν Φιλέλληνα και 
φιλίστορα, 
ως αποτρεπτικό εμπόδιο για τη λησμονιά του και ως αναγνώριση του οφειλόμενου «αντίδωρου», από εμάς τους Έλληνες (και ιδιαίτερα τους Μακεδόνες) ερευνητές, για την κοπιώδη-αγωνιώδη και πολυετή προσπάθειά του για την ανιστόρηση του παρελθόντος της δεύτερης πατρίδας του, της Ελλάδας, την οποία αγάπησε και για την οποία πάλεψε με μαχητικότητα και υπηρέτησε με πίστη και αφοσίωση.

Γι αυτό, ίσως, κατάλληλα... «αμείφθηκε» και αυτός με την καθιερωμένη περιφρόνηση της χώρας μας, για τον ίδιο και για το (όποιο) έργο του, που παραμένει ανέκδοτο και ανεκμετάλλευτο (μια και ό,τι εκδόθηκε ή επανεκδόθηκε οφείλεται σε ιδιώτες).

Άλλωστε, ο τόπος μας, γενικότερα, διακρίνεται και φημίζεται ανέκαθεν για την πλήρη και χαρακτηριστική αδιαφορία και για την αγνωμοσύνη του προς τους άξιους, 
αγνούς, 
τίμιους και 
σεμνούς σκαπανείς του πνεύματος, 

τους Έλληνες και τους Φιλέλληνες...

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό το γεγονός ότι οι αθλητικές δραστηριότητες του αρχαιοελληνικού κόσμου δεν ηττήθηκαν από τον χρόνο και παραμένουν στην πρώτη γραμμή του ενδιαφέροντος των σύγχρονων ανθρώπων.

Αποτελεί αδιάψευστο γεγονός ότι ο αρχαίος ελληνικός κόσμος έδειξε ξεχωριστό ενδιαφέρον για την άσκηση, την υγεία και τη σωματική ευρωστία και αυτό διότι τόσο ο αθλητισμός όσο και η φυσική αγωγή έδωσαν στον αρχαιοελληνικό κόσμο χαρακτήρα νεανικό, δυνατό και υπέρμετρα όμορφο. 

Αποτέλεσμα του ενδιαφέροντος αυτού ήταν οι αρχαίοι Έλληνες να λατρέψουν τη σωματική προσπάθεια και τον ανταγωνισμό όσο κανείς άλλος λαός. 

Όπου κι αν έφθασαν, στις αποικίες ή στα απομακρυσμένα ελληνιστικά βασίλεια, πήραν μαζί τους την αγάπη για αγωγή και παιδεία. Έκτισαν γυμνάσια προκειμένου να ασκούνται και ίδρυσαν αγώνες για να αθλούνται και να τονίζουν τη διαφορετικότητά τους1.

 Στον ελληνόφωνο κόσμο της αρχαιότητας δεν μπορούσε να υπάρξει πόλη χωρίς τον δικό της χώρο άσκησης, το γυμνάσιο, ούτε οικισμός χωρίς τη δική του παλαίστρα2. Κάθε πόλη που σεβόταν τον εαυτό της διοργάνωνε αγώνες και αθλοθετούσε τα έπαθλα.

Από τη συγκέντρωση και επεξεργασία των γραμματειακοί πηγών, των επιγραφικών και νομισματικατών δεδομένων, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η άθληση αποτελούσε σημαντικό κομμάτι του πολιτιστικού βίου της Μακεδονίας ιδιαίτερα κατά τους ελληνιστικούς και αυτοκρατορικούς χρόνους.

Η ανασκαφική δραστηριότητα στην περιοχή της Μακεδονίας είχε ως αποτέλεσμα να έλθουν στο φως δύο μοναδικά επιγραφικά κείμενα που προσφέρουν πλήθος πληροφοριών για τον τρόπο διοίκησης και οργάνωσης του αρχαιοελληνικού γυμνασίου αλλά και για τον εκπαιδευτικό χαρακτήρα του θεσμού της εφηβείας.

Πρόκειται για τον γυμνασιαρχικό νόμο της Βέροιας3 και τον εφηβαρχικό νόμο της Αμφίπολης4.

Έτσι επιβεβαιώνεται ότι οι ελληνικοί αθλητικοί θεσμοίτης γυμνασιαρχίας και της εφηβείας υιοθετήθηκαν από τις μακεδονικές πόλεις5και ότι το γυμνάσιο αποτελούσε και στην περιοχή αυτή ένα βασικό ίδρυμα το οποίο συνέβαλλε ουσιαστικά στη σωματική άσκηση των εφήβων, τη στρατιωτική τους προετοιμασία, την κοινωνικοποίηση και τη γενικότερη εκπαίδευσή τους6.

Η παρουσία Μακεδόνων αθλητών και μάλιστα των βασιλέων τους στους καταλόγους των ολυμπιονικών αποδεικνύει τη σημασία που προσέδιδαν οι Μακεδόνες στους Ολυμπιακούς Αγώνες.

 Οι Μακεδόνες είχαν τη δυνατότητα να συμμετέχουν όχι μόνο στους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες αλλά και σε άλλους πανελλήνιους αγώνεςστο πλαίσιο της επιθυμίας να συμμετέχουν στα δρώμενα των πανελλήνιων θρησκευτικών κέντρων7.

Από τις πηγές προκύπτει ότι στους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες συμμετείχαν οι βασιλείς της Μακεδονίας
Αλέξανδρος Α 8, 
Αρχέλαος 9 και 
Φίλιππος Β' 10. 

Το ενδιαφέρον όμως για συμμετοχή στους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες δεν περιορίσθηκε μόνο στους Μακεδόνες βασιλείς αλλά επεκτάθηκε και πέρα από το βασιλικό περιβάλλον.

 Ενδιαφέρουσα κρίνεται μια μαρτυρία, η οποία είναι η μοναδική μέχρι τον 4ο αι. π.Χ., όπου κάποιος Κρίτων ή Κλίτων11 φέρεται ως νικητής του σταδίου δρόμου το 328 π.Χ.

Μακεδόνες νικητές εντοπίζονται επίσης και σε άλλους πανελλήνιους ή τοπικούς αγώνες του ελληνικού κόσμου12.

Η άποψη που διατυπώθηκε, ότι η συμμετοχή Μακεδόνων σε πανελλήνιους αγώνες ήταν απόρροια της πολιτικής τους επιρροής στη νότια Ελλάδα δεν ευσταθεί13.

Οι αρχαίοι Ολυμπιακοί Αγώνες ήταν ένας πανελλήνιος θεσμός που ενέπνεε σεβασμό" έτσι, κάθε ενέργεια αναγκαστικής εισδοχής θα έπληττε την πολιτική των Μακεδόνων με ολέθρια αποτελέσματα για τη μακεδονική πολιτική στη νότια Ελλάδα14.
Σκοπός της μελέτης αυτής είναι η συλλογή και επεξεργασία στοιχείων που αφορούν στην αρχή και την εξέλιξη των αθλητικών αγώνων που τελούνταν στην αρχαία Μακεδονία μέχρι το τέλος της αυτοκρατορικής περιόδου.

Η διερεύνηση των αθλητικών αγώνων θα μας επιτρέψει να καταγράψουμε την αθλητική ιστορία του τόπου, ενώ θα μας βοηθήσει επίσης στην καλύτερη και βαθύτερη κατανόηση των κοινωνικών και πολιτιστικών σχέσεων της περιοχής με τα μεγάλα κέντρα του νότιου ελλαδικού χώρου καθώς και τους δεσμούς των μακεδονικών πόλεων με τα κέντρα της ρωμαϊκής εξουσίας. Ως πηγές χρησιμοποιήθηκαν γραμματειακές μαρτυρίες, νομίσματα και κυρίως επιγραφικά δεδομένα.

Αγώνες στη Μακεδονία κατά τους προχριστιανικούς αιώνες.

Μετά τον 8ο π.Χ. αι. ένας σημαντικός αριθμός αγώνων γεννήθηκε όχι μόνο στον κυρίως ελλαδικό αλλά και στον ευρύτερα ελληνικό κόσμο.

Οι Έλληνες οργάνωναν αγώνες για διάφορους λόγους, κυρίως όμως για να λατρέψουν τους θεούς τους ή για να τιμήσουν τους νεκρούς ήρωές τους15.
Αμφίπολη.

Οι Αμφιπολίτες τιμούσαν ως οικιστή της πόλης τον Λακεδαιμόνιο Βρασίδα. 

Ο Θουκυδίδης 16 μας πληροφορεί πως μετά τον θάνατο του Βρασίδα, το 422 π.Χ., οι Αμφιπολίτες κατέστρεψαν τα Αγνώνεια οικοδομήματα και τίμησαν τον νεκρό σαν ήρωα και οικιστή της πόλης τους με ετήσιους αγώνες και θυσίες17.
Μπροστά στην αγορά της πόλης όπου κηδεύτηκε ο Βρασίδας υψώθηκε το επιτύμβιο μνημείο του και στο σημείο αυτό οργανώνονταν οι θυσίες και οι ετήσιοι αγώνες με την επωνυμία Βρασίδεια18.

Άρτεμης

Στην Αμφίπολη τελούνταν επίσης ετήσιοι αγώνες προς τιμή της μεγάλης γυναικείας θεότητας Αρτέμιδος Ταυροπόλου ή Βραυρωνίας19. 

Πιθανότατα στο ιερό της Ταυροπούλου Αρτέμιδος είχε ανατεθεί και το μνημείο του εταίρου του Αντίγονος Κάλλαο οποίος, σύμφωνα με επιγραφή, στέφθηκε νικητής στον οπλίτη δρόμο σε επινίκιους αγώνες που οργάνωσε ο Μ. Αλέξανδρος στην Τύρο το 332 π.Χ.20.

Στην Αμφίπολη ο Ρωμαίος στρατηγός Αιμίλιος Παύλος οργάνωσε με
γάλους αγώνες ελληνικού τύπου με αθλητές απ’ όλη την Ελλάδα με την ευκαιρία της κατάκτησης της Μακεδονίας το 167 π.Χ.21.
Οι αγώνες όμως αυτοί ήταν ευκαιριακοί, με αφορμή την κατάκτηση και δεν διοργανώθηκαν άλλη φορά.

Θάσος.

 Ο Ηρακλής ήταν ο σημαντικότερος θεός της Θάσου και προστάτης της πόλης22.
 Σύμφωνα με την παράδοση23, η λατρεία του Ηρακλή ήλθε στη Θάσο από τους Φοίνικες και έτσι, αρχικά, λατρευόταν στο νησί ο Ηρακλής των Τυρίων, ενώ μεταγενέστερα ο Ηρακλής, ο γιος του Αμφιτρύωνα24.
Προς τιμήν του Ηρακλή είχε κτισθεί ιερό, το Ηράκλειο, όπου διοργανώνονταν θυσίες και τελετές προς τιμήν του.

Ο εκμισθωτής του κήπου (ιερού) του Ηρακλή ήταν υπεύθυνος του χώρου λατρείας, ετοίμαζε τα υλικά της λατρείας, έκανε την ενάτευση και οργάνωνε αγώνες, τα Ηράκλεια,οι οποίοι περιελάμβαναν σύμφωνα με επιγραφή αγώνα ευταξίας25.

Τα Ηράκλεια είχαν στρατιωτική χροιά μιας και ο ευταξίας αγών ήταν αγώνας στρατιωτικής πειθαρχίας και άμεσα συνδεδεμένος με το γυμνάσιο26. 

Δεν ξέρουμε ποιοι ακριβώς συμμετείχαν, αλλά οι συμμετέχοντες ονομάζονταν τάξεις και πιθανότατα κάθε τάξη αντιπροσώπευε νεοσυλλέκτους εφήβους.

 Κατά τον ιερό νόμο της λατρείας του Ηρακλή, από τα Ηράκλεια αποκλείονταν οι γυναίκες 27, ενώ σύμφωνα με επιγραφή που βρέθηκε κοντά στο Ηράκλειο θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι στα Ηράκλεια συμπεριλαμβάνονταν και αγώνες λαμπαδηδρομίας.

Τα «Ολύμπια» της Μακεδονίας. 

Στην αρχαία Μακεδονία κατά τους προχριστιανικούς αιώνες οι σημαντικότεροι αγώνες ήταν τα Ολύμπια τα οποία ίδρυσε ο βασιλιάς Αρχέλαοςπρος τιμήν του Ολύμπιου Δίακαι των Μουσών 28.

Ο Αρχέλαος ήταν σταθερά προσανατολισμένος προς τη νότιο Ελλάδα. Ήταν ένας ιδιαίτερα δραστήριος πολιτικά και διπλωματικά άνδρας, ο οποίος αναμόρφωσε την πολιτική και στρατιωτική δομή της χώρας του.

Συνήψε μακρόχρονη συμφωνία με την Αθήνα εκμεταλλευόμενος την παρακμή των άλλων ελληνικών πόλεων μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο.

Για την προώθηση της ξυλείας και για άλλες υπηρεσίες του οι Αθηναίοι τίμησαν τον Αρχέλαο, όπως και πριν εβδομήντα χρόνια τον Αλέξανδρο I, ως πρόξενο και ευεργέτη29.

Ο Αρχέλαος, αξίζει να επισημανθεί, ότι εντατικοποίησε τις προσπάθειες των προηγούμενων Μακεδόνων βασιλέων σχετικά με την καλλιέργεια του ελληνικού πολιτισμού και των ελληνικών γραμμάτων στη Μακεδονία. 

Επεχείρησε επίσης την προώθηση και διείσδυση των νοτιοελληνικών προτύπων στη χώρα του.
 Στην προσπάθειά του αυτή κάλεσε στην αυλή του σπουδαίες πνευματικές μορφές της νότιας Ελλάδας με κορυφαίο τον Ευριπίδη30.
Στα πλαίσια αυτής της πολιτικής του θέσπισε μια γιορτή στα πρότυπα των Ολυμπίων της Ολυμπίας, η οποία αποτελούσε μια έκφραση της διάθεσης του βασιλέα να δημιουργήσει δεσμούς με τους Έλληνες του νότου.

Η χρονική στιγμή ίδρυσης των αγώνων μας είναι άγνωστη, πιθανολογείται όμως ότι πραγματοποιήθηκε από τον Αρχέλαο κάποια στιγμή μετά τη νίκη του στα Ολύμπια της Ολυμπίας στο αγώνισμα του τεθρίππου το 408 π.Χ.31.

Σαφώς θα πρέπει να θεωρηθείεσφαλμένη η άποψητου Badian 32 και της Slowikowski33, οι οποίοι υποστήριξαν ότι οι αγώνες αυτοί ιδρύθηκαν από τον βασιλιά Αρχέλαο ως το αντίπαλο δέος των αγώνων της Ολυμπίας, ως «αντιΟλυμπιακοί Αγώνες» δηλαδή.

 Ο Αρχέλαος, λαθεμένα υποστηρίζεται ότι επειδή συνάντησε αντιδράσεις για τη συμμετοχή του στους Ολυμπιακούς, θέσπισε αυτούς τους αγώνες για να δίνει την ευκαιρία στους Μακεδόνες να μετέχουν στους δικούς τους Ολυμπιακούς, αφού δυσκολεύονταν να μετέχουν σε αυτούς της Ολυμπίας34.

Κατά την άποψη των Ξυδόπουλου και Αναστασίου35 αυτή η γιορτή αποτελούσε μια επιπλέον έκφραση της θέλησης του Μακεδόνα βασιλιά να δημιουργήσει περισσότερους συνδετικούς κρίκους με τους νότιους Έλληνες, αφού ουσιαστικά υιοθετούσε τις συνήθειές τους.

Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι τόπος τέλεσης των αγώνων ήταν οι πρόποδες του Ολύμπου, της κατοικίας των θεών που λάτρευαν όλοι οι Έλληνες.
Επιπλέον, κάθε μια από τις εννέα ημέρες της γιορτής ήταν αφιερωμένη σε μια από τις εννέα Μούσες που η λατρεία τους ήταν κοινή σε Έλληνες και Μακεδόνες.

Οι αγώνες της Ολυμπίας άλλωστε είχαν τόσο μεγάλο κύρος ώστε θα αποτελούσε μεγάλη ανοησία εκ μέρους του Μακεδόνα μονάρχη να ιδρύσει άλλους ανταγωνιστικούς και ομώνυμους αγώνες στη χώρα του.
Τα Ολύμπια τελούνταν με μεγαλοπρέπεια από τους Μακεδόνες βασιλείς.

Διοργανώθηκαν από τον Φίλιππο Β' το 348 π.Χ., σύμφωνα με τον Δημοσθένη36 αλλά και τον Διόδωρο37, αμέσως μετά την άλωση της Ολύνθου.

 Στα Ολύμπια ο Μακεδόνας βασιλιάς γιόρτασε τα επινίκια με θυσίες, αγώνες και συνεστιάσεις στις οποίες κάλεσε πολλούς ξένους.
 Ο Διόδωρος38 και ο Πολύβιος39 αναφέρουν επίσης την τέλεση των Ολυμπίων από τον Μ. Αλέξανδρο το 335 π.Χ. στο Δίον, ο οποίος κατά τη διάρκεια των αγώνων εκφώνησε και σχετικούς προτρεπτικούς λόγους θέλοντας να μετριάσει τις αναστολές του επιτελείου του τις παραμονές της εκστρατείας του στην Ασία40.

Σχετικά με τον τόπο διεξαγωγής των αγώνων υπάρχει μια σύγχυση εξαιτίας των αντιφατικών πληροφοριών που παρέχουν ο Αρριανός και ο Διόδωρος.

Κατά τον Αρριανό 41, ο τόπος τέλεσης των Ολυμπίων επί Αρχελάου αλλά και επί Μ. Αλεξάνδρου ήταν οι Αιγές, ενώ κατά τον Διόδωρο ήταν το Δίον 42.

 Ο Adams υποστηρίζει ότι πρόκειται για δύο διαφορετικούς αγώνες: τα Ολύμπια που τελούνταν στις Αιγές και οι δραματικοί αγώνες που τελούνταν στο Δίον 43.
Η Mari εξετάζοντας εξονυχιστικά τις πηγές δεν αποκλείει την περίπτωση το 335 π.Χ. να διοργανώθηκαν γιορτές και στις Αιγές, θεωρεί όμως ως τόπο τέλεσης των Ολυμπίων της Μακεδονίας το Δίον 44.

Οι Badian 45, Bosworth 46 και Slowikowski 47θεωρούν ως πιθανότερο τόπο το Δίον και χαρακτηρίζουν ως λαθεμένη την πληροφορία του Αρριανού.

Την άποψη αυτή ενισχύει το γεγονός ότι το ιερό τέμενος του Ολυμπίου Διός βρισκόταν στο Δίον, περιβαλλόταν από μεγάλες στοές και είχε ποικίλα κτίσματα τα οποία σαφώς μπορούσαν να εξυπηρετήσουν το πλήθος που μαζευόταν απ’ όλη τη Μακεδονία για τη μεγάλη γιορτή48.

Τόπος λοιπόν τέλεσης, κατά πάσα πιθανότητα, ήταν όχι οι Αιγές αλλά το Δίον, όπου το 1995 από τον αρχαιολόγο Δ. Παντερμαλή εντοπίστηκαν τα όρια και ο αγωνιστικός χώρος του σταδίου καθώς και σειρές χαμηλών χωμάτινων αναβαθμών49.

Η σχετική επιχειρηματολογία που θεωρεί το Δίον ως τον τόπο τέλεσης των Ολυμπίων ενισχύεται και από μια επιγραφική μαρτυρία του 100 π.Χ., η οποία αναφέρεται σ’ έναν Μακεδόνα δρομέα ο οποίος νίκησε στον οπλίτη δρόμο στα Ολυμπία του Δίου, στα Νέμεα και σε αγώνες με την ονομασία Βασιλεία.
 Στους τελευταίους αυτούς αγιόνες απέσπασε νίκες σε τρία αγωνίσματα κατά την ίδια μέρα, στο στάδιο, το δίαυλο και τον οπλίτη δρόμο50.

Σε αντίθεση με τα Ολύμπια της Ολυμπίας, στα Ολύμπια της Μακεδονίας το πρόγραμμα περιελάμβανε εκτός από αθλητικούς αγώνες και διαγωνισμούς καλλιτεχνικού περιεχομένου (σκηνικούς άγώνες). 

Μ.Αλέξανδρος, Δίον

Όπως αναφέρει ο Δημοσθένης, ο Φίλιππος στα Ολύμπια του Δίου, μετά την άλωση της Ολύνθου, κάλεσε έναν μεγάλο αριθμό δραματικών καλλιτεχνών (τεχνιτών) και στεφάνωσε ο ίδιος τους νικητές51.

 Ανάλογους καλλιτεχνικούς διαγωνισμούς συμπεριέλαβε στο αγωνιστικό πρόγραμμα των Ολυμπίων του Δίου και ο Μ. Αλέξανδρος.

Η διάρκεια των αγώνων, σύμφωνα με τον Διόδωρο52, ήταν εννέα ημέρες και κάθε μια ήταν αφιερωμένη σε διαφορετική Μούσα.Ένα σημαντικό στοιχείο διαφοροποίησης ήταν η περίοδος τέλεσης των αγώνων.

Τα Ολύμπια του Δίου κατά πάσα πιθανότητα τελούνταν το Φθινόπωρο, τον μήνα Οκτώβριο, ενώ τα Ολυμπία της Πελοποννήσου τελούνταν μέσα στο καλοκαίρι.

Η πόλη του Δίου φαίνεται ότι εξελίχθηκε σε οργανωμένο αθλητικό κέντρο, αφού διέθετε αθλητικές εγκαταστάσεις (στάδιο, γυμνάσω) και διοργάνωνε αγώνες.

Την τέλεση αγώνων στο Δίον επιβεβαιώνει και μια τιμητική επιγραφή του 325-300 π.Χ. που αναφέρεται σε γυμνικούς αγώνες στην πόλη, χωρίς όμως να γίνεται σαφές αν πρόκειται για τα Ολύμπια54.
Από τον Πολύβιο πληροφορούμαστε επίσης ότι η πόλη διέθετε γυμνάσιο το οποίο κατεστράφη από τους Αιτωλούς του Σκόπα το 215 π.Χ.55.

Κατά την αυτοκρατορική περίοδο δεν υπάρχει κάποιο στοιχείο που να μαρτυρεί την τέλεση των Ολυμπίων του Δίου, ίσως για τον λόγο ότι εκείνη την περίοδο η πόλη της Βέροιας αποτελούσε το κέντρο των Μακεδόνων και συνεπώς εκεί γινόταν όλες οι εορτές και οι αγώνες.

Βέροια. 

Μέσα από έναν αγωνιστικό κατάλογο56 χρονολογημένο κατά το πρώτο μισό του 2ου αι. π.Χ., διαπιστώνεται ότι η Βέροια φιλοξενούσε αγώνες ιδιαίτερα μεγάλης αίγλης.

 Ο κατάλογος περιλαμβάνει ονόματα νικητών διαφόρων ηλικιών (παίδας, άνδρας, αγενείους) σε γυμνικούς (δόλιχον, στάδιον, πυγμή, παγκράτιο) και μουσικούς (κιθαρωδούς) αγώνες.

 Είναι αξιοσημείωτο ότι μνημονεύονται ονόματα αθλητών από διάφορες πόλεις της Μακεδονίας, όπως:
Θεσσαλονικεύς,
Φυλακαίος (από την πόλη της Πιερίας Φυλάκαι),
Εορδέστης (από την Εορδαία) και πιθανότατα και
Αιγαίος (από τις Αιγές).

Στον κατάλογο εντοπίζονται και ονόματα ξένων αθλητών από τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο, όπως Λαοδικεύς, Μυτιληναίος, Αβυδηνός και ιδίως Αλεξανδρεύς, εθνικό του οποίου η μεγάλη συχνότητα είναι αξιοπρόσεκτη.

Δυστυχώς μέσα από την επιγραφή δεν διακρίνεται το όνομα των αγώνων, αβίαστα όμως συμπεραίνεται από τη μελέτη του καταλόγου στον οποίο καταγράφονται νικητές από όλη την ελληνική οικουμένη ότι επρόκειτο για σπουδαίους αγώνες με πανελλήνια χαρακτηριστικά. 0α μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι πρόκειται για τους στεφανίτες αγώνες της Μακεδονίας στους οποίους κάνει αναφορά το διάταγμα του Φιλίππου του Ε’ που εκδόθηκε το 183 π.Χ. και το οποίο είναι σύγχρονο με τον προαναφερόμενο αγωνιστικό κατάλογο57.

Ο Φίλιππος ο Ε' άλλωστε καταγόταν από τη Βέροια58 και πιθανόν να προσέφερε στην πόλη του τη δυνατότητα οργάνωσης ανάλογων αγώνων με πανελλήνια απήχηση.

«Βασίλεια» της Μακεδονίας. 

Ζεύς-Διός-Διί-Δία, ω Ζεῦ

Οι Μακεδόνες λάτρευαν τον Δία ως Ολύμπιο, Αγοραίο, Ύψιστο και Βασίλειο59.

Η λατρεία του Διός Βασιλείου στη Μακεδονία μας είναι ευρύτερα γνωστή από μια αναφορά του Αρριανού60.

 Προς τιμήν του Διός Βασιλείου οι Μακεδόνες οργάνωναν αγώνες με την επωνυμία Βασίλεια.

 Σε αττική επιγραφή που χρονολογικά προέρχεται από τον Ιο π.Χ. αι. μνημονεύονται οι αγώνες των: Βασιλείων των εν Μακεδονία61.

 Στο αγωνιστικό περιεχόμενο των Βασιλείων της Μακεδονίας συμπεριλαμβάνονταν και μουσικοί διαγωνισμοί, αφού στην παραπάνω επιγραφή καταγράφεται το όνομα κιθαρωδού νικητή.

Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε τον ακριβή τόπο τέλεσης στη Μακεδονία, τη συχνότητα τέλεσης ή τα έπαθλα των Βασιλείων.

 Ο Χατζόπουλος υποθέτει ότι τα Βασίλεια της Μακεδονίας θα πρέπει να τελούνταν στις Αιγές ή τη Βέροια 62.
Βασίλεια, των οποίων ο τόπος τέλεσης δεν μας είναι γνωστός, μνημονεύονται και σε επιγραφή του 1ου π.Χ. αι., που αναφέρθηκε προηγούμενα, σύμφωνα με την οποία Μακεδόνας δρομέας στέφθηκε νικητής στο στάδιο, δίαυλο και οπλίτη δρόμο την ίδια ημέρα63.

Ανάλογοι αγώνες Βασιλείων τελούνταν στη Βοιωτία σε ανάμνηση της νίκης των Θηβαίων κατά των Σπαρτιατών στα Δεύκτρα64.

Αγώνες στη Μακεδονία κατά την αυτοκρατορική περίοδο

Κατά την αυτοκρατορική περίοδο, είναι αλήθεια ότι ένα πλήθος νέων αγώνων έκανε την εμφάνισή του και ένας ακόμη μεγαλύτερος αριθμός κατά τα πρότυπα των πανελλήνιων ιερών αγώνων ιδρύθηκε στις οικονομικά εύρωστες πόλεις του ελληνικού κόσμου. 

Στο πλαίσιο μιας σχετικής πολιτικής αυτονομίας των ελληνικών πόλεων OL αυτοκράτορες έδειξαν ανεκτικοί έναντι των ελληνικών θεσμών και συνέβαλλαν σε μια αξιοσημείωτη ίδρυση και ενίσχυση των αγώνων65.

 Όπως και στον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο έτσι και στη Μακεδονία οι αθλητικοί αγώνες συνέχισαν να προσελκύουν το ενδιαφέρον του κόσμου. 

Το ενδιαφέρον των Μακεδόνων για τα αθλητικά θεάματα πιστοποιείται και από επιγραφή που αναφέρεται σε έναν αρτοποιό από τη Βέροια, ο οποίος ταξίδεψε δίόδεκα φορές στην Ολυμπία για να παρακολουθήσει τους Ολυμπιακούς Αγώνες 66.

Βέροια.

 Η Βέροια αναγεννήθηκε κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους και αναδείχθηκε πρωτεύουσα της Μακεδονίας 67, μητρόπολις 68, νεωκόρος 69 και έδρα του Κοινού των Μακεδόνων70.

 Ο αυτοκράτορας Νέρβας της απένειμε για πρώτη φορά το δικαίωμα της νεωκορίας, ενώ ο Ηλιογάβαλος της παρεχώρησε τον τίτλο της δις νεωκόρου.

Τον τίτλο αυτόν απώλεσε επί Αλέξανδρου Σεβήρου αλλά ανέκτησε επί Γορδιανού III71.

Η πόλη διέθετε τη σχετική αθλητική υποδομή, γυμνάσιο και στάδιο έξω από τα τείχη της, για να μπορεί να διοργανώνει αγώνες 72.

 Κάθε χρόνο από το Κοινό τελούνταν μία εορτή προς τιμή του αυτοκράτορα κατά τη διάρκεια των οποίων γινόταν γυμνικοί και θυμελικοί αγώνες ή μονομαχίες προς τιμή του 73, εκδηλώσεις τις οποίες ανελάμβανε να αθλοθετήσει και να εποπτεύσει ο αγωνοθέτης του Κοινού των Μακεδόνων74.

 Στο αθλητικό περιεχόμενο αυτ(όν των αγώνων πιθανώς να περιλαμβανόταν το πένταθλο, αφού μια επιγραφή από την Έφεσο που χρονολογείται το δεύτερο μισό του 2ου μ.Χ. αι. είναι αφιερωμένη σ’ έναν πενταθλητή ο οποίος ήταν νικητής και σε αγώνες στη Μακεδονία75. Μια άλλη επιγραφή αναφέρεται σ’ έναν πυγμάχο από τη Σινώπη, νικητή σε αγώνες του Κοινού της Μακεδονίας κατά την εποχή του Τραϊανού Δέκιου ή του Αδριανού76.

 Οι αγώνες του Κοινού πιθανότατα έφεραν την επωνυμία Κοινά 77και χαρακτηρίζονταν ως ισάκτιοι αγώνες σε μια επιγραφή από τη Βέροια του τέλους του 1ου μ.Χ. αι. 78. Σύμφωνα με την επιγραφή ένας αρχιερέας και αγωνοθέτης του Κοινού των Μακεδόνων διοργάνωσε αγώνες μονομάχων και ισακτίους αγώνες, ταλαντιαίους θυμελικούς και γυμνικούς, σύμφωνα με το πρότυπο των αγώνων των Ακτίων της Νικόπολης που επίσης είχαν γυμνικά και σκηνικά αγωνίσματα και έπαθλο ένα τάλαντο.

Οι πρώτες αγωνιστικές παραστάσεις από τη Βέροια εντοπίζονται στα νομίσματα της εποχής του Ηλιογάβαλου (218-224 μ.Χ.).

Τα συγκεκριμένα νομίσματα απεικόνιζαν αγωνιστικό τραπέζι και δύο στεφάνια ως έπαθλα και την επιγραφή ΚΟΙΝΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ Β ΝΕΩ(ΚΟΡ), ενδείξεις που υπονοούν την τέλεση αγωνιστικών εκδηλώσεων, χωρίς να αναφέρεται το όνομα των αγώνων. 

Τα παραπάνω μας οδηγούν στη σκέψη ότι ίσως το Κοινόν των Μακεδόνων οργάνωνε αγώνες και προς τιμήν του αυτοκράτορα Ηλιογάβαλου, ο οποίος της απένειμε τον τίτλο της νεωκόρου για δεύτερη φορά.

Οι σπουδαιότεροι όμως αγώνες της πόλης ήταν τα Ολύμπια.

 Είναι πολύ πιθανό, τα Ολύμπιατα οποία υποδέχεται η αρίστη πόλις της Μακεδονίας στον Ηρόδοτο του Λουκιανού να είναι αυτά της Βέροιας.

 Στα Ολύμπια λοιπόν βρέθηκε ο Λουκιανός το 166 μ.Χ. θέλοντας να κάνει γνωστό το έργο του στη Μακεδονία80.

Αγώνες με την επωνυμία Ολύμπια εμφανίζονται σε πολλά νομίσματα αυτοκρατορικής εποχής τα οποία αποδίδουν την οργάνωσή τους στο Κοινό των Μακεδόνων την περίοδο της διακυβέρνησης των αυτοκρατόρων Γορδιανού III (238-244 μ.Χ.) και του Φίλιππου του Άραβα (244-249 μ.Χ.) στην πόλη της Βέροιας81. Επί εποχής Γορδιανού III (242 ή 243/244μ,Χ.)82 κόπηκαν νομίσματα με την κεφαλή του Αλεξάνδρου στην πρόσθια όψη, δύο αγωνιστικές κορώνες με κλαδιά φοίνικα στην οπίσθια και την επιγραφή:

ΚΟΙΝΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ Β ΝΕΩΚΟΡ(ΩΝ) ΟΛΥΜ/ΠΙΑ83.

Η παρουσία δύο αγωνιστικών στεμμάτων μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι πρόκειται για διπλούς αγώνες.

Δεν είναι απολύτως βέβαιο αν ο αυτοκράτορας Γορδιανός III κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του εναντίον των Περσών διήλθε από τη Βέροια, πάντως απένειμε στην πόλη τον τίτλο της νεωκόρον για δεύτερη φορά 84.

Μέγας Αλέξανδρος, χρυσό μετάλλιο του Aboukir

 Το KΟΙΝΟΝ των Μακεδόνων οργάνωσε αγώνες προς τιμήν του με την επωνυμία Ολύμπια. Η τέλεση των Ολυμπίων το ίδιο έτος μαρτυρείται, σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, εκτός των άλλων και από ένα χρυσό μετάλλιο του Aboukir 85, το οποίο στην πρόσθια όψη φέρει την προτομή του Μ. Αλεξάνδρου και στην πίσω πλευρά την επιγραφή ΟΛΥΜ/ΠΙΑ AOC, δηλαδή την ονομασία των αγώνων Ολύμπια και την ακτιακή χρονολόγηση AOC που αντιστοιχεί στο 242-243 μ.Χ.

Πιθανότατα όμως η ερμηνεία αυτή να είναι εσφαλμένη και τα μετάλλια αυτά να μη σχετίζονται με τα Ολύμπια της Μακεδονίας, να συνδέονται απλά με την Ολυμπιάδα, τη μητέρα του Μ. Αλεξάνδρου, της οποίας το πορτρέτο φέρουν χαραγμένο στη μία τους όψη.86

Σε νόμισμα της ίδιας περιόδου της αυτοκρατορίας του Γορδιανού IIIοι αγώνες φέρουν την επωνυμία Ολύμπια Αλεξάνδρεια.

Η ύπαρξη των αγώνων Αλεξάνδρεια Ολύμπια εν Βεροία κατά τον 3ο αι. μ.Χ. επιβεβαιώνεται από επιγραφή της θρακικής Περίνθου 88.

Διερευνώντας την αιτία τέλεσης των Αλεξανδρείων οδηγούμαστε σε δύο διαφορετικές υποθέσεις.

Η πρώτη υπόθεση θεωρεί ότι τα Αλεξάνδρεια ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τον Μ. Αλέξανδρο.
Η ονομασία Αλεξάνδρεια φανερώνει ότι η μνήμη και η λατρεία του Μ. Αλεξάνδρου παρέμειναν ζωντανές μέχρι αυτήν την περίοδο.
 Η δεύτερη υπόθεση θεωρεί ότι τα Αλεξάνδρεια ήταν άμεσα συνδεδεμένα με την αυτοκρατορική λατρεία.
Υποστηρίζει δηλαδή ότι το Κοινόν των Μακεδόνων θα πρέπει να οργάνωσε τα Αλεξάνδρεια για να κολακέψει τον αυτοκράτορα Γορδιανό III που επιθυμούσε να κατατροπώσει τους Πέρσες, όπως και ο Μακεδόνας βασιλιάς 89.

Είναι άλλωστε ευρύτερα γνωστό ότι οι αυτοκράτορες επιθυμούσαν να ταυτιστούν και να παρομοιαστούν με τον Μ. Αλέξανδρο 90.

 Βέβαια, όπως και αλλού, δεν ιδρύθηκαν καινούργιοι αγώνες αλλά στα ήδη υπάρχοντα Ολύμπια προστέθηκε η πομπώδης και κολακευτική για τον ματαιόδοξο Γορδιανό III επωνυμία Αλεξάνδρεια.

 Η δεύτερη υπόθεση για τη δικαιολόγηση της τέλεσης των Αλεξανδρείων δεν φαίνεται να ευσταθεί, δεν μπορεί όμως και να αποκλειστεί με βεβαιότητα.

 Είναι γεγονός ότι ήδη από την εποχή του Ηλιογάβαλου (218-222 μ.Χ.) κόπτονταν νομίσματα τα οποία στην πρόσθια όψη έφεραν χαραγμένο το κεφάλι του Μ. Αλεξάνδρου 91.

 Αξίζει να επισημανθεί επίσης ότι η πρώτη αναφορά σε Αλεξάνδρεια προέρχεται από επιγραφή του 229 μ.Χ., περίοδο της αυτοκρατορίας του Αλέξανδρου Σεβήρου ο οποίος ανακάλεσε τη δεύτερη νεωκορία του Ηλιογάβαλου για την πόλη 92, μια ένδειξη αρκετά ισχυρή που αποδυναμώνει τη σύνδεση Αλεξανδρείων και λατρείας του αυτοκράτορα.

 Έτσι μας επιτρέπεται να συμπεράνουμε με μεγαλύτερη βεβαιότητα ότι τα Αλεξάνδρεια σχετίζονταν κυρίως με τη διατήρηση της μνήμης του Μ. Αλεξάνδρου ή τη διάθεση των Βεροιέων να προβάλλουν την ιστορική τους κληρονομιά και όχι τόσο με την αυτοκρατορική λατρεία 93.

Ολύμπια τελούνταν και επί εποχής Φιλίππου του Άραβα (244-249 μ.Χ.). 

Τα σχετικά νομίσματα χρονολογούνται το 246-247 μ.Χ.94.
Στην πίσω πλευρά τα νομίσματα αυτά φέρουν την επιγραφή ΟΛΥΜΠΙΑ Β ή Β/ΟΛΥΜΠΙ(Α) ΕΝ ΒΕΡ(ΟΙ)(Α), απ’ όπου πιθανώς συνάγεται ότι οι συγκεκριμένοι αγώνες τελέστηκαν για δεύτερη φορά το 246-247 μ.Χ., και επομένως ανήκαν στην κατηγορία των πεντετηρικών αγώνων, τελούνταν συνεπώς ανά τετραετία 95.

Τα Ολύμπια της Βέροιας, όπως φαίνεται σε επιγραφή του 253-257 μ.Χ., απέκτησαν τον τίτλο ιεροί και οικουμενικοί αγώνες96, ενώ σε προγενέστερη επιγραφή του 240 μ.Χ. χαρακτηρίζονται ως ιεροί, εισελαστικοί και ισολύμπιοί 97.

Από τους ελληνιστικούς ακόμη χρόνους είναι γεγονός ότι η τιμή της εισέλασης, της θριαμβευτικής δηλαδή εισόδου των αθλητών στην πόλη τους, αποδίδονταν και στους νικητές των περίχωρων αγώνων, όπως επίσης και στους αγώνες που είχαν τα ίδια χαρακτηριστικά με τους πανελλήνιους αγώνες.

Θεσσαλονίκη. 

Η πόλη λόγω του λιμανιού και της στρατηγικής της θέσης στην Εγνατία οδό ήταν η έδρα των Ρωμαίων αξιωματούχων και το διοικητικό κέντρο της Μακεδονίας.

Στη Θεσσαλονίκη αναφέρονται για πρώτη φορά αγώνες με το όνομα Πύθια το 240 μ.Χ., στα χρόνια της διακυβέρνησης του αυτοκράτορα Γορδιανού III (238-244 μ.Χ)98. Ο Γορδιανός III απένειμε στη Θεσσαλονίκη για πρώτη φορά τον τίτλο της νεωκόρου και της παρεχώρησε το δικαίωμα τέλεσης των Πυθίων.

Από τα νομίσματα φαίνεται ότι τα Πύθια συνέχισαν να τελούνται και υπό τη διακυβέρνηση των αυτοκρατόρων Φιλίππου του Άραβα (244-249 μ.Χ.) και του Βαλεριανού και Γαλιηνού (253-268 μ.Χ.)100. Τα νομίσματα επί εποχής Γορδιανού III και Φιλίππου του Άραβα έφεραν στην οπίσθια όψη αγωνιστική κορώνα με κλαδί φοίνικα ή αγωνιστικό τραπέζι και την επιγραφή

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ ΝΕΩ(ΚΟΡΩΝ) ΠΥΘΙΑ101.

Νομίσματα των Πυθίων, που πραγματοποιήθηκαν επί Φιλίππου του Άραβα το 244 μ.Χ., φέρουν επίσης και την επιγραφή ΠΥΘΙΑΔΙ Β, γεγονός που ισχυροποιεί την άποψη ότι τα Πύθια αυτά ήταν τα δεύτερα στη σειρά μετά την ίδρυσή τους επί Γορδιανού το 240 μ.Χ.102.

Σχετικά με τη χρησιμοποιούμενη ονομασία Πύθια μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι αγώνες αυτοί πιθανότατα χρησιμοποιούσαν τα ίδια έπαθλα ή ότι είχαν το ίδιο αγωνιστικό περιεχόμενο με αυτό των Πυθίων που τελούνταν προς τιμήν του Απόλλωνα στους Δελφούς.

Μια επιγραφή του έτους 252-253 μ.Χ. καταγράφει την ύπαρξη αγωνοθετών και αμφικτνόνων στη Θεσσαλονίκη, όπως αυτοί ήταν γνωστοί από τους Δελφούς 103.

Στην ίδια επιγραφή αναφέρεται σαφώς το αγωνιστικό περιεχόμενο, όπως και οι κατηγορίες των αγωνιζομένων.

Τα αθλητικά αγωνίσματα ήταν το πένταθλο, οι δρόμοι (στάδιο, δόλιχος, δίαυλος), το παγκράτιο, η πυγμή και η πάλη.

Τα καλλιτεχνικά αγωνίσματα περιελάμβαναν αγώνες σαλπιγκτών, τραγωδών, κηρύκων, ποιητών και κιθαριστών.

Oι κατηγορίες των αγωνιζομένων στα γυμνικά αγωνίσματα ήταν τρεις:
 οι παίδες, 
οι αγένειοι και 
οι άνδρες. 

Τα Πύθια της Θεσσαλονίκης ήταν πεντετηρικοί αγώνες τελούνταν, δηλαδή, ανά τέσσερα χρόνια, όπως φαίνεται από τις επιγραφές 104.

 Από τις παραστάσεις των νομισμάτων φαίνεται ότι τα έπαθλα αυτών των αγώνων ήταν οι τρίποδες, οι αγωνιστικές κορώνες και τα μήλα κατά κανόνα πέντε τον αριθμό.

Τα Πύθια στη Θεσσαλονίκη απέκτησαν κατά καιρούς διάφορα προσωνυμία, όπως Καβείρεια, Καισάρεια και Επινείκια.

 Τούτο πιστοποιούν και δύο επιγραφές, που ως προς το περιεχόμενό τους ήταν προσκλήσεις προς τους μεγάλους αγώνες που τελούνταν στη Θεσσαλονίκη.

Στην πρώτη αποσπασματική επιγραφή του 259 μ.Χ. γίνεται μνεία των:

 [Ακτίων Καβειρί]ων Καισαρειών Πυθίων, ενώ στη δεύτερη σχεδόν ακέραιη επιγραφή του 260 π.Χ. αναφέρεται ο: [ίερ]ός οικουμενικός είσελαστικός των μεγάλων Καισαρειών, Επινεικίων, Καβειρίων, Πυθίων 105.

Από τα προαναφερόμενα προκύπτει ότι την εποχή του Βαλεριανού και Γαλλιηνού οι αγώνες ήσαν ιεροί, έφεραν όχι μόνο τα προσωνύμια Καισάρεια, Επινείκια, Καβείρια, Άκτια αλλά και τον γνωστό από άλλους πεντετηρικούς αγώνες χαρακτηρισμό μεγάλα.

Το προσωνύμιο Καβείρεια οφείλονταν στον πολιούχο θεό Κάβειρο στον οποίο απέδιδαν τη σωτηρία της πόλης από τους Γότθους το 254 μ.Χ.106. Το προσωνύμιο Καισάρεια107 φανερώνει τη σύνδεση των αγώνων της Θεσσαλονίκης με τις εορτές προς τιμή των αυτοκρατόρων. Το προσωνύμιο Επινείκια παραπέμπει στη θεότητα Νίκη108 και πιθανότατα σχετίζεται με τη νίκη των θεσσαλονικέων κατά των Γότθων.
Οι συναυτοκράτορες Βαλεριανός και Γαλλιηνός, πιθανότατα, ανταμείβοντας τους θεσσαλονικείς για την αποτελεσματική αντίσταση που πρόβαλλαν στους Γότθους το 254 μ.Χ., της απένειμαν τη δεύτερη νεωκορία και το δικαίωμα να τελούν εκτός των Πυθίων και το δεύτερο ιερό αγώνα αυτόν των Ακτίων Πυθίων.

Οι αγώνες αυτοί θα πρέπει να ήταν μάλλον πεντετηρικοίκαι να τελέσθηκαν για πρώτη φορά το 255 μ.Χ.109.

ΑΚΤΙΑ - ΠΥΘΙΑ / ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΙΑ ΠΕΡΙΝΘΙΩΝ ΝΕΩΚΟΡΩ

Την περίοδο λοιπόν αυτή εκδόθηκαν στη Θεσσαλονίκη νομίσματα που έφεραν τον τίτλο Άκτια Πύθια.

Εκτός από τις επιγραφές και τα νομίσματα που συνιστούν τις κύριες πηγές πληροφόρησης για τους αγώνες των Πυθίων, ενδιαφέρον παρουσιάζει ψηφιδωτό δάπεδο (που χρονολογείται μετά τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ.), επί της συμβολής των οδών Εγνατίας και Αντιγονιδών στο οποίο εικονίζονται δύο στεφάνια με εγγεγραμμένη τη λέξη Πύθια και παράσταση αγωνιστικού τεθρίππου 111.

Εκτός των Πυθίων μια αγωνιστική επιγραφή ιδιαίτερα πλούσια σε πληροφορίες αναφέρει επιτάφιους αγώνες προς τιμή του αυτοκράτορα Βαλεριανού το 253-260 μ.Χ.112. Εδώ αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι η κατηγορία των παίδων αγωνίστηκε στην πάλη και στο παγκράτιο, ενώ οι κατηγορίες των αγενειών και των ανδρών στην πάλη.
Αναφέρονται, επίσης, τα ονόματα των νικητών ανά κατηγορία.

Η άποψη ότι στην πόλη τελούνταν και οι αγώνες των Μεγάλων Πανελληνίων 113προς τιμή του Θεοποιημένου Αδριανού δεν φαίνεται να ευσταθεί και πιθανότατα είναι προϊόν σύγχυσης 114.

Αγώνες γινόταν επίσης προς τιμή του θεού Φούλβου πιθανότατα γιου του Μ. Αυρήλιου που πέθανε σε ηλικία τεσσάρων ετών και θεοποιήθηκε 115.
Αγώνες διοργανώνονταν και προς τιμήν του Αντινόου, στενού φίλου του αυτοκράτορα Αδριανού, με την επωνυμία Αντινόεια 116.
Οι δύο τελευταίοι αγώνες είχαν επιτάφιο χαρακτήρα, γιατί γινόταν προς τιμή των νεκριον και οι νικητές επιβραβεύονταν με χρηματικά έπαθλα (χρηματίτες ή θεματικοί αγώνες) 117.


Φίλιπποι. 

Σε επιγραφή των Φιλίππων 118 συναντούμε τον Κόιντο Φλάβιο Ερμαδίωνα αγωνοθέτη των Μεγάλων Ασκληπιείων, τα οποία οργανώνονταν από τους θρησκευτές του Σεράπιδος, γεγονός που μπορεί να ενισχύσει την άποψη για ταύτιση του Σεράπιδος με τον Ασκληπιό.


Τα Ασκληπιεία των Φιλίππων πιθανότατα ήταν ετήσιοι και όχι πεντετήρικοι αγώνες, όπως τα Ασκληπιεία της Επιδαύρου.

Λητή. 

Σε ένα διάταγμα της Λητής του 119 π.Χ. αναφέρεται η θεσμοθέτηση ετήσιων ιππικών αγώνων προς τιμήν του ταμία XCDV Ρωμαίων Μάρκου Άννιου Ποπλίου και η τέλεσή τους την ημέρα που διοργανώνονταν και άλλοι αγώνες προς τιμήν των ευεργετών της πόλης 119.

Σίρρις. 

Η Σίρρις κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους ήταν μία θέση που διετέλεσε ρωμαϊκός σταθμός με την επωνυμία Sarxa ή Sarra.

Η πόλη κατά τη ρωμαϊκή εποχή διέθετε γυμνάσιο, υπάρχουν δε ενδείξεις ότι ο Τιβέριος Κλαύδιος Φλαουιανός Λυσίμαχος, ο οποίος ήταν γιος του γυμνασίαρχου της πόλεως Τιβέριου Κλαύδιου Διογένους ήταν αρχιερέας και αγωνοθέτης.
 Ο αρχιερέας-αγωνοθέτης επέδειξε πλούσια δραστηριότητα και στα πλαίσια της αυτοκρατορικής λατρείας διοργάνωσε ευκαιριακούς αγώνες με την επωνυμία Σεβαστά 120.




Από την επεξεργασία του επιγραφικού και νομισματικού υλικού της Θράκης προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα:

1.Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο ελληνικός αυτός θεσμός των αθλητικών αγώνων μεταλαμπαδεύτηκε και ρίζωσε στη μακεδονική γη μακριά από τα μεγάλα κέντρα του νότιου ελλαδικού χώρου. 
Ο μακεδονικός ελληνισμός χωρίς αμφιβολία μέσα από τις αθλητικές αυτές γιορτές πρόβαλλε την εθνική του ταυτότητα και τον ελληνικό του πολιτισμό.

2.Μέχρι και το τέλος των ελληνιστικών χρόνων τελούνταν αγώνες προς τιμήν θεών κυρίως του Δία (Ολύμπια του Δίου, Βασίλεια), της Άρτεμης (Αμφίπολη) και ηρώων, όπως του Ηρακλή (Ηράκλεια Θάσου).

3.Κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους συναντούμε τρεις διαφορετικές κατηγορίες αγώνων:
• Αγώνες προς τιμήν θεών του ελληνικού δωδεκάθεου. Τιμώμενος θεός ήταν ο Δίας προς τιμήν του οποίου συνεχίζουν να τελούνται Ολύμπια στη Βέροια και ο Απόλλων προς τιμήν του οποίου οργανώνονταν τα Πύθια στη Θεσσαλονίκη.


• Αγώνες προς τιμήν άλλων θεών. Θεοί στους οποίους αφιερώνονταν αγώνες επίσης ήταν ο Ασκληπιός και ο Κάβειρος.

• Αγώνες προς τιμήν Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Η Βέροια και η Θεσσαλονίκη οργάνωναν αγώνες κυρίως προς τιμήν των αυτοκρατόρων που απένειμαν στις πόλεις το δικαίωμα της νεωκορίας. 

Η σύνδεση της αυτοκρατορικής λατρείας και των αγώνων είναι ολοφάνερη μέσα από τις αγωνιστικές παραστάσεις των νομισμάτων. 
Οι αγώνες αυτοί ήταν ευκαιριακοί και είχαν περιορισμένη διάρκεια ζωής. Η ίδρυση των συγκεκριμένων αγώνων ήταν αποτέλεσμα τόσο της πολιτικής των Ρωμαίων αυτοκρατόρων όσο και των επιδιώξεων των αρχών των πόλεων. Έτσι οι αυτοκράτορες έδιναν το προνόμιο της ίδρυσης αγώνων ταυτόχρονα με το δικαίωμα της νεωκορίας σε μια πόλη, ως ανταμοιβή για την πίστη της και την υποστήριξή της σε πολέμους ή εμφύλιες συρράξεις.

• Στη Βέροια τελούνταν αγώνες με την επωνυμία Αλεξάνδρεια κατά τον 3ο αι. μ.Χ., γεγονός που αποδεικνύει ότι η μνήμη και η λατρεία του Μ. Αλεξάνδρου παρέμεινε ζωντανή μέχρι αυτή την περίοδο. Η περίπτωση οι αγώνες αυτοί να ήταν στενά συνδεδεμένοι με την αυτοκρατορική λατρεία δεν φαίνεται τόσο πιθανή.



ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ



1.Σχετικά με τα γυμνάσια του ελληνικού κόσμου βλ. J. Oehler, «Gymnasium», RE VII (1912) 2005-2008' J. Delorme, Gymnasien. Etüde sur les monuments consacres a l’ education et Grece, Paris I960• C. Forbes, Greek Physical Education, New York 1971, ö. 179 σημ. 1. Η εξάπλωση του ελληνισμού στην Ασία είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των γυμινασίων: P. Gauthier, «Notes sur le röle du gymnase dans les cites hellenistiques», in: M. Wörrle & P. Zänker, Stadtbild und Bürgerbild im Hellenismus, Kolloquium, München 1993, σσ. 1-11• E. Mango, «Bankette in hellenistisches Gymnasion», Das hellenistische Gymnasion, Berlin 2004, σσ. 273-311• B. Legras, Πολιτισμός και Εκπαίδευση στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, 8ος αι. π.Χ. 4ος αι. μ. X., Αθήνα 2005, σ. 175, με χάρτες όπου καταδεικνύεται η εξάπλωση των γυμνασίων.

2.Τόσο μεγάλη ήταν η σημασία του γυμνασίου στη ζωή της πόλης που είναι εύλογη η δυσκολία του Παυσανία να κατατάξει μεταξύ των πόλεων τους Πανοπείς, οι οποίοι στερούνταν γυμνασίου• Παυσανίας, Φωκικά 4.1.

3.J. M. R. Cormack, «The Gymnasiarchic Law of Beroea», Αρχαία Μακεδονία 2. Ανακοινώσεις κατά το Β'Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 19-24 Αυγονστον 1973, Θεσσαλονίκη, Ι.Μ.Χ.Α., 1977, σσ. 139-150• Ph. Gauthier M. Β. Hatzopoulos, La Loi Gymnasiarchique de Beroia [Μελετήματα 16], Αθήνα 1993• W. Decker, «Ο νόμος των γυμνασιαρχών στην αρχαία Ελλάδα», «Ηθική στα Σπορ», Πρακτικά 2ου Συνεδρίου Αθλητικού Δικαίου, Αθήνα 1993, σσ. 47-52.

4.Κ. Λαζαρίδη, «Το γυμνάσιο της Αμφίπολης. Πόλις και χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη», ΠΑΕ (1990) 241-259• η ίδια, «Το γυμνάσιο της αρχαίας Αμφίπολης», ΑΕΜΘ I (1987) 313-319. Η εισαγωγή του νόμου παρουσιάζεται από τους Gauthier Hatzopoulos, ό.π., σσ. 161-162 σημ. 3.

5.Ενδεικτικά για τον θεσμό της εφηβείας βλ. για Καλίνδοια: Μ. Β. HatzopoulosLoukopoulou, Recherches sur les marches orientales des Temenides [Μελετήματα 11], Αθήνα 1992• Στύβερρα: F. Papazoglou, «Les steles ephebiques de Styberra», Chiron 18 (1988) 232-270• Βέροια: Bullepigr (1914), αρ. 358• Bullepigr (1973), αρ. 273• Έδεσσα: J. M. R. Cormack, «Inscriptions from Macedonia», BSA 58 (1963) 9-22• Θάσο: Ch. Dunant J. Pouilloux, Recherches sur l’histoire et les cultes de Thasos, 11. De 196 avant J.-C. jusqu’ä la fin de l’Antiquite, Paris 1958, σ. 261. Ενδεικτικά για την εδραίωση του θεσμού της γυμνασιαρχίας: Θεσσαλονίκη: IG Χ2,1,4. IG Χ2,1,241. IG Χ2,1,135• Σίρρις: Μ. Δήμιτσας, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις, Αθήναι 1896, σσ. 811, 812• Λητή: BSA 23 (1918-1919) 72-81, αρ. Τ Θάσος: IG XII, 458 και 459• Αμφίπολη: ΠΑΕ (1982) 46-47, Έργο (1985) 17• Βέροια: Δ-Μακεδονία, 63-64.

6.Για τη συμβολή του γυμνασίου στη γενικότερη αγωγή βλέπε: Oehler, ό.π.• Κ. Μπουραζέλης, «Ελληνιστικό Γυμνάσιο και Πνευματική Αγωγή», Πρακτικά Συνεδρίου «Ελληνικά Ιστορικά Εκπαιδευτήρια στη Μεσόγειο», Χίος 2002, σσ. 38-47• A. Mehl, «Erziehung zum Hellenen Erziehung zum Weltbürger. Bemerkungen zum Gymnasion im hellenistischen Osten», Nikephoros 5 (1992) 60-72• E. Αλμπανίδης, Ιστορία της Άθλησης στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 215-229.

7.Σχετικά με την παρουσία των Μακεδόνων στα πανελλήνια θρησκευτικά κέντρα βλ. M. Mari, Al di lä deUOlimpo. Macedoni e grandi santuari della Grecia dall’etä arcaica al primo ellenismo [Μελετήματα 34], Αθήνα 2002. Για τις σχέσεις Ελλήνων και Μακεδόνων βλ: I. Κ. Ξυδόπουλος, Κοινωνικές και πολιτιστικές σχέσεις των Μακεδόνων και των

8.Ηρόδοτος, Ιστορία, 5.22• επίσης βλ. A. Β. Δασκαλάκης, Ο Ελληνισμός της αρχαίας Μακεδονίας, Αθήναι 1960, σσ. 270-285• Ξυδόπουλος, ό.π., σ. 52 σημ. 86• Istvän Kertesz, «When did Alexander I visit Olympia?», Nikephoros 18 (2005) 115-126’ Γ. Κ. Μάλλιος, Μακεδόνων άθλα Ολυμπωνίκες και νικητές στους πανελλήνιους αγώνες της αρχαίας Ελλάδας, Αθήνα 2004, σσ. 48-50.

9.Η πληροφορία προέρχεται από τον Σολίνο (Gaius Iulius Sollinus) 9.16 και γίνεται αποδεκτή και από τον L. Moretti, Olympionikai. I vincitori negli antichi agoni Olympici, Roma 1957, αρ. 349• Μάλλιος, ό.π., σσ. 56-58.

10.Ο Φίλιππος Β' συμμετείχε στους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες και συγκεκριμένα στο αγώνισμα της αρματοδρομίας. Σχετικά με τις επιτυχίες των αρμάτων του πρβλ. Πλούταρχος, Αλεξ. 3.8, και 4.9. Οι συμμετοχές του Μακεδόνα βασιλέα καταγράφονται και από τον Moretti, ό.π., αρ. 434 (356 B.C.), 439 (352 B.C.), 445 (348 B.C.)• Μάλλιος, ό.π., σσ. 58-60.

11.P. Oxy. 12V, 14-16. Βλ. Moretti, ό.π., αρ. 463• A. Tataki, Macedonians abroad. Α Contribution to the Prosopography of Ancient Macedonia [Μελετήματα 26], Αθήνα 1998, σ. 64• Μάλλιος, ό.π., σ. 61.

12.1. Τουλουμάκος, «Εξωπολιτιστικές σχέσεις Μακεδόνων και νοτίων Ελλήνων κατά την ελληνιστική και αυτοκρατορική εποχή». Ανακοινώσεις κατά το 5ο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989, τ. III, Θεσσαλονίκη, Ι.Μ.Χ.Α., 1993, σσ. 15171538' Μ. Τιβέριος, Μακεδόνες και Παναθήναια, Αθήνα 2000’ I. Ξυδόπουλος Α. Αναστασίου, «Μακεδόνες Βασιλείς και Ολυμπιακοί Αγώνες», Ε. Αλμπανίδης (εκδ.), «Αρχαίοι και Σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες: Η πολιτική και Πολιτιστική τους διάσταση», Πρακτικά 8ου Διεθνούς Συνεδρίου Ευρωπαϊκής Εταιρείας Ιστορικών Φυσικής Αγωγής, Κομοτηνή 25-28 Σεπτ. 2003, Κομοτηνή 2004, σσ. 57-61' Μάλλιος, ό.π., σσ. 161-173.

13.E. Badian, «Greeks and Macedonians», στο B. Barr-Sharrar, & E. N. Borza (eds.), Macedonia and Greece in Late Classical and Early Hellenistic Times, Washington 1982, σ. 38.

14.Ξυδόπουλος, άπ., σ. 101.

15.H. Berve, «Vom agonalen Geist der Griechen», Gestaltende Kräfte der Antike, München 21966• I. Weiler, Der Agon im Mythos. Zur Einstellung der Griechen zum Wettkampf, Darmstadt 1974.

16.Θουκυδίδης, V.ll.l: μετά δε ταϋτα τον Βρασίδαν οί ξύμμαχοι πάντες ξύν οπλοις
έπισπόμενοι δημοσία έθαψανπεριείρξαντες αντον το μνημεϊον ώς ήρωί τε έντέ-
μνουσι καί τιμάς όεόώκασίν άγώνας και ετησίους θυσίας...

17.Σχετικά με την απόδοση τιμών και λατρείας προς ήρωες και οικιστές βλ. Ηρόδοτος, Ιστορία, VI.38.1• E. Kearns, «Between God and Man: Status and Function of Heroes and their Sanctuaries», A. Schächter (eds.), Le sanctuaire grec (Fondation Hardt: Entretiens XXXVII, Vandoeuvres 1992). σσ. 65-107• W. Leschhorn, Gründer der Stadt, Palingenesia, vol. XX, Stuttgart 1984• I. Malkin, Religion and Colonization in Ancient Greece, Leiden 1987, σ. 189 κ.ε.

18.Δ. Λαζαρίδης, Αμφίπολις και Άργιλος, Αθήναι 1972, σσ. 44, 59• πρβλ. Ε. Παυλίνης. Ιστορία της Γυμναστικής, Αθήναι 1927, σ. 202.

19.Δ. Λαζαρίδης, ό.π., σ. 44.

20.X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, «Μελέται», ΑΔ 26 (1971) 120-127.

 22.IG XII 8. 356.
23.Ηρόδοτος, Ιστορία, 11.44.
24.Παυσανίας, Ηλειακά, 1.12.13.

25.M. Launey, Le sanctuaire et le culte d'Herakles ä Thasos, Paris 1944, σ. 281: ..ώστε τη τάξει τήι νικώσηί τούτους εχειν άθλον διδόναι εις τον ευταξίας άγώνα.

26.Ν. Crowther, «Euexia, Eutaxia, Philoponia: Three Contests of the Greek Gymnasium», Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 85 (1991) 301-304.

27.Launey, ό.π., σ. 46. Γενικά για τον αποκλεισμό των γυναικών από τις τελετές λατρείας του Ηρακλή βλ. J. Mouratidis, «Heracles at Olympia and the Exclusion of Women from the Ancient Olympic Games», JSH 11:3 (1984) 41-55.

28.Διόδωρος Σικελιώτης XVII.16.3-4• Δίων Χρυσόστομος 39.2.2, 46.17.16' Αρριανός, Α νάβ., 1.11.1: Ταϋτα δέ διαπραξάμενος έπανήλθεν εις Μακεδονίαν καί τω τε Διϊ τω Όλνμπίω την θυσίαν την άπ’ Αρχελάου ετι καθεστώσαν εθνσε και τον άγώνα εν Αίγαϊς διέθηκε τα 'Ολύμπια οί δέ καί ταϊς Μούσαις λέγονσιν οτι άγώνα έποίησε.

29.IG Ι2,105.
30.Δασκαλάκης, ό.π., σσ. 174-184• Μάλλιος, ό.π., σσ. 56-58.
31.Moretti, ό.π., αρ. 349.
32.Badian, ό.π., σ. 38.
33.S. S. Slowikowski, Sport and Culture in the Ancient Macedonian Society, Ph.D. Thesis, The Pennsylvania State University 1988, σσ. 72-73.
34.Ξυδόπουλος, ό.π., σ. 101 σημ. 233.
35.Ξυδόπουλος Αναστασίου, ό.π., σσ. 57-61, κυρίως σ. 59.
36.Δημοσθένης, Περί παραπρεσβείας, ΧΙΧ.192: επειδή γαρ ε’ιλεν ’Όλυνθον Φίλιππος, Όλύμπ’ έποίει...

37.Διόδωρος Σικελιώτης XVI.55.1-4: Μετά δε την αλωσιν τής Όλύνθον 'Ολύμπια ποιήσας τοις θεοϊς επινίκια μεγαλοπρεπείς θυσίας συνετέλεσεν πανήγυριν δε μεγάλην συοτηοάμενος και λαμπρούς αγώνας ποιήσας πολλούς των έπιδημούντων ξένων επί τας εστιάσεις παρελάμβανε. παρά δε τούς πάτους πολλαϊς όμιλίαις χρώμενος και πολλοϊς μέν ποτήρια διδούς κατά τάς προπόσεις ούκ όλίγοις δέ δωρεάς άπονέμων, πάσι δέ μεγάλας επαγγελίας ευχαρίστως ποιούμενος πολλούς εσχεν επιθυμητας τής προς αυτόν φιλίας.

38.Ό.π., XVII.16.4: την δε πανήγυριν έφ' ήμέρας εννέα συνετέλεσεν, έκάστη των Μουσών έπώνυμον ημέραν άναδείξας...

39.Πολύβιος IV.62: τότε δ’ ούν άπό στρατείας ήκοντες εν Δίω τής Πιερίας εθυον ταϊς Μούσαις καί τον άγω να των ’Ολυμπίων έτίθεσαν...

40.Διόδωρος Σικελιώ της XVII. 16.3-4: διδάξας ούν αύτούς περί τοϋ συμφέροντος καί παρορμήσας διά των λόγων προς τούς αγώνας θυσίας μεγαλοπρεπείς τοις θεοϊς συνετέλεσεν έν Δίφ τής Μακεδονίας καί σκηνικούς αγώνας Δίί καί Μούσαις, ους Αρχέλαος ό προβασιλεύσας πρώτος κατέδειξε...
41.Αρριανός, Ανάβ., 1.11.1.
42.Διόδωρος Σικελιώτης XVII.16.3-4.
43.W. L. Adams, «Other People’s Games: The Olympics, Macedonia and Greek Athletics», Journal of Sport History 30,2 (2003) 205-217, κυρίως σ. 209.
44.M. Mari, «Le Olimpie macedoni di Dion tra Archelao e l’etä romana», Rivista di Filologia e di Istruzione Classica 126 (1998) 137-169, κυρίως σ. 150 (στο εξής: «Le Olimpie»),
45.Badian, ό.π., σημ. 17.
46.A. Β. Bosworth, «Errors in Arrian», CQ 26 (1970) 119-121.
47.Slowikowski, ό.π., σ. 70, f. 30.
48.Δ. Παντερμαλής, Δίον. Η ανακάλυψη, Αθήνα 1999, σ. 9. Για τις διαφορετικές απόψεις των ερευνητών σχετικά με τον τόπο διεξαγωγής των Ολυμπίων της Μακεδονίας βλ. επίσης A. Oliva, «Agoni Sportivi e Musicalli nell’ Anabasi di Arriano», Nikephoros 6 (1993) 93-104, κυρίως σ. 93 σημ. 1. Το Δίον, σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα, παρουσιάζεται ως μια πλήρως αναπτυγμένη πόλη κατά τον 4ο αι. π.Χ. Μ. Β. Hatzopoulos, Macedonian Institutions under the Kings. A Historical and Epigraphic Study [Μελετήματα 22], Athens 1996, σ. 129.
49.Παντερμαλής, ό.π., σ. 76.
50.L. Moretti, Iscrizioni Agonistische Greche, Roma 1953, αρ. 54 (στο εξής: Iscrizioni): ’Ολύμπια τα εν Δίωι αΐ'όρα[ς] οπλίτην, Νέμεα ανδρας στάόι[ον], Βασίλεια στάδιον, δίαυλο[ν] οπλίτην τεΐ αύτεϊ.
51.Δημοσθένης, Περί παραπρεσβείας, ΧΙΧ.192: έπεώη γάρ είλεν ’Όλννθον Φίλιππος, Όλνμπ’ έποίει, εις δε την θυσίαν ταντην και την πανήγυριν πάντας τούς τεχνίτας συνήγαγεν, εστιών δέ αυτούς καί στεφάνών τούς νενικηκότας...
52.Διόδωρος Σικελιώτης XVII.16.3-4.
 53.Mari, «Le Olimpie», ό.π., 151• Hatzopoulos, ό.π., σ. 288.
54.SEG XLVI, 739.
55.Πολύβιος IV.62.2: ...είσελθών τα τείχη κατέσκαψε και τάς οικίας καί το γνμνάσιον...
56.Λουκρητία Γουναροπούλου Μ. Β. Χατζόπουλος, Επιγραφές Κάτω Μακεδονίας, Τεύχος Α': Επιγραφές Βέροιας, Αθήνα 1998, αρ. 140• X. Μακαρόνας, «Χρονικά Αρχαιολογικά», Μακεδονικά Α' (1940) 484.
57.Hatzopoulos, ό.π., σ. 11 σημ. 16.
 58.Ch. F. Edson, «The Antigonids, Heracles and Beroea», HSCP 45 (1934) 233-235.
59.Slowikowski, ό.π., σσ. 71-72.
60.Αρριανός, Ανάβ. ΙΙΙ.5.2.
61.IG Il/IIP, 3779.
62.Γουναροποΰλου Χατζόπουλος, ό.π., σ. 223.
63.Moretti, Iscrizioni, ό.π., αρ. 54.
64.Σχολιαστής Πίνδαρου, Ολνμπιόνικος Ζ'.153.
65.Στα μέσα του 2ου αι. μ.Χ. ο Αίλιος Αριστείδης έγραψε ότι διεξάγονταν ένας ατελείοπος αριθμός αγώνων. Aelius Aristides, Eis Romen, 99. Ένας πρόσφατος υπολογισμός ανεβάζει τον αριθμό των αγιονων στις ανατολικές επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στους 500. H. Pieket, «Mass-sport and Local Infracture in the Greek Cities of Roman Asia Minor», Stadion XXIV, 1 (1998) 151-172, κυρίως σ. 155' O. Van Nijf, «The Roman Olympics», M. Kaila G. Thill H. Theodoropoulou Y. Xanthacou (eds.), The Olympic Games in Antiquity, Athens 2004, σσ. 186-216, κυρίως σ. 195.
 66.Γουναροπούλου Χατζόπουλος, ό.π., αρ. 398• Α. Ορλάνδος, «Βέροιας επιγραφαί ανέκδοτοι», ΑΔ 2 (1916) 156, αρ. 13.
67.Γουναροπούλου Χατζόπουλος, ό.π., αρ. 7.
68.Ό.π,, αρ. 7, 9,117, 61, 63, 66, 71,107-109,481,483-485 & 509.
69.Ό.π., αρ. 61,66, 69-71,108,109, 481,483-485 & 509.
70.Δεν γνωρίζουμε ακριβώς πότε ιδρύθηκε το Κοινόν των Μακεδόνων και πότε η Βέροια απέκτησε το προνόμιο της έδρας. Β. Burrell, Neokoroi. Greek cities and Roman emperors, Boston, Brill Leiden 2004, o. 191 σημ. 1.
71.Σχετικά με τις δραστηριότητες του Κοινού των Μακεδόνων στη Βέροια βλ. Burrell, ό.π., σσ. 191-197• Γ. Χιονίδης, Ιστορία της Βέροιας, Βέροια 1960, σσ. 208-211.
72.Γουναροπούλου Χατζόπουλος, ό.π., σσ. 46-47.
73.S. R. F. Price, Rituals and Power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, Cambridge 1984, σ. 101• W. Leschhorn, «Griechische Agone in Makedonien und Thrakien. Ihre Verbreitung und politisch-religiose Bedeutung in der römischen Kaiserzeit», U. Peter (eds.), Stephanos nomismatikos, Edith Schoenert Geiss zum 65 Geburtstag. Berlin 1998, σσ. 399-415, κυρίως σ. 401 (στο εξής: «Griechische Agone»). Οι αγώνες του Κοινού υπάρχει περίπτωση να τελούνταν και δύο φορές τον χρόνο. Γουναροπούλου Χατζόπουλος, ό.π., σ. 39.
74.Το αξίωμα του αγωνοθέτη του Κοινού συναντάται σε πολλές επιγραφές του 1ου και 2ου αι. μ.Χ. Ενδεικτικά βλ. Γουναροπούλου Χατζόπουλος, ό.π., αρ. 63,117,118,121, 123,124.
75.Moretti, Iscrizioni, ό.π., αρ. 75.
 76.Moretti, ό.π., αρ. 69.
77.Burrell, ό.π., σ. 339.
78.Γουναροποΰλου Χατζόπουλος, ό.π., αρ. 117 & 118• L. Robert, Rph (1939) 131.
79.Burrell, ό.π., σσ. 192-194• Leschhorn, «Griechische Agone», ό.π., σ. 403.
80.Λουκιανός, Ηρόδοτος, 7-8: Ηρόδοτος μέν ούν έπάνειμι γάρ επ’ εκείνον ίκανήν των Όλνμπίων πανήγνριν ηγείτο καί συγγραφέα θαυμαστον δεΐξαι τοΐς ’Έλληαι.,.καΙ υποδέχεται ή πόλις ή άρίστη ονσα ον κατά Πίσαν μά Δί’ ουδέ την κεΐθι στενοχώριαν καί σκηνάς καί καλύβας καί πνίγος.... Βλ. επίσης σχετικά Γουναροποΰλου Χατζόπουλος, ό.π., σ. 35 σημ. 14.
81.H. Gaebler, Die antiken Münzen Nordgriechenlands III/I, Berlin 1906, σ. 93, αρ. 320, σ. 177, αρ. 795,796,797,798a, 798b, 799,800 και 801, για Φίλιππο Άραβα, αρ. 856, 871.
82.Burrell, ό.π., σ. 195.
 83.D. Klose G. Stumpf, Sport Spiele Sieg: Münzen und Gemmen der Antike, München 1996, αρ. 197.
84.Burrell, ό.π., σσ. 194-197.
85.H. Dressei, Fünf Goldmedaillons aus dem Funde von Aboukir, Berlin 1906, πίν.
III,σ. 3Leschhorn, «Griechische Agone», ό.π., σ. 402.
86.A. Savio, «Intorno ai medaglini talismanici di Tarso e di Aboukir», Rivista italiana di numismatica 96 (1994/1995) 73-103’ Burrell, ό.π., σ. 196.
87.Gaebler, ό.π., σ. 178, αρ. 801.
88.IGR I, 802. Γουναροποΰλου Χατζόπουλος, ό.π., Μαρτυρίες ιη', σ. 35.
89.Ανάλογοι αγώνες τελούνταν στην Πέρινθο και στο Βυζάντιο προς τιμήν του Γορδιανού και στη Φιλιππούπολη προς τιμήν του Καρακάλλα. Ο Καρακάλλας μιάλιστα θέλοντας να αντιγράψει τον Μ. Αλέξανδρο δημιούργησε ένα αντίγραφο της μακεδονικής φάλλαγος αποτελούμενο από 16.000 άνδρες και προσέδωσε στον εαυτό του τον τίτλο Magnus. Th. Gerasimov, «Les Alexandria Pythia et Kendreisia ä Philippopolis», Studia in
 90.Δ. Κ. Κανατσούλης, «Το Κοινόν των Μακεδόνων», Μακεδονικά Γ' (1955) 97-98.
91.Gaebler, ό.π., αρ. 466.
92.Burrell, ό.π,, σ. 194.
93.Ό.π., σ. 193.
94.Gaebler, ό.π., σ. 22.
95.Κανατσούλης, ό.π., σσ. 94-95• Leschhorn, «Griechische Agone», ό.π., σ. 403.
96.IG III, 1, 129. Αγαθή τύχη. (Ονα)λέριος ”Εκλεκτός Σινωπεύς (βου)λεντής καί Αθηναίος και Δελφός (βου)λευτής και Ήλεϊος καί Σαρδιανός (βου)λεντής καί Περγαϊος βουλευτής (κ)αί Νεικαεύς βουλευτής καί άλλων πολλών πόλεων πολείτης καί βουλευτής, κήρυξ όισπερίοδος νεικήσας αγώνας ιερούς οικουμενικούς τούς υπογεγραμμένους•'Ολύμπια έν Πείση β', Πύθια έν Δελφοϊς β', Νέμεια εν ’Αργει γ', ’Ίσθμια δ'.5Ολύμπια εν
Βέροια β'.....
 97.L. Robert, Bulletin Epigraphique 1971, αρ. 400.
98.Π. Νίγδελης, Επιγραφικά Θεσσαλονίκεια, Θεσσαλονίκη 2006. σ. 82• Σ. Πελεκίδης, Από την πολιτεία και την κοινωνία της αρχαίας Θεσσαλονίκης (Παράρτημα 2ου τόμου της Επιστημονικής Επετηρίδος της Φιλοσοφικής Σχολής), Θεσσαλονίκη 1934, σ. 46. Ο χρόνος ίδρυσης των Πυθίων προκύπτει από την επιγραφή: IG Χ2 38.
99.Burell, ό.π., σ. 198• Klose Stumpf, ό.π., σ. 117.
100.I. Touratsoglou, Die Münzstätte von Thessaloniki in der römichen Kaiserzeit, Berlin 1988, Γορδιανός III: αρ. 50, 52 κ.λπ., Φίλιππος: αρ. 1-4, 6-13 κ.λπ., Βαλεριανός: αρ. 10,11,29 κ.λπ.
101.Klose Stumpf, ό.π., αρ. 199 & 200.
102.Πελεκίδης, ό.π., σ. 47.

103.IG Χ2,1,38: άγαθήι τύχηι Απόλλωνι Πυθίω οί Αμφικτύονες καί οί άγωνοθέται τής δ Πνθιάδος υπό επιμελητήν Βαίβιον Τερραΐον Νεικόστρατον τον άξιολογότατων γραμματέα των Πυθίων έτους δ π α Σεβαστού τοϋ καί ν ευτυχείτε.
2

104.IG Χ2,1, 38 (252/3 μ.Χ.), 178 (240/1 μ.Χ.), 214 (240/1 μ.Χ.). Τα Πύθια της Θεσσαλονίκης αναφέρονται επίσης σε μια επιγραφή από τα Μέγαρα: IG VII, 49 (2ο αι. μ.Χ.).
105.Και οι δύο επιγραφές παρουσιάζονται, σχολιάζονται και συμπληρώνονται από τον Νίγδελη. Νίγδελης, ό.π., σσ. 81-91.
106.Touratsoglou, ό.π., σ. 309• IG Χ2,1,199• Νίγδελης, ό.π., σσ. 88-89. Το προσωνύμιο Καβείρια συναντάται επίσης υπό τη διακυβέρνηση του Γορδιανού III και του Φίλιππου Άραβα σε τοπικά νομίσματα. Touratsoglou, am.. Γορδιανός III. αρ. 94, 115,187, Φίλιππος αρ. 47. Κατά την περίοδο της διακυβέρνησης από τον αυτοκράτορα Τραϊανό Δέκιο (249-251 μ.Χ.) κόπηκαν στη Θεσσαλονίκη νομίσματα με αγωνιστικά θέματα. Δεν αναφέρονται οι ονομασίες των αγώνων, αλλά η παράσταση των Κάβειρων με έπαθλα (τρίποδες πάνω στους οποίους υπάρχουν μήλα) τους συσχετίζει με τα Πύθια Καβείρια. Touratsoglou, αυτ., Τραϊανός Δέκιος αρ. 8.
107.Touratsoglou, ό.π., Γορδιανός αρ. 96,103.
108.Ό.π., αρ. 109.
 109.Νίγδελης, ό.π., σσ. 87-88.
110.Touratsoglou, ό.π., Βαλεριανός αρ. 3, 25.
111.Π. Ασημακοπούλου-Ατζακά, Τα ψηφιδωτά δάπεδα της Θεσσαλονίκης [Βυζαντινά Μνημεία 9], Θεσσαλονίκη 1998, σ. 70Νίγδελης, ό.π., σ. 82 σημ. 123.
112.Δήμιτσας, ό.π,, σ. 374.
113.IG Χ2,1,181Leschhorn, «Griechische Agone», ό.π., σ. 408. Τα Πανελλήνια ήταν αγώνες προς τιμή του Πανελλήνιου Δία που καθιέρωσε ο Αδριανός με σκοπό την αναγέννηση της πανελλήνιας εθνικής ιδέας. Λ. Σ. Βρεττός, Λεξικό τελετών, εορτών και αγώνων των αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα 1999, λ. «Πανελλήνια», σ. 577.
114.Κατά τον Νίγδελη στην προαναφερόμενη επιγραφή που χρησιμοποιείται ως βασική πηγή για την τεκμηρίωση της ύπαρξης των Πανελληνίων στη Θεσσαλονίκη αναφέρονται τα Πανελλήνια της Αττικής και όχι αυτά της Θεσσαλονίκης. Νίγδελης, ό.π., σ. 83.
115.L. Robert, «Le Dieu Fulvus ä Thessalonique», Hellenica 2 (1946) 37-42 (στο εξής: «Le Dieu Fulvus»).
116.IG X2,1,35.
117.IG X2,1, 262. Επίσης αρ. 153-170.236 και Robert, «Le Dieu Fulvus», ό.π., 37.
118.P. Lemerle, «Inscriptions Latines et Grecques de Philippes», Bulletin de Correspondance Hellenique 59 (1935) 140 κ.ε., αρ. 40-41.
119.Syll3 700' Δήμιτσας, ό.π., σ. 68, αρ. 675.
120.Δήμιτσας, ό.π., αρ. 812.